Kryengritja antiosmane e viteve 1689 në vilajetin e Rumelisë

Kryengritja antisomane e viteve 1689 në vilajetin e Rumelisë - me ardhjen e turqeve osmanili në Gadishulli Ballkanik në vitin 1392 për popujt e ballkanit filloi terrori dhe zija nën sundimin e turqve osmanli në pushtet.

Harta e kryengritjet bullgare

Populli i viseve të Maqedonisë për herë të parë për çlirim dhe pavarësi u çua në kryengritje sipas emrit “Kryengritja e Karposhit”, për këtë kryengritje sikur ishte lufta e autro-turk në vitin 1683 ku austro-hungarezët korën fitore thellë në tokat e pushtuara nga ana e turqëve.

Në anën tjetër shtypjet, terrori dhe sjellja e turqëve kundër popullit të Ejaletit të Rumelisë në këto troje, që populli të Maqedoni Ejaleti i Rumelisë të bën pregaditje në teritore banda hajdutësh ku në shek. XVII u arrit kryengritja për çlirim nga pushteti turko-osmane.

Pamja historike

Në vitin 1683 turqit osmanli përsëri gjindën në Vienë të bindur se kanë gjetur momentin përsëri ta marin qytetin e Vienës ku kjo ishte zemra e Evropës, sepse Austria ishte e angazhuar me politikën agresive që bënte Franca në krye me mbretin Lui XIV (1643 - 1715)dhe me çështjen e pazgjidhur në Hungarin.Duke parë polakët dhe hungarezët rrezikuan nga turqit dhe nga mbreti Jan Sobjeksi në vitin (1674 - 1696) u erdhën në ndihmë austriakëve, kështu që korrën fitore ndaj turqëve. Së shpeti këtyre u bashkangjit edhe republika e Vienës, kështu që më 5 mars të vitit 1684 u formua e ashtëquajtura “Liga e shpejtë” të cilët vazhduan luftën kundër turqve osmanli në disa sektorë(vende).

Në vitin 1686 në anën e tyre u përkrah edhe Rusia kështu që erdhi deri te lufta e gjatë ballkanike, që do të përfundojë me nënshkrimin e paqës së Karllovcit në vitin 1699 (në mes Austris, Polonisë, dhe Vienës) dhe paqja e Stambollit në vitin 1700 (edhe me Rusinë). Sipas kësaj turqit osman për herë të parë në historinë e tyre ishin të detyruar të lëshojnë territore të mëdha të kundërshtuarëve të tij.

Edhe pse pas kësaj paqe aleatët vazhduan luftën dhe korrën fitore në shumë vende duke I kthyer tokat e pushtuara në drejtim te Beogradit. Kështu që me 6 shtatort të vitit 1688 morën Beogradin, kurse gjatë verës nën udhëheqjen e Mark Grof Ludvig Badenski, komandati kryesor në luftën austro-turke mori qëndrim që të vazhdojë lufta në Jug të Beogradit dhe arritën deri në Nish, me 24 shtator të vitit 1689.

Në duar të turqve ra edhe kalaja e Nishit e cila ishte si qendër dhe udhëkryq për mbrojtje. Prej Nishit, ushtrija austriake vazhdoi operacionet në dy drejtime. Njëra anë e udhëhequr nga Ludving Badenski, u drejtua nga Veriu për ta qliruar territorin e Danubit, kurse në drejtimin e dytë E.S. Nikollamini, mori vendim të depërtojë nga Kosova dhe të arrijë në detin Adriatik.

Sukseset e këtyre aleatëve ndaj turqve zgjuan shpresat edhe të popujve tjerë të Gadishullit Ballkanik edhe pse erdhi koha qlirimit të tyre. Ata, masovikisht filluan të qohen në kryengritje kundër pushtetit dhe qeverisë turke, posaqërisht në ato rajone ku ishin austriakët dhe vendëikasit.

