Arkitektura e rilindjes

Arkitektura e Rilindjes është ajo fazë e arkitekturës që u zhvillua nga viti 1420 deri në mesin e shekullit të XVI, me ripërtëritjen e lashtësisë klasike.^[1]

Karakteristikat kryesore të Arkitekturës së Rilindjes, në fakt janë ndjeshmëria ndaj të kaluarës antike, rimarja e rendeve klasike, artikulimi i qartë në planimetri dhe në ngritje, përveç përpjesëtimit midis pjesëve të veçanta të ndërtesave.^[1]

Stili i ashtuquajtur "primo rinascimento" (Rilindja e Hershme) e pati origjinën në Firence, i favorizuar nga afirmimi i borgjezisë dhe nga kultura humaniste, duke lulëzuar pastaj në oborre të tjera si ata të Mantovës dhe Urbinos.^[1] Faza pasuese e pesëqintës, e quajtur "Rilindja Klasike",^[2] e pati qendrën në Romë, qendra e re e jetës artistike, duke bashkëjetuar në të njëjtin shekull me Manierizmin, që nga historiografia përgjithësisht konsiderohet si faza e tretë e Rilindjes.^[3]

Në periudhën pasuese, idetë arkitektonike të përpunuara në Itali do të përhapeshin edhe në pjesën tjetër të Evropës, por veprat që u përhapën patën pak të përbashkëta me karakteristikat e Arkitekturës Rilindase Italiane, të përbërë nga rimarja e veçorive Romake dhe sensin e ekuilibrit dhe qëndrueshmërisë.^[1]

Konteksti

«Stili gotik u krijua me sugjerim të Sugerit, abatit të Bazilikës së Shën Denisit, këshilltar i dy mbretërve të Francës: Rilindja nga tregtarët e Firences, bankierët e mbretërve të Evropës» —Nikolaus Pevsner^[4]

Në fillim të shekullit të XV Italia ishte e ndarë në pesë shtete kryesore (Mbretëria e Napolit, Shteti Pontifik, Republika Toskane, Republika Veneciane, Dukati i Milanos), të rrethuar nga dukate e republika të shumta më të vogla (si Dukati i Urbinos, Dukati i Mantovës dhe Republika e Sienës).

Gjatë shekullit të XV Firencia e konsolidoi fuqinë e saj ekonomike nëpërmjet një dinamizmi të bazuar mbi një organizim inovativ prodhimtar të tipit industrial, tregtar dhe bankar. Me afirmimin përfundimtar të borgjezisë qytetare u kalua nga një tip sipërmarrjeje me menaxhim familjar, në një sipërmarrje të përbërë nga nëpunës të shumtë, shitës, korrespondentë të jashtëm dhe udhëtarë.^[5] Familja Mediçi, në veçanti, ishte titullare e një sipërmarrjeje me agjentë në pole të ndryshme tregtare të Evropës dhe e kishte lidhur emrin e vet me detyrat publike më prestigjoze të qytetit: qe nëpërmjet kontrollit të zgjedhjeve, të sistemit tributar dhe krijimit të magjistraturave të reja, caktuar njerëzve të besuar, që në dekadat e para të Quattrocento-s Cosimo i Vjetri vendosi themelet e qëndrueshme të pushtetit të Familjes Mediçi, duke u bërë faktikisht zoti i Firences.^[4]

Fusha e dytë e dobishme për kontekstin e arkitekturës së shekullit të XV është ai i studimeve letrare, linguistike, filologjike dhe përkthimin e teksteve klasike të nisur në shekullin e XIV me Françesko Petrarkën dhe vijoi me një seri autorësh me prejardhje fiorentine. humanistët, ndryshe nga murgjit mesjetarë, u prirën drejtë një leximi kritik të veprave latine, duke kërkuar jo vetëm atë që i interesonte teologëve, por edhe këndvështrime të tjera të jetës njerëzore, si historia, politika dhe arti.^[5]

Pikëpamje tjetër që mund të shpjegoi prirjen e Toskanës ndaj zhvillimit të arkitekturës rilindase është karakteri gjeografik dhe kombëtar i këtij rajoni, që e kishte pasur shprehjen e tij fillestare në Artin Etrusk dhe që ishte akoma qartësisht i dallueshëm në periudhën mesjetare: nga eleganca e façatës së Bazilikës së San Miniato al Monte, te kompozimet madhështore dhe të kthjellëta të Bazilikës së Santa Croce-s, Bazilikës së Santa Maria Novella dhe Katedrales së Santa Maria del Fiore.^[4]

