Zagrebi

Coordinates: 45°49′N 15°59′E / 45.817°N 15.983°E / 45.817; 15.983
Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë
Zagrebi
Grad Zagreb
Qyteti i Zagrebit
Flamuri i Zagrebi
Stema Zagrebi
Zagrebi is located in Earth
Zagrebi (Earth)
Koordinatat: 45°49′N 15°59′E / 45.817°N 15.983°E / 45.817; 15.983
ShtetiKroacia Kroacia
ZhupaniaQyteti i Zagrebit
Kryedioqeza katolike romake1094
Qytet mbretëror i lirë1242
U bashkua1850
Nëndarjet17 distrikte të qytetit
218 komitetet vendore
70 vendbanime
Qeveria
 • KryetariTomislav Tomašević (Ne mundemi!)
Sipërfaqja
 • Qyteti641 km2 (247 sq mi)
 • Sipërfaqe urbane
202,4 km2 (78,1 sq mi)
 • Metro
2.911 km2 (1.124 sq mi)
Lartësia mbidetare158 m (518 ft)
Lartësia më e lartë
1.035 m (3.396 ft)
Lartësia më e ulët
122 m (400 ft)
Popullsia
 • Përafërsisht 
(2018)[3]
807.254
 • Metro
1.153.255
 • Dendësia metro400/km2 (1.000/sq mi)
Zona kohoreUTC+1 (CET)
 • Verës (DST)UTC+2 (CEST)
Kodi postar
HR-10 000, HR-10 010, HR-10 020, HR-10 040, HR-10 090
Prefiksi+385 1
Targat e automjeteveZG
IZHNJ (2019)0.908[4]very high
Faqja zyrtarezagreb.hr

Zagrebi është kryeqyteti dhe qyteti më i madh i Republikës së Kroacisë. Ai ndodhet në veriperëndim të vendit, përgjatë lumit Sava, në shpatet jugore të malit Medvednica. Zagrebi shtrihet në një lartësi prej rreth 122m mbi nivelin e detit. Në regjistrimit të fundit zyrtar të vitit 2011 popullsia e qytetit të Zagrebit ishte 792.875 banorë.

Historia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Vendbanimi më i vjetër i vendosur afër Zagrebit të sotëm ishte një qytet romak i Andautonia, tani Šćitarjevo, i cili ekzistonte midis shekullit të 1 dhe 5 e.r..[5] Shfaqja e parë e regjistruar e emrit Zagreb daton në vitin 1094, kohë në të cilën qyteti ekzistonte si dy qendra të ndryshme të qytetit: Kaptolin më të vogël, lindor, i banuar kryesisht nga klerikët dhe katedralen e Zagrebit, dhe më i madhi, Gradeci perëndimor, i banuar kryesisht nga zejtarë dhe tregtarë. Gradeci dhe Kaptol u bashkuan në vitin 1851 nga bani Josip Jelaçiq, i cili u vlerësua për këtë, me emërtimin e sheshit kryesor të qytetit, Sheshit i Banit Jelaçiq për nder të tij.[6]

Katedralja e Zagrebit në fund të shekullit të 19-të

Gjatë periudhës së ish-Jugosllavisë, Zagrebi mbeti një qendër e rëndësishme ekonomike e vendit dhe ishte qyteti i dytë më i madh. Pasi Kroacia shpalli pavarësinë nga Jugosllavia, Zagrebi u shpall kryeqyteti i saj.[7]

Zagrebi i hershëm[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Historia e Zagrebit daton që në vitin 1094 e.r., kur mbreti hungarez Ladislaus, duke u kthyer nga fushata e tij kundër Kroacisë, themeloi një dioqezë. Krahas selisë së peshkopit, vendbanimi kanonik Kaptol u zhvillua në veri të Katedrales së Zagrebit, si dhe vendbanimi i fortifikuar Gradec në kodrën fqinje; kufiri midis të dyve është përroi Medveščak.[8] Sot ky i fundit është qyteti i sipërm i Zagrebit (Gornji Grad) dhe është një nga bërthamat urbane më të ruajtura në Kroaci. Të dy vendbanimet u vunë nën sulmin tatar në 1242.[9] Në shenjë mirënjohjeje që i ofruan atij një strehë të sigurt nga tatarët, mbreti kroat dhe hungarez Béla IV dhuroi Gradecit një Dem të Artë, i cili u ofroi qytetarëve të tij përjashtimin nga sundimi dhe autonomia e qarkut. si sistemin e vet gjyqësor.[10][11]

Shekuj 16 deri 18[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Sheshi Starçeviq, gjysma e parë e shekullit 20

Kishte lidhje të shumta midis dioqezës së Kaptolit dhe qytetit të lirë sovran të Gradecit për arsye ekonomike dhe politike, por ato nuk njiheshin si një qytet i integruar, edhe pse Zagrebi u bë qendra politike dhe, duke përfaqësuar si Kroacinë, Sllavoninë dhe Dalmacinë, u mblodh për herë të parë në Gradec. Zagrebi u bë Kapitoli Kroat në 1557, me qytetin që u zgjodh gjithashtu si selia e Banimit të Kroacisë në 1621 nën banin e Nikola IX Frankopan.[12]

Me ftesë të parlamentit kroat, jezuitët erdhën në Zagreb dhe ndërtuan gjimnazin e parë, kishën dhe manastirin e Shën Katerinës. Në vitin 1669, ata themeluan një akademi ku mësohej filozofia, teologjia dhe ligji.