Në Ballkan filluan të këndohen këngë për mbretin polak dhe austriak. Këto me shkathtësi filluan t’I qojnë të gjithë popujt e Ballkanit në Kryengritje kundër turqve duke iu bashkuar forcave ushtarake.

Qëllimi I gjithë kësaj lufte ishte që Turqia të prej Gadishullin Ballkanik. Në vitin 1689, kanë qenë të detyruar të fillojnë luftën në një drejtim tjetër, kundër Francës.

Sa më shumë që austriakët depërtonin në Jug,këtyre iu bashkangjitën edhe popujt tjerë Ballkanik kundër ushtris turke. Kur gjenerali Pikolomini mori urdhën prej Njishit nëpërmjet Prokupjes, në Kosovë me 8800 këmbësorë dhe ushtarë në të cilën u bashkangjitën edhe 3400 vullnetarë sërb, në krye me Pavle Nestkoviq Diak.

Për një kohë të shkurtër, kah mesi i tetorit hyrën në Prishtinë ku ishin të pritur nga qindra mijë shqiptarë dhe sërb, të cilët ishin në gjendje edhe këta u bashkangjitën në luftë kundër turqve. Në hyrjen e Ballkanit, me ushtrinë në Prishtinë, mbajti fjalim para popullit duke i bindur se turqit pësuan disfate të madhe dhe do të pësojnë edhe më tutje duke kërkuar që edhe ata t’iu bashkangjiten në këtë luftë.

Keqësimi i gjëndjes ekonomike

Jeta e popullit ne zonat e sotme te Maqedonise u keqësua edhe më tepër gjatë luftrave-turke. Turqit filluan të vëndojnë tatime të mëdha, të sillen keq duke ua mbledhur drithërat, kafshët, drujt dhe prodhime tjera bujqësore.

Kështu që në vitin 1788, në një urdhë të dhënë nga kadia e Xhuma Pazarit, u dha urdhër që të udhëheqet ushtria e cila luftonte në Greqi. Atyre u dha urdhër që të mblidhet edhe elbi, mielli dhe tlyri I pastër si dhe sende tjera për të ushtrisë.

Mbledhja e këtyre tatimeve të popullit i kushtoi normat e veta,të gjitha këto tatime ti dërgojnë nëpër punktetë caktuara. Për këto dërgime korje fshirjeve raajonet e Shtipit, Kriva Pallankës edhe Shkupit nën dërgime e qeverisë së atëhershme turke ti dorëzojnë sa më shpejtë për mbajtjen e ushtris turke.

Në shtator të vitit 1687 në Moskvë shkoi mitropoliti i Shkupit Evtimi aiatje tha: “ Nuk jetojmë kurse vuajmë prej atyre zotrive të cilët kanë vendosur tatime të rënda:” Në këto kohëra popullata e në Maqedoni vuante nga plaqkitjet e ushtarëve turq të cilët kishin dezërtuar.

Në rajonin e Radovishit u paraqit uji i gjyrt me emrin Topall Alija I cili kryente punë me vetëdëshirë dhe nuk ishte në gjendje që askush ta ndalojë sidomos në të ishte Jevgen pasha begu i më pëparshëm i Rumelisë, drejtues i ujsëve të mëdha në pjesën e Evropës të imperisë osmane ku binte edhe gjith Maqedonia në reth 10.000 plaqkitës. Ai plaqkiste në Gadishullin Ballkanik. Qeveria e atëhershme donte që të përfitonte për vete duke i propozuar funkcionet më të larta me qeverinë e atëhershme.

Qeveria e atëhershme bëri mobilizimin e popullatës muslimane e quajtur (nefirijan) dhe pati sukses ta likfidojë këtë njeri, të padëgjueshëm dhe në shkurtë të vitit 1689 u likfidua.