Kur tashmë në vitin 1334 autoritetet kishin vendosur të emëronin një piktor, Xhoton, si kryemjeshtër të Katedrales Fiorentine, u vendosën premisat për një periudhë të re në historinë profesionale të arkitekturës, që do ta gjente kulmin e saj në periudhën rilindase: nga atëherë artistët e mëdhenj u nderuan dhe pranuan në poste që hynin në specialitetin e tyre vetëm për respektin e gjenialitetit të tyre.^[6]

Me fjalë të tjera, në fillim të shekullit të XV në Firence u verifikuan një seri faktorësh të jashtëzakonshëm autonomë, por bashkëveprues, për lindjen e një arkitekture të re. Nga ana tjetër, një republikë e pasur tregtare, si ajo fiorentine duhej t’u drejtohej domosdoshmërisht idealeve njerëzore dhe jo trashendentale, qartësisë dhe jo errisirës, veprimtarisë dhe jo përsiatjes; prandaj shpirti i Romës së lashtë, i qartë dhe realist, nuk mund të zbulohej tjetërkund, përveçse në Firence.^[6]

Afër fundit të shekullit të XV bota e vjetër fiorentine filloi, gjithësesi të shuhej; mjaft shpejtë, pararoja e brezit të parë i la vendin një akademie aristokratie, aq sa nga viti 1470 e në vijim, me përjashtim vetëm të Albertit, kërkimet më të përparuara në fushën e arkitekturës u zhvilluan, paradoksalisht, nga dy piktorë: Piero della Francesca dhe Andrea Mantegna.^[7]

Në këtë mënyrë në shekullin e XVI qendra artistike e Rilindjes u zhvendos nga Firencia në Romë. Konteksti roman ishte i largët nga ai borgjez, tregtar dhe industrial fiorentin; i mungonte edhe ajo vijimësi që kishte karakterizuar, përkundrejtë saj, kalimin e Firences nga Mesjeta në Rilindje. Me kthimin e papëve pas papatit avinjonez, qyteti paraqitej i reduktuar në një qendër të vogël urbane, nga i cili shfaqeshin grumbuj rrënojash të mbetjeve perandorake.

Rinovimi i Romës në funksion të prestigjit të Kishës Katolike, i nisur nga papa Martini V dhe i konfirmuar nga pasuesit e tij, kalonte nëpërmjet një serie pikash themelore: risjellja e shkëlqimit të lashtë të qytetit, nisja e veprave restauruese dhe përforcimi i fortifikimeve. Pika e kthesës ndodhi nën papa Julin e II, të zgjedhur në vitin 1503, i cili e përditësoi programin e sipërpërmendur, duke shfrytëzuar kapitalizmin bankar dhe prurjet kulturore të humanist.^[8]

Kjo periudhë e lulëzuar do të ndërpritej nga Plaçkitja e Romës në vitin 1527, që e la qytetin në rrënoja dhe do të kompromentonte bazat e qytetërimit rilindas, të paktën deri në mbërritjen e Michelangelo Buonarrotit në vitin 1534, i cili, pas asaj date, do të realizonte disa nga veprat më të rëndësishme; por e gjitha në klimën e rinovuar të Kundër-Reformimit.^[9]

Veçoritë

Termi Rilindje (italisht Rinascimento) përdorej tashmë nga studiuesit e epokës për të dëshmuar rizbulimin e Arkitekturës Romake, nga e cila në shekullin e XV mbijetonin të plota disa mbetje të ndryshme.^[1]

Treguesit kryesorë të kësaj prirjeje qenë ndjeshmëria e rigjetur drejtë formave të së kaluarës, jo vetëm të Arkitekturës Romake, por edhe të asaj paleokristiane dhe të Romanikut Fiorentin, rimarja e rendeve klasike, përdorimi i formave gjeometrike elementare për përcaktimin e planimetrive, kërkimi i artikulimeve ortogonale dhe simetrike, përveç përdorimit të përpjesëtimeve harmonike në pjesët e veçanta të ndërtesave.^[1]