Gjatë shekujve 17 dhe 18, Zagrebi u shkatërrua keq nga zjarri dhe murtaja. Në vitin 1776, këshilli (qeveria) mbretëror u zhvendos nga Varazhdin në Zagreb dhe gjatë mbretërimit të Joseph II Zagrebi u bë selia e komandës së përgjithshme të Varazhdinit dhe Karlovacit.[13]

Siperfaqja dhe popullsia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Mamutica - Një nga ndërtesat më të mëdha për nga vëllimi në Evropë, me mbi 5000 banorë
Rruga Ilica - Rruga kryesore tregtare
Viti Sipërfaqja
(km²)
Popullsia
(brenda kufizimeve të qytetit në atë kohë)
Popullsia
(brenda kufizimeve të qytetit sot)
Shënime
1368 2,810 Nga regjistrimi familjar
1742 5,600 Nga regjistrimi familjar
1805 7,706 Regjistrimi i popullsise pa klerin dhe bujaret
1850 16,036
1857 16,657 48,266
1869 19,857 54,761
1880 30,830 67,188
1890 3.33 40,268 82,848
1900 64.37 61,002 111,565
1910 64.37 79,038 136,351
1921 64.37 108,674 167,765
1931 64.37 185,581 258,024
1948 74.99 279,623 356,529
1953 235.74 350,829 393,919
1961 495.60 430,802 478,076
1971 497.95 602,205 629,896
1981 1,261.54 768,700 723,065
1991 1,715.55 933,914 777,826
2001 641.36 779,145 779,145
2011 641.36 790,017 790,017
Te dhenat ne kolonen e trete referohet tek regjistrimi brenda kufijve sipas pyetjeve ne fjale. Ne kolonene e katert eshte llogaritur per territorin e sotem te percaktuar te Zagrebit. .[14]

Ekonomia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Banka kombëtare kroate

Degët më të rëndësishme të industris[ janë: prodhimi i makinave, pajisjeve elektrike, kimike, farmaceutike, tekstile, ushqimore dhe e përpunimit të pijeve. Zagrebi është qendra e tregëtisë dhe biznesit ndërkombëtar dhe e transportit udhëkryq të Evrropës lindore e qendrore.

Qyeteti ka prodhimin më të lartë të brendshëm bruto për frymë në të gjithë Kroacinë (19.132 dollarë në 2005, në krahasim me mesataren kroate prej 10,431 dollarë).

Në korrik 2008 (mesatarja e pagave mujore neto në Zagreb ishte 6228 kuna, rreth $1.356 (mesatarja kroate është 5234 kuna, rreth $1.140). Në vitin 2006 shkalla mesatare e papunësisë në Zagreb ishte rreth 8,6%.

34% e kompanive në Kroaci kanë selinë në Zagreb, dhe 38,4% e forcës punëtore kroate punon në Zagreb, duke përfshirë pothuajse të gjitha bankat, kompanitë e shërbimeve dhe të transportit publik.

Kompanitë në Zagreb krijojnë 52% të qarkullimit total dhe 60% e fitimit të përgjithshëm të Kroacisë në 2006, si dhe 35% e eksporteve kroate dhe 57% e importeve kroate.

Demografia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Sheshi Ban Josip Jelačić

Zagrebi është qyteti më i madh në Kroaci. Në 2001 sipas regjistrimit zyrtar u numëruan 779,145 banorë. Në 2006 ky numër nuk u rrit shumë: 804.900 sipas vlerësimevë të qevërisë. Shumica e popullsisë është kroate 92% sipas regjistrimi të popullsisë në 2001. Regjistrimet tregojnë se 60,066 banorë u përkasin minoriteteve. Këto pakica janë: Serbë (2.41%), 6,204 Boshnjakë (0.80%), 8,030 Myslimanët kroatë (1.02%), 6,389 Shqipëtarët (0.83%), 3,225 Sllovenët (0.41%), 3,946 Romët (0.55%), 2,131 Malazezët (0.27%), 2,315 Maqedonasit (0.27%).