Zhvilimi dhe përhapja e lëvizjes së "hajdutëve"

Lufta që zhvilloheshte në mes austriakëve dhe turqve osman në pjesën Jugore të Sërbisë dhe Kosovës dhe tatime të mëdha që patën vënduar turqit në popullin Maqedonisë Lindore popullin e kaploi varfëria dhe skamja kështu që u paraqitë grupe hajdutësh të cilët nëpër shumë vise dhe fshatra plaqkisnin popullin si dhe karavanet turke. Turqit duke parë rrezikun dhe jetën e pasigurtë nga këto grupe hajdutësh sulltani në vitin 1686 në pjesën veri-lindore të Maqedonisë dha urdhër që të zihen të gjithë këto grupe dhe të likfidohen, sidomosnë rajonin e Kriva Pallankës ku ata më së shumti plaqkisnin.

Në krye të këtyrë grupeve hajdutësh në vitin 1689 ishte Karposhi i cili bënte akcione në disa rajone të Maqedonisë, kurse turqit mundoheshin se sitë zinin, për rajonin e Nishit, Leskovicës dhe Vranjës me fjalë të tjera në rajonet ku zhvilloheshte lufta mes austriakëve dhe turqev. Turqit duke e parë se Karposhi me grupet e hajdutëve nuk mundoheshin të zënë, sulltani urdhëroi që Karposhi t`ia falën të gjitha gabimet që ka bërë, dhe Karposhi u emërtua si oficer i rajonit të Kunstendilit, Sirshnik, Shtipit, Radovishit dhe Demir Hisarit kështu që Karposhi njëra me zë I hajdutëve u vëndua në postën më të lartë turqve osman.

Kjo ishte njeë fitore e madhe e turqëve. Për këtë i dhanë postë të madha në këto vise.

Situate ne fillim te kryengritjes

Rezistenca e popullit ne territorin ne Maqedoni kundër sundimit turk, përveç ikjes së fshatarëve nëpër make dhe hedhjes në trazira locale, manifestohej edhe anë e hajduterisë Nuk është e njohur pikërisht kur është paraqitja e lëvisjes së hajdutëve. Gjithsej ajo është bërë në fillim të sundimit turk. Tash dhëna më vjetër për hajdutërinë rrjedh nga viti 1502. Ai është një urdhër I sulltanit I dërguar gaveriarit të Kazasë së Shkupit prej ku mësohet se ishin zënë 6 hajdutë dhe ishin dënuar me vdekje. Gjatë ë shekullit XVI hajdutëria në Maqedoni më kishte marë përmasa të gjëra. Nëpër Maqedoni u paraqitën një numër I madh kompanish hajdutësh,numri I të cilëve ishte 20-30 vetash. Ka pasur edhe të tilla numri të cilave arite deri në 300 veta. Në krye të kompanive qëndronte hambushi ose vojvoda.Ndër të cilët ka pasur edhe gra. Zakonisht çetat e hajdutëve mblidheshin rrëth Shën Gjergjit e shpërndaheshin rreth Shën-Mitrit. Kanë egzistuar edhe kompani të tilla hajdute të cilat nuk shpërdaheshin gjat tërë dimrit. Në kohën e dimrit hajdutët strehoheshinte njerëzit e besueshëm nëpër fshatëra ose manastir. Njerëzit e tillë quheshin JATAKË . Ka egzistuar rregull I pashkruar: pa jatakë nuk ka as hajdutë. Më së shumti hajdutët bëheshin fshatarë. Më të rrallë ishin qytetarët, klerikët dhe murqët. Akcionet e kompanive të hajdutëve maqedonas më së shpeshti ishin të drejtuar kundër pronave të feudalëve të urrejtur turq. Digjeshin e spahnjëve me druthë gjithashtu vriteshin ose rrëmbeheshin kafshëvt e tyre. Rallë hajdutët I sulmonin dhe plaqkitin edhe karavanet e tregëtare, për shkas pushteti turk maqedonas intervenonte ashpër. Gjithashtu sulmoheshin edhe mbledhësit e tatimeve. Deri në gjysmën e shekullit XVI, rrezistenca e popullit e maqedonas që është shprehur nëpër hajdutës, në të shumtën e rasteve ishte stihike dhe e paorganizuar. Krejt kjo, e detyroi pushtetin qëndror turk të ndërmeret akcione më të urta dhe më gjëra. Më vitin 1682 që ka dërguar urdhër I sulltanit drejtues të Bitollës, Follorinës, Prilepit, Kusturit, Veselit, Shkupit dhe qyteteve tjera maqedonase që me ushtritë e tyre t`i zbulojmë dhe t`i lufkdojmë hajdutët. Hajdutët e tillë, theksohen urdhëresë:” “Ditën fshihen e natën sulmojnë nëpër shtëpi dhe bëjnë pështjellime dhe trazira..”. Për kundër ndjekjeve të ndërmara, osmanët nuk ia dolën ta likuidojnë lëvizjen e hajdutëve. Hajdutëria në Maqedoni, për masa më të gjëra mori posaqërisht në shekullin XVII. Në këtë periudhë, hajdutët maqedonas , filluan ti sulmojnë më shpesh edhe qytetet. Dy herë ka qenë I sulmuar edhe bezistemi I Bitollës. Lëvizja e hajdutërisë në Maqedoni, nuk ishte I drejtuar kundër popullatës së qenë, turke por vetëm kundër organeve të urejtura turke të pushtetit dhe ndihmësit e tyre. Në këngën e popullit maqedonase, hajdutët dhe si mbrojtës të popullit dhe luftëtarët për liri.