Në veçanti, karakteristika e përbashkët midis arkitekturës rilindase dhe asaj romake është efekti i prodhuar nga përshtatja e masave të thjeshta bazuar në sistemet modulare përpjesëtimore, moduli i të cilëve është i ngulitur nga gjysmë-diametri i kolonave.^[10]

Megjithatë, historiani i artit Bruno Zevi e ka përkufizuar Rilindjen si një pasqyrim matimatik i zhvilluar mbi metrikën e romanike dhe gotike, duke vënë në dukje kërkimin, nga ana e arkitektëve të shekujve të XV dhe të XVI, të një metrike hapsinore të bazuar mbi raporte matematikore elementare. Me fjalë të tjera, arritja e madhe e Rilindjes, përkundrejtë të shkuarës, ishte se krijoi në hapsirat e brendshme atë që grekët e lashtë kishin realizuar për esteriorin e tempujve të tyre, duke i dhënë jetë mjediseve të organizuara nga ligje menjërë të perceptueshme dhe lehtësisht të matshëm nga vrojtuesi.^[11]

Në këtë drejtim pati sigurisht një peshë përcaktuese studimi i perspektivës nga ana e Filippo Brunelleschi-t; Brunelleschi futi një vizion të brendshëm përgjithësues, duke e ngritur perspektivën në një strukturë hapsinore globale.^[12] Nga Brunelleschi e në vazhdim, hapsira e vërtetë e arkitekturës, ajo në të cilën hyhet dhe jetohet, mendohet qëllimisht në pikëpamjen e një rezultati prospetik.^[13]

Pallatet

Ngritja e borgjezisë fiorentine favorizoi ndryshime të rëndësishme në strukturën urbane të qytetit: shtëpive-kulla të shumta që shfaqeshin në hapsirën urbane, u zëvendësuan nga pallatet e tregtarëve, të cilëve iu ishte besuar detyra e pajtimit të nevojave jetësore të banorëve, me rinovimin e pamjes urbane të qyteteve, duke u afruar, në të njëjtën kohë, me prototipet e lashtësisë.

Gjithësesi, ndryshe nga disa tempuj, në shekullin e XV, asnjë pallat i vjetër nuk kishte mbijetuar i plotë, aq sa njohjes së planimetrisë i kundërvihej mungesa e modeleve të lidhur me artikulimin e façatave. As Vitruvi dhe autorët e tjerë të periudhës romake, nuk kishin ofruar të dhëna të sakta, duke i përqëdruar vëmendjet e tyre mbi të gjitha te vendosja në planimetri dhe jo te ngritja.^[14]

Duke u mbështetur mbi këto konsiderata, oborri në qendër të ndërtesës, i huazuar nga modele planimetrike të të shkuarës, do të bëhej elementi qëndror i kompozimeve të reja. Theksimi i shtrirjes horizontale të ndërtesave, mundësoi, megjithatë, një shpërndarje më të mirë të mjediseve përkundrejtë skemave tradicionale mesjetare: kati përdhes, i mbyllur si një fortifikim, i shërbente lëvizjes së tregtarëve, vizitorëve dhe klientëve; kati i parë, i quajtur kati fisnik, i kushtohej mjediseve të përfaqësisë, ndërsa kati i dytë i rezervohej banimit të mirëfilltë të familjes.^[15]

Palazzo Medici, i porositur nga Cosimo il Vecchio te Michelozzo, para mesit të shekullit të XV, mund të konsiderohet arketipi i pallatit rilindas të Rilindjes së Hershme: bëhet fjalë për një dado di pietra,^[16] me oborr mbi kolona dhe façata të jashtme të karakterizuara nga një shkallëzim rustik bunjatoje, që rimarin elementet e dala nga pallatet publike mesjetare.^[5]^[17]

Por në brendësi, funksionet e ndryshme nuk janë akoma të bazuara në një skemë plotësisht simetrike dhe aksiale, që mbetet akoma e kufizuar në zonën e hyrjes dhe të oborrit.^[15]

Zgjidhjes me façatë në bunjato të palazzo Medici i kundërvihej ajo me rende gjysmë-shtyllash, që e gjen prapë relizimin e parë në Firence te Palazzo Rucellai i Leon Battista Albertit. Gjithësesi, artikulimi i sipërfaqeve nëpërmjet gjysmë-pilatrave, edhe pse duke u shkëputur nga tradita mesjetare, nun vuri veçanërisht këmbë në Toskanë, por megjithatë i hapi rrugën zhvillimeve të ardhshme.^[15]

