Lahuta

Isë Elezi, lahutar nga Rugova

Lahuta është një vegël muzikore kordofone me një tel e përdorur në rajonin Dinarik të Evropës Juglindore si dhe mënyrë këndimi. Në gjeografinë shqiptare lahuta gjendej në Malësi të Madhe, Malësi të Gjakovës, Dukagjin, Plavë, Guci, Rugovë, Krajë, Postribë, Pukë dhe Kosovë.

Etimologjia

Nga arabishtja al-‘ūd (اَلْعُود‎), me prejardhje indiane id, emër i një druri erëmirë që digjet ndër kremte të mëdha. Gjithashtu ekziston një dëshmi e kësaj fjale në gjuhën shqipe si dëshmia më e hershme në veprën e Pjetër Bogdanit “Cuneus Prophetarum”:

‘..ata që kënduekshin ndë mjedis të vashzavet e rasa të laudeve....’

Ndërtimi

Lahutë e bërë prej kungulli nga Mirëdita.

Lahuta përbëhet nga një kasë druri në trajtë vezake, të zgavruar përbrenda. Kjo zgavër e kasës mbulohet me lëkurë të regjur ose çapër, siç e quajnë në Malësinë e Madhe, e kapur anash me kunj druri. Trupi i lahutës mund të përbëhet edhe nga kungulli ose nga guaska e breshkës. Mbi çadër nga skaji i kasës vendoset një urë druri zakonisht e vendosur pak tërthorazi mbi të cilën mbështetet kordha e lahutës e cila quhet kamanec (Dukagjin) ose magjar (në disa vende të Shqipërisë Verilindore). Kordha e lahutës lidhet dhe lëvizet nga një çelës në formë kunji, i ngritur në një vrimë nga maja e bishtit të instrumentit i cili quhet kungj ose tezgjah (Tropojë), krek (Peshkopi), gres (Malësi e Madhe). Kordha kalon nga kunji mbi kambalecin dhe kapet poshtë në formë laku, me një të dalë druri në fund të kasës. Pjesë e lahutës është edhe harku i përbërë nga druri i thanës apo arrës, etj., i cili ka formën e gjysëm hënës të lakuar në trajtë hënëze e cila quhet agrec (Krujë), budat (Tropojë), ras (malësi e Madhe), drocak (Dukagjin). E gjithë lahuta përbëhet nga një dru njëcopësh, nga panja, gështenja, krekëza, lisi ose arra..etj., lloje drurësh që zgavrohen lehtë. Në rrethin e Lezhës përdorin edhe drurin e verrit që del në kënetë sepse është i lehtë dhe mund të zgavrohet hollë dhe kumbon mirë. Çapra e suprinës përbëhet nga lëkura e regjur e dhisë ose nga plëndësi i bagëtive i vendosur nga ana e lëmuar e sipërme. Çelësi punohet nga dru i fortë. Harku (argeci) përbëhet zakonisht nga thupra e thanës, arrës, etj. Fijet e tij përbëhen nga bishti i kalit të zi, përdridhen dhe vendosen nga njëra anë e harkut në anën tjetër duke krijuar tension dhe duke e harkuar thuprën e harkut. Qimet e harkut lyhen me rrëshirë pishe të egër. Cilësia e tingullit dhe kumbimit të këtij instrumenti nuk përcaktohet nga lloji dhe cilësia e drurit por më shumë nga cilësia e lëkurës dhe përpunimit të saj, përpunimi i qimeve të harkut etj.

Bishti i lahutës që është vazhdimi i kasës, nuk ka tastierë të ndarë dhe mbaron me një kokë dhie të skalitur, e cila sipas Ramadan Sokolit mund të ketë qënë pjesë e ndonjë kulti të lashtë, ose mund të perfundojë me ndonjë zbukurim në formë zemre. Teknika e gdhendjes së figurave të shumta të cilat realizohen me forcë shprehesë praqesin shumë simbole të kulturave të lashta të para edhe në fusha të tjera të jetës, në objekte të ndryshme, në ndërtime etj. Edhe gdhendja e gjarprit – simbol i kultit të pyllit dhe orës – mbrojtëse e vatrës së tij. Këto tregojnë për një lidhje të fortë të këtij instrumenti me këngën epike, me ambjentin etj. Ekzistojnë edhe lahuta që kanë në kokë të gdhendur përkrenaren e Skënderbeut. Tingulli prodhohet duke përshkuar me hark bishtin e lahutës, ndërsa akordet ndërrohen duke prekur bishtin me gishtat e dorës tjetër.

Masat e zakonshme të lahutës janë si më poshtë:

Gjatësia e përgjithshme e veglës është rreth 70 cm gjatësia e bishtit, rreth 40 cm

gjatësia e kokës, rreth 30 cm gjerësia e kohës, rreth 20 cm

gjatësia e përgjithshme e harkut (argecit), rreth 40 cm

Gjatësia e fijeve të harkut (argecit) është rreth 17 cm

Vendodhja

Përhapja gjeografike e Lahutës në vendin përkon me vetë përhapjen e këngëve të kreshnikëve. Lahutën e shohim në Krujë, në Veriperëndim, pastaj Malësi e madhe, Hoti e Gruda, Kelmendi, Kastrati, Rranxat e Shkodrës, Dukagjin, Postrribë, Shllak, Nikaj-Merturi dhe në zonat e Malësisë së Gjakovës.