Kryengritja e Karposhit ne vitin 1689

Nga fundi i shekullit XVII në Maqedoni i kanë qenë kushtet e përshtatshme për ngritje në nje kryengritje të armatosur kunder sundimit osman. Pas ngadhnjimit të ushtrisë austro-polake mbi atë turke në betejën të Vienës në vitin 1683, austriakët kaluan në ofensivë dhe si rezultat i kësaj në vitin 1689, arritën edhe në territorin e Maqedonisë. Qysh para se të depërtonte ushtria austriake në Maqedoninë Veri-Lindore, u zmadhua lëvizja çlirimtare e popullit maqedonas, e cila kah mesi I tetorit të vitit 1689 u rrit edhe në Kryengritje. Në krye të kryengritjes, qëndroi hajduti I famshëm KARPOSHI. Osmanëve ai u I shte njohur me aksionet e tij heroike. Prandaj erdhi urdhër I shpejtë nga pushteti qëndror deri te qeveritarët e Vranjës, Njishit Leskovcit dhe të qyteteve tjera t`ia bashkojnë forcat e tyre dhe ti sulmojnë kryengritësit maqedonas. Me atë rast që është e theksuar që në ç`do mënyrë të zihet të dënohet “Karposhi” I Vili komandonte me mijëra kryengritës maqedonas. Qendra e kryengritjes së Karposhit gjendej mes Qystendilit dhe Shkupit. Rreth të kriva Pallankës, tani më ishte qliruar një territr I madh. Karposhi I siguroi ndihmë edhe nga vetë perandori austriak Leopoid I prej të cilëve mandje mori kurorën e mbretit dhe “fitoi famën nën emrin Mbreti I Kumanovës”. Në qytet qliruara , Kumanova dhe Kriva Pallanka, Karposhi ndërtoi edhe fortesa në të cilin vendosur shumë kryengritës. Me 3.000 kryengritësit Karposhi u paraqit që ta sulmojë edhe vetë qytetin e Shkupit. Kryengritësit e tij edhe pse hynë në Shkup, megjithatë dhanë përkrahje të madhe austriakëve me rastin e pushtimit të qytetit. Ndërkaq për shkak të mbretërimit të epidemisë, gjenerali austriak Pikolomini, urdhëroi që të digjet Shkupi drejtëpërdrejtë para tërheqjes së ushtrisë austriake. Së shpejti pastaj, ushtritë e bashkuara osmane dhe fetare kaluna në kundër ofenzivë. Në nëntor në vitit 1689, ushtrijtë turke-tatare bënë një depërtim të fuqishëm në qendër e territorit të qliruar kryengritës dhe I pushtuan qytetet e fortifikuara Kriva Pallankë dhe Kumanov. Me atë rast Kryengritësit pësuan humbje të mëdha. Ka qenë I rënë robër edhe një numër I madh kryengritësish, ndër të cilëit ishte edhe prijësi e tyre e Karposhit