Gjatë Rilindjes së plotë, simetria aksiale e planimetrisë u bë një parim projektual themelor. Megjithëse i rrjedhur nga modeli i Palazzo Medici, Palazzo Strozzi, i ndërtuar në Firence në fund të shekullit të XV, paraqet një simetri aksiale të planimetrisë dhe shkallë të dyfishta që paralajmërojnë prirjen për impiante të dyfishta të periudhës Baroke.

Planimetria Palazzo Valmarana-s së mëvonshëm, në Viçenca, i ngritur në gjysmën e dytë të shekullit pasues nga Andrea Palladio, karakterizohet nga një kompozim aksial pasqyror, duke ofruar një ndarje të barazpeshuar dhe përpjestimore të hapsirave.^[15]

Akoma në mes të Rilindjes, Bramante dhe Rafaelo propozuan modele të reja façatash për pallatet, me kombinimin e bunjatos në katin përdhes dhe modelimin e façatës me rende në reliev.^[18]

Palazzo Farnese në Romë, i projektuar nga Antonio da Sangallo i Riu dhe Mikelanxhelo, do të bëhej prototipi i një modeli të ri, shumë jetëgjatë, bazuar mbi refuzimin si të bunjatos, ashtu dhe të rendeve në favor të një façate të lëmuar të përshkruar nga membratura horizontale (marcapiano, marcadavanzali), me dritare me edicola të kryesuara nga timpanë trekëndorë vijëlakorë të alternuar, që në katin përdhes bëhen të përgjunjura.^[19]

Vilat

Në rezidencat rurale, qendërzimi u bë gjithësesi një parim themelor. Leon Battista Alberti, në traktatin De re aedificatoria, i kushton një vëllim case signorili, që bazohen te modeli i vilës së Plini të Riut: organizimi i mjediseve kryesore, si vestibuli, ndenjja dhe zona kushtuar ngrënies hyhen nga një hapsirë qendrore (atriumi), salla dimërore e ngrënies parashikon një stufë, ndërsa ajo verore është e drejtuar nga kopshti.^[20]

E përputhshme me këtë tipologji është Vila Bedicea e Poggio a Caiano (rr.1470). E ngritur mbi një projekt të Giuliano da Sangallo afër fundit të shekullit të XV, përbënë një nga shembujt kryesorë të Rilindjes së Hershme. Ndërtesa zhvillohet në dy kate mbi një taracë të gjerë, me një lozhë të kryesuar nga një fronton klasik, që paralajmëron zgjidhjet palladiane të shekullit pasues;^[21] hapsirat e brendshme shpërndahen në kryq përreth sallës qendrore, me planimetri drejtkëndore dhe të mbuluar nga një tavan qemer si fuçi, me katër apartamente me tre apo katër dhoma, që zhvillohen midis këndeve të ndërtesës dhe hapsirave kryesore.^[20]

Në Romë zhvillohet një volum ndërtimor më i artikuluar, me një sekuencë hapsirash paralele dhe lozhë qendrore: është rasti i Villa Farnesina, e ndërtuar nga Baldassarre Peruzzi në fillim të shekullit të XVI, nga e cila rrjedhin një seri vilash fshatare, si ajo Imperiale e Pezaros, e rinovuar nga Gerolamo Genga në dekadën e dytë të pesëqintës.^[20]

Skena e pesëqintës megjithatë mbizotërohet nga vilat që Andrea Palladio do të realizonte në Veneto; midis të cilave, një fat intensiv pati projekti i të ashtuquajturës Rotonda (Villa Almerico Capra), që do të bëhej burimi i frymëzimit për artistë të ndryshëm që i përkitën rrymës së palladianizmit ndërkombëtar: Rotonda paraqet një planimetri qendrore, të theksuar nga një kupolë, me avancorpi në secilin krahë, të karakterizua nga pronas me kolona të Rendit Jonik.^[20]

Bibliotekat

Rilindja qe periudha përcaktuese për lindjen e bibliotekave në kuptimin modern. Përhapja e studimeve humaniste dhe shpikja e shtypit, favorizuan lindjen e bibliotekave të ndryshme qytetare dhe zhvillimin e atyre kishtare: përmenden ajo Viscontea-Sforzesca e konservuar në Kështjellën e Pavias, Biblioteca Malatestiana e Çezenës, Biblioteca Estense në Ferrara (në vijim e zhvendosur në Modena), Biblioteka Laurenciane e Firences, Biblioteca Marciana e Venecies, si dhe Biblioteca Apostolica Vaticana e Romës.