Klima[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Klima e Zagrebit është klasifikuar si (CFB oqeanike në sistemin e klasifikimit të klimës Köppen), në afërsi të kufirit të lagësht kontinentale. Zagrebi ka katër sezonet e veçanta. Verërat janë të nxehta, dhe dimrat janë të ftohtë, pa një sezon te dukshëm te thatë. Temperatura mesatare në dimër është -0,5 °C (31,1 °F) dhe temperatura mesatare në verë është 20,5 °C (68,9 °F). Veçanërisht, në fund të majit behet shumë ngrohtë me temperatura në rritje mbi 30 °C (86 °F), duke bërë kështu një mesatare prej 17 ditësh çdo verë.

Dëbora është e zakonshme në muajt e dimrit, nga dhjetori në mars, dhe shi dhe mjegull janë të zakonshme në vjeshtë (tetor-dhjetor). Temperatura më e lartë e regjistruar ndonjëherë është 40,4 °C (104,7 °F) në korrik 1950, dhe më e ulët është -27,3 °C (-17 °F) në shkurt 1956.

Politika[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Kryetari aktual i Zagrebit është Tomislav Tomašević ("Ne mundemi!"), i zgjedhur në zgjedhjet lokale të Zagrebit të vitit 2021, raundi i dytë i të cilave u mbajt më 30 maj 2021. Nga e njëjta listë janë zgjedhur dy nënkryetarë, Danijela Dolenec dhe Luka Korlaet.

Kuvendi i Zagrebit përbëhet nga 51 përfaqësues. Zgjedhjet mbahen çdo katër vjet – në të njëjtën kohë si për kryetarin e komunës.

Edukimi[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Zagrebi ka 136 shkolla fillore dhe 100 shkolla të mesme, duke përfshirë 30 gjimnaze. Ka 5 institucione të arsimit të lartë publik dhe 9 shkolla të arsimit të lartë profesional privat.

Universiteti i Zagrebit, e themeluar më 1669, është universiteti më i vjetër që funksionon vazhdimisht në Kroaci dhe një nga universitetet më të mëdha dhe më të vjetra në Evropën Juglindore. Universiteti tani përbën 29 fakultete, tre akademi arti dhe Qendra e Studimeve Kroate.

Referime[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

  1. ^ "City of zagreb 2006" (në anglisht). City of Zagreb, Statistics Department. Arkivuar nga origjinali më 11 tetor 2007. Marrë më 25 janar 2008.
  2. ^ "Statistički ljetopis Grada Zagreba 2007" (PDF). Statistički Ljetopis Zagreba (në kroatisht dhe anglisht). 2013. ISSN 1330-3678. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 3 dhjetor 2008. Marrë më 12 nëntor 2008.
  3. ^ "Kretanje ukupnog stanovništva Zagreba nakon popisa 2011. do 2018" (PDF). zagreb.hr (në kroatisht). mars 2020. Marrë më 1 shtator 2020.
  4. ^ "Sub-national HDI - Subnational HDI - Global Data Lab". globaldatalab.org (në anglisht).
  5. ^ "The Roman town of Andautonia". Andautonia Archaeological Park (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 7 dhjetor 2008. Marrë më 8 nëntor 2008.
  6. ^ "Ban Josip Jelačić". hrt.hr (në kroatisht). Radiotelevizioni Kroat. Arkivuar nga origjinali më 5 mars 2016. Marrë më 30 tetor 2016.
  7. ^ Sluzbeni List. "Deklaraciju o proglašenju suverene i samostalne Republike Hrvatske (Declaration on the Sovereignty and Independence of the Croatian Republic)". narodne-novine.nn.hr (në kroatisht). Marrë më 27 maj 2013.
  8. ^ Hawkesworth, Celia (2007). Zagreb: A Cultural and Literary History (në anglisht). Signal Books. ISBN 978-1-904955-30-6.
  9. ^ Oliver, Jeanne (2015-02-26). Croatia Traveller's Zagreb and Beyond: A practical guide to visiting Zagreb, Croatia (në anglisht). Croatia Traveller. ISBN 978-1-311-66016-9.
  10. ^ Stone, Zofia (2017-03-01). Genghis Khan: A Biography (në anglisht). Vij Books India Pvt Ltd. ISBN 978-93-86367-11-2.
  11. ^ Zagreb: turistički vodič (në kroatisht). Masmedia d.o.o. 1970. ISBN 978-953-157-464-8.
  12. ^ "History of Zagreb" (në anglisht).
  13. ^ "The city of Zagreb". hrt.hr (në anglisht). Raditelevizioni Kroat. Arkivuar nga origjinali më 17 janar 2007. Marrë më 2 korrik 2006.
  14. ^ "Statistički ljetopis Grada Zagreba 2007. – 2. Stanovništvo" (PDF). Statistički Ljetopis Zagreba (në kroatisht dhe anglisht). 2007. ISSN 1330-3678. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 28 tetor 2008. Marrë më 12 nëntor 2008.

Lidhje të jashtme[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]