Fillimi, rrjedhja dhe fundi kryengritjes

Me 31 tetor të vitit 1689 ushtria austriake e udhëhequr nga gjenerali Pikolomini hyri në Shkup. Në letrën te perandori austriak gjenerali shkruan:”Shkupi është I madh pothujse sa Praga”.Ai është pa murë dhe e gjeta të braktisur dhe të zhvendosur nga të gjitha çmueshmëritë, mirëpo shumë mirë I furnizuan me mall. Mirëpo në qytet ka pasur epidemi të kolerës gjenerali ka urdhëruar qytetin të digjet. Territori ilrë shtrihej mes qyteteve të Qystendilit dhe Shkupit, por kanë qenë të çliruara qytetet e Kriva Pallankës, Kumanovës më vonë dhe Shkupi pasi që e ka çliruar Kumanovën, Karposhi ka filluar ti mbrojë me kështjella qytetet e çliruar. Për ta nxitë kryengritjen e popullit maqedonas, perandori austriak Leopoldi, Karposhi I ka dërguar kapelë sundimtari-kalpak. Në mesin e kryengritësve Karposhi ka përfituar lavdi dhe përkrahje si mbreti i Kumanovës. Në pjesën e dytë të teritorit ushtria osmane nën udhëheqjen e kanit të Krimesë Selim Giraj e ka sulmuar Kriva Pallankën. Në pamundësi që ta mbrojn qytetin, kryengritësit janë tërhequr kah Kumanova. Atje rreptësisht iu kanë kundërshtuar ushtrisë së madhe osmane. Krahas rezistencës heroike dhe humbjes së mëdha njerzore, kanë qenë të zënë shumë kryengritës, në mesin e të cilëve ka qenë dhe Karposhi, Osmanët e kanë marrë dhe Shkupin, me ç`ka kryengritja është shuajtur. Të ura e Gurit në Shkup Karposhi ka qenë mizorisht I vrarë me futjen e tij në hunj.

PËRFUNDIMI

Periudha e Karposhit ka paraqitur situatën aktuale gjatë regjimit të perandorisë osmane.Ai edhe pse paraqiste një forcë simbolika ndaj asaj osmani patrializmi dhe ndjenjat antiosmane mobilizuan së bashku një grup të vogël që t`iu bëj ballë një ushtrie të madhe që në atë periudh ishte e pamundur një fitore e pritur. Vendosëshmëria etij zë vend të rëndësishme në historinë e Maqedonisë një pjesën rrezistencën anti osmane. Afër urës së gurit karposhi I kapur rob I nxuar para komandantit kryesor të ushtrisë osmane Selim Giraj dhe u ndal në hu, pastaj e shpuan në kriza tetare dhe e hodhën në lumen Vardar diku nga fillimi I muajit dhjetor të vitit 1689.