Zgjidhja me tre navata me qemer, e përdorur për Bibliotekën Malatestiane të Çezenës dhe për atë të San Marco-s në Firence, u bë një model për ndërtimin pasues të bibliotekave të shquara monastike italiane: për shembull ato të konventit të Santa Maria delle Grazie në Milano (1469),^[22] të Bazilikës së San Domenico-s në Peruxhia (1474)^[23] dhe të manastirit benediktin të San Giovanni-t në Parma (1523).^[24]

Suksesi i kësaj forme vijoi deri në kohën në të cilën u imponua evolucioni i kanoneve rilindase, në dekadat e para të pesëqintës, një zgjidhje të aftë të privilegjonte njësinë e hapsirës dhe të përhapjes së njëtrajtshme të ndriçimit, me heqjen dorë pasuese të rindarjes në navata, si në rastin e Bibliotekës Laurenciane të ndërtuar nga Mikelanxhelo.^[25]

Teatrot

Humanizmi, me përhapjen e teksteve klasike latine dhe themelimin e akademive, përcaktoi, afër fundit të shekullit të XV, rilindjen e teatrit.^[26] Fillimisht shfaqjet zhvilloheshin në vende private, si kopshte, oborre konventesh dhe sallone pallatesh të përshtatur për shfaqje; skena në këtë mënyrë, ishte e përkohëshme dhe karakterizohej më së shumti nga tendishte, që hapeshin dhe mbylleshin gjatë daljes së aktorëve.

Në rrjedhën e shekujve pasues, do të fillonin të ndërtoheshin godina të përhershme për të mbajtur skenografitë, si në rastin e Loggia del Falconetto të Padovës. Afër fundit të shekullit të XVI, në Teatro Olimpico të Andrea Palladios, modeli i cavea-s së lashtë u shkri me skenografinë rilindase, por ndikimi u kufizua në pak ndërtesa, si Teatro all'Antica i Sabionetës, i Vincenzo Scamozzi-t, apo i mëvonshmi Teatro Farnese i Parmës.^[26]

Kishat

Planet qendrore

Në Rilindjen e Hershme, parapëlqimi për format gjeometrike elementare dhe për harmoninë midis pjesëve, çoi në konceptimin e kishave me plan qendror, ku mbivendosej ideali estetik dhe simbolik mbi funksionalitetin.

Duke nisur nga viti 1420, Filippo Brunelleschi ngriti kupolën e Katedrales Fiorentine, organizimi më i madh me plan qendror, që nga periudha e Panteonit; të njëjtin arkitekt i përkasin ndërtesa të ndryshme të qendrorizuara, si Sagrestia Vecchia, Cappella Pazzi dhe Rotonda di Santa Maria degli Angeli.^[27]

Në vazhdën e Brunelleschi-t do të paraqiteshin kisha të shumta me kryq grek, si Basilica di Santa Maria delle Carceri në Prato, e Giuliano da Sangallo (1486), si dhe disa vizatime të Leonardo da Vinçit, që patën ndikim të rëndësishëm mbi mendimin arkitekturor të shekullit të XVI dhe, në veçanti, mbi atë të Bramantes.^[27]

Stili i Bramantes u formua edhe nga ndikimi i ushtruar nga kishat paleokristiane, që pati mundësinë ti vrojtonte gjatë qëndrimit të tij milanez. Mbi të gjitha Basilica di San Lorenzo, një ndërtesa madhështore me plan qëndror të formuar nga një katror me katër absida. Gjithashtu, për projektimin e tij të parë të njohur, Kisha e Santa Maria presso San Satiro, restauroi kapelën e vjetër të San Satiros, një ndërtesë me plan qendror me projekt tipik paleokristian (një kryq grek në një katror brendashkruar në një rreth).^[28]