Përdorimi

Mënyra se si mbahet lahuta varet sipas rastit dhe vendit por zakonisht lahutari qëndron këmbëkryq dhe e mban lahutën në mënyrë të pjerrët në drejtim të këmbës së djathtë, së bashku me harkun. Ky qëndrim tregon rastet familjare, pranë oxhakut. Qëndrim tjetër mund të jetë ku lahutari qëndron i ulur në karrige dhe me këmbë njëra mbi tjetrën lahuta mbahet e mbështetur mbi këmbë.

Tingujt e lahutës përftohen duke i rënë kordhës me hark. Por ky instrument ndryshon nga instrumentet e tjera të kësaj gjinie nga mënyra se si e prodhon tingullin. Ndryshimi themelor është parimi i nxjerrjes së tingullin i cili bëhet me flaxholet. Dora e majtë mbështetet në anë të tastierës ndërsa gishti i madh krijon një hapësirë në mënyrë të tillë që të kontrollojë gishtat e dorës së majtë që tingulli të dalë sa më i pastër dhe i qartë. Përdoren vetëm katër gishtat e dorës së majtë për të luajtur këtë instrument dhe mënyra se si ata lëvizin dhe hapen përcakton bazat tonalomodale të pjesës së luajtur. Mënyra e përdorimit të harkut është shumë vendimtare për cilësinë e tingullit të lahutës dhe për vetitë shprehëse gjatë shoqërimit të këngëtarit.

Mënyra e akordimit të lahutës varet nga regjistri i rapsodit dhe përgjithësisht diapazoni i tingujve të saj sillet rreth notës do të oktavës së parë.

Lahuta shihet shumë e përafërt me këngët epike, me këngët e kreshnikëve. Zonat e sipërpërmendura janë zona ku këngët e Kreshnikëve vazhdojnë të gjallojnë. Rapsodët vazhdojnë të këndojnë këngë epike heroike të cilat simbolizojnë karakterin e malësorit. Këngët më të preferuara të malësorëve të Veriut shoqërohen me lahutë. Lahuta është një dëshmi e lashtë kulturore artistike sepse këngët e shoqëruara me lahutë përgjithësisht ngrenë lart traditën, kultin e të parëve, historinë, ngjarjet e lavdishme të popujve ndër shekuj. Rapsodët me lahutë u këndojnë heronjve dhe udhëheqësve për të lartësuar veprat e tyre me frymë epike dhe historike. Edhe epi më i njohur kombëtar Lahuta e Malcis e Gjergj Fishtës po ashtu këndohet me lahutë. Përgjithësisht rapsodi është interpretues, improvizues dhe njëkohësisht krijuesi i këngës.

Roli shoqërues i lahutës dhe gamat melodike të saj janë mjaft të kufizuara pavarësisht se ajo krijon shumë variacione. Lahutën e shohim në hyrjen e këngëve dhe në shoqërimin e tyre. Në introduksione rrallë herë lahuta i kalon dy tre notat. Gjatë shoqërimit lahuta mund të krijojë shmangie heterofonike ndërkohë që ligjërimi i rapsodid ka një larmishmëri intonative që shtrihet nga tetrakordi në pentakord, hekzakord dhe heptakord. Në instroduksione mund të shohim edhe mikrotone të cilat krijojnë kontraste të melodisë. Shohim edhe kromatizma të papërcaktuara intonative në hyrje, shoqërim dhe ligjërim të këngës së lahutarit. Linja e lahutës mbështetet në bazën modale të këngës dhe e thekson atë. Mënyra e shtjellimit të melodisë ëshë fillimisht ngjitje dhe më pas zbritje. Ngjitja krijon në këngë një situatë epike elegjike dhe më pas zbritja bëhet në mënyrë të shkallëzuar.

Lahuta përdoret nga burrat dhe është përdorur pothuajsë në çdo shtëpi malësore, gjatë dimrit, pranë oxhakut, por edhe në raste festash e dasmash. Sot përdoret edhe në mjedise të hapura në spektakle publike. Në raste të rralla lahuta është përdorur edhe nga femrat të cilat visheshin si burrat dhe qëndronin si burrat.

Referime

Literaturë

• Alexandru T., Instrumentele musiale ale popurulie romin, Bukures 1956
• Baines A., Musical instruments through the Ages, London 1963
• Bücher A., Musikinstrumente im Wandel der Zeiten, Pragë 1979
• Diagram-Group, Gli strumenti musicali di ogni epoca e di ogni paese, Milano 1979
• Dubois, Cl.M., Les instruments de musique (La musique des origines a nos jours). Paris 1946
• Farmer, H.G., Turkish instruments of music in the 17th century, Ylazgor 1937
• Gabry G., Ancients instruments de musique, Budapest 1976
• Marcuse Sibyle, Musical instruments, Neë York, 1957
• Miso P., Funksioni dhe repertori tradicional e bashkëkohor i llahutës “Kultura Popullore” Nr. 2, 1981
• Miso P., Roli dhe funksioni etnoartistik i lahutës Rev. “Kultura Popullore” Nr. 1, 1048
• Miso P., Ruajtja, përdorimi dhe riaktivizimi i instrumenteve popullore tradicionale. (kumtesë) botuar në: Probleme të zhvillimit të folklorit bashkëkohor. Tiranë 1980
• Sachs C., The Rise of Music in the Ancient Nord, Neë York 1940
• Sokoli R., Lahuta në këngët e kreshnikëve. Rev. nëntori, Nr. 1, 1984
• Sokoli R., Folklori muzikor shqiptar (organografia), Tiranë 1975
• Sokoli R., Gjurmime Folklorike, Tiranë 1981
• Sokoli R., Les danses populaires et les instruments musicaux du peuple Albanais, Tiranë 1956