PJESËMARRJA E SHQIPTARËVE NË KRYENGRITJET E PRANVERËS SË VITIT 1639

Angazhimi i shqiptarëve në anën e austriakëve u bë më i dukshëm në pranverën e vitit 1689, kur konti Ludvig Badeni, komandant i frontit austriak vendosi të pushtonte Nishin dhe nëpërmjet Prokupjes të kalonte në Kosovë. Nëpërmjet Prizrenit dhe Kukësit, ai desh të dilte në Shkodër e në detin Adriatik për të ndarë Bosnjën e Hercegovinën nga Porta e Lartë. Me një thirrje të veçantë konti i Badenit ftoi popujt e Ballkanit për t’u bashkuar me ushtrinë e tij. Kur forcat ushtarake hynë në tokat ballkanike, në to u përfshinë serbë, bullgarë, grekë e shqiptarë. Në afërsi të Nishit u zhvillua një betejë e ashpër (24 shtator 1689), e cila përfundoi me fitoren e austriakëve. Osmanët lanë në fushën e betejës 10 000 të vrarë. Pas kësaj fitoreje ushtria austriake u nda në dy pjesë: e para e komanduar prej kontit të Badenit u nis drejt Vidinit (Bullgari), kurse e dyta me gjeneral Pikolominin në krye u nis për në Kosovë, ku u prit nga shqiptarët.Shqiptarët ishin gati të pranonin mbrojtjen e perandorit austriak. Të njëjtin veprim bënë edhe shqiptarët e Kelmendit. Kur Pikolomini hyri në Prishtinë, shqiptarët e Kosovës deklaruan se ishin me perandorin. 6 000 shqiptarë ortodoksë (Albanensen) u bashkuan me austriakët. Pikolomini të njëjtën situatë ndeshi edhe në Prizren. Banorët e qytetit i dolën përpara dhe e pritën me nderime. Rreth 5 000 shqiptarë me kryepeshkopin e tyre, Pjetër Bogdanin, e përshëndetën me breshëri të shtënash. Gjenerali kërkoi nga shqiptarët, që hynin në ushtrinë austriake, t’u bindeshin oficerëve austriakë dhe të mbanin armët, ndërsa të tjerët duhej të ktheheshin në shtëpitë e tyre. Burimet austriake, angleze e papale pohojnë se pranë Pikolominit ishin mbi 20 000 shqiptarë. Sipas një përllogaritjeje 5 000 veta ishin nga Prishtina, 3 000 veta nga Peja, 6 000 nga Klina dhe Drenica, 6 000-8 000 veta nga Prizreni.

POLITIKE NË TROJET SHQIPTARE - KRYENGRITJET E ARMATOSURA -(SHEK. XVI - MESI I SHEK. XVIII). Shqiptarë të tjerë të palidhur me ushtrinë austriake vazhdonin kryengritjen. Kur forcat austriake hynë në Prizren, 3 000 kryengritës shqiptarë morën Pejën. Sapo gjenerali Pikolomini kaloi në Shkup (25 tetor 1689), shqiptarët shprehën gatishmërinë për të hyrë nën mbrojtjen e austriakëve. Një grup kryengritës u nis drejt Tetovës për të pastruar krahinën nga forcat osmane, që ndeshën në rezistencë në Kaçanik. Ndërkohë forca tatare nga Krimea hynë në Prishtinë, por u thyen nga shqiptarët e Prishtinës.Sipas burimeve osmane me austriakët ishin bashkuar: Peja, Prizreni, Tetova, Shtipi, Prishtina, Vuçiterna, Kosova (Belasica), Jenipazari (Pazari i Ri), Mitrovica, Shkupi, Çiçaku, Plevla, Jagodina, Kumanova etj.

|

Referimet

11 tetori është vazhdimi i traditave çlirimtare të popullit liridashës të Maqedonisë të dalë nga kryengritja e Karposhit dhe Ilindenit, por edhe në përpjekjet për çlirim social dhe kombëtar të investuara në luftërat Ballkanike dhe në luftën e Parë botërore.Duke kaluar rrugën e zhvillimi të tij shumë dekadash dhe rritje si pjesë e RSFJ-së, kurse në 16 vitet e fundit si shtet i pavarur, duke e përballuar konfliktin e vitit 2001 me Marrëveshjen Kornizë , Maqedonia e cila është anëtare e plotë e Kombeve të Bashkuara, sot po bën hapat e saj drejt rrugës së integrimeve euroatlantike.

Lidhje të jashtme

• |antisomane e viteve 1689
• |iveëdijes kombëtare-shqiptarëve-ortodoks në Maqedoni
• |e Kosovës viti [1389] dhe shqiptarët
• |e Karposhit|Maqedonia shënon vazhdimësin e kryengritjes së Karposhit tek ajo antifashiste dhe LNÇ-së|