Gjithashtu, i thirrur nga Ascanio Sforza për të ndërhyrë në kantierin e Katedrales së Pavias (nga e cila ruhet edhe modeli prej druri, që i përket vitit 1497), i imponoi kupolën dhe planin qendror katedrales.^[29]

Tempullthi pasues i San Pietro in Montorio, një nga ndërtimet e para të realizuara nga Bramante, pas zhvendosjes në Romë, shpreh një konceptim të ri në tipologjinë e komplekseve me plan qendror, duke shfaqur një huazim më të madh nga modelet e lashtësisë (Tempulli i Vestës në Romë dhe Tempulli i Vestës në Tivoli). Megjithë përmasat e vogla, tempullthi mund të konsiderohet embrioni i projekteve orgjinale bramanteske për Bazilikën e Shën Pjetrit në Vatikan,^[30] një kompleks imponues me kryq grek, i mbizotëruar në qendër nga një kupolë kolosale gjysmë-rruzullore. Nga ajo dhe nga versioni i saj mikelanxholeske do të rrjedhin një seri kishash të qendërzuara, si Basilica di Santa Maria di Carignano në Gjenova e Galeazzo Alessi-t, Kisha e Gesù Nuovo-s në Napoli dhe Kisha e Monasterit të Eskorialit në Madrid.^[31]

Planet gjatësore

Megjithë suksesin e skemave me plan qendror, plani gjatësor, që përfaqëson formën tradicionale të kishës komunitare, nuk u la mënjanë. Kishat e mëdha fiorentine të ngritura nga Filippo Brunelleschi midis viteve 1420 dhe rr. 1440, Basilica di San Lorenzo dhe Basilica di Santo Spirito, i përkasin akoma një skeme me kryq latin, mbi tre navata, ku elementet e traditës përditësohen me sistemin modular rilindas.^[27]

Brezi pasues solli modifikime domethënëse. Për Basilica di Sant'Andrea, në Mantova, Leon Battista Alberti zhvilloi një sallë shumë të madhe, me kapela anësore që, duke iu referuar ndërtimeve romake të përiudhës perandorake, pati ndikim edhe në shekujt pasues, duke nisur nga Kisha e Jezusit në Romë.^[27]

Façatat

Façatat, me rizbulimin e motiveve të lashtësisë si pronaosit, frontonët dhe harqeve triumfalë, u konceptuan si prospekte skenografike.^[27] Mes shembujve të parë të façatave rilindase meritojnë të përmenden Bazilika e Santa Maria del Popolo në Romë dhe Bazilika e Santa Maria Novella-s në Firence.^[32]

Në veçanti, prospekti i ideuar nga Leon Battista Alberti për Santa Maria Novella-n, pavarësisht futjes së elementeve gotike, të mëparshme në pjesën e poshtme dhe vazhdimin e intarseve mermerore të traditës toskane në nivelin e sipërm, mund të konsiderohet skema me më shumë sukses, që do të zbatohej, në variantet e saj të shumta, edhe në shekujt pasues: ajo paraqet një radhë gjysmë-pilastresh me dy kate, të bashkuar nga korniza horizontale, me seksionin qendror të ngritur të ballinës, e vendosur në mbështetje të frontonit trekëndor, e përkuar me navatat anësore nëpërmjet futjes së përdredhkave të mëdha.^[27]

Me Batistta Albertin është e lidhur edhe zgjidhja me hark triumfi, e shëmbullizuar nga bazilika mantovane e Sant'Andreas: duke përsëritur ritmin e brendësisë, të karakterizuar nga harqe të plota të njëpasnjëshme, façata përbëhet nga një avankorp që bashkon temën e harkut triumfal me atë të tempullit klasik.^[33]

Dhjetë vjetë më vonë, në projektimin e façatës së Santa Maria presso San Satiro, Bramante propozoi një skemë të bazuar te façata me dy timpane, me krahët e frontonit të poshtëm të vendosura në përkim me navatat anësore. Kjo zgjidhje do të kishte zhvillime të mëtejshme në prospektin e Kishës së Santa Maria in Castello në Carpi nga Peruzzi, por mbi të gjitha në façatat e losjave veneciane të ngritura nga Palladio në Rilindjen e Vonë, ku përfundohet shkrirja e ballinës me dy tempujve klasikë: i pari, më i lartë, i vendosur në mbyllje të navatës kryesore, ndërsa i dyti, më i ulët dhe i shtrir në krahë, për të shfaqur hapsirat anësore.^[27]^[34]

Qytetet

Urbanistika

Në Rilindje urbanistika mori një karakter teoriko-shkencor, duke u sforcuar të bashkonte midis tyre, nevojat njerëzore, ato mbrojtëse, estetike, simbologjinë dhe centralizmin sinjoril.^[35]

Në themel të përvojave urbanistike të shekullit të XV vendoset metodologjia e krijuar nga Leon Battista Alberti te De re aedificatoria. Për Albertin, qyteti përbënte një objekt të ndërlikuar, ndërtimi i të cilit nuk mund të njësohej me atë të ndërtesave individuale, por ishte i ndikuar nga lidhjet dhe nga vetitë e mjedisit. Për këtë, rrethimet murore mund të ishin të ndryshme, sipas larmisë së vendeve, ndërsa rrugët kryesore, të gjera dhe të drejta në qytetet e mëdha, mund të ndiqnin një vijë të lakuar në qendrat e vogla. I ndryshëm nga diskutimi për hapsirat publike, që Alberti i konsideronte si vepra individuale arkitekturore, me pamje unitare, me sheshe të rrethuara nga loxhate dhe portikë.

Në thelb, Alberti arriti në një përsiatje midis qytetit mesjetar dhe atij rilindas, duke integruar d.m.th. organizimet e reja në bërthamat urbane paraekzistuese; një ndikim i hasur në qendrat e vogla, si Pienza dhe Urbino, por më pak në qytetet e mëdha, si Roma apo Milano, ku nismat rilindase do ta thyenin koherencën e bërthamave të vjetra, por duke hapur rrugën për shndërrime të rëndësishme.^[36]

Në të njëjtën kohë, popullariteti i De architectura të Vitruvit frymëzoi realizimin e projekteve të shumta qytetesh ideale rezeqendrorë, me plane të rregullta të kufizuara nga fortifikime alla moderna, por vetëm pak do të realizoheshin; midis tyre vlen të përmendet Palmanova, por që i përket fundit të shekullit të XVI.^[37]

Midis projekteve të mbetura në letër, është ai i Sforzindës, një qytet me plan yjor, të përshkruar nga Filarete në traktatin e tij arkitekturor. Figura bazë është një yll me tetë cepa i brendashkruar në një fossato rrethor; nga qendra e vendbanimit përhapeshin gjashtëmbëdhjetë rrugë, të bashkuara nga një unazë rrugore e ndërmjetme, ndërsa sheshi kryesor është akoma i lidhur me traditën mesjetare, me kështjellën dhe kishën që ballafaqohen në një hapsirë në formë drejtkëndore.^[35]

Në vitin 1480, Francesco di Giorgio Martini paraqiti një projekt për një qytet ideal të vendosur simetrikisht përreth një kanali drejtëvizor; kompleksi përkon me një tetëkëndësh të zgjatur, me dy bastione të fuqishme kushtuar mbrojtjes së vendbanimit. Në secilën pjesë të qytetit është i vendosur një shesh drejtkëndor, i mbyllur në secilin krahë dhe pa asnjë pamje drejtuar nga lumi.^[35]

Një shkrirje midis vizionit utopik rilindas dhe një skeme më funksionale, të përshtatur ndaj nevojave të një qyteti të lulëzuar tregtar, regjistrohet në Amsterdam vetëm në fillim të shekullit të XVII, kur, përreth qytetit të vjetër, do të realizoheshin një seri kanalesh poligonalë, përgjatë të cilëve do të shfaqeshin shtëpi të ngushta në rresht dhe magazina, të mbrojtura nga një rrethim i fortifikuar, i gjatë rreth tetë kilometra.^[35]

Sheshet

Cilësia hapsinore e sheshit bazohet në raportin midis sipërfaqeve horizontale dhe volumeve, që, me strukturën e tyre dhe organizimin, e kufizojnë. Rilindja prirej ta rregullarizonte bashkëformimin e sheshit, duke privilegjuar ndërtimin e ndërtesave përpjesëtimore përgjatë perimetrit të tij. Në qytetet ideale sheshi mer formën e një plani ideal gjeometrik, që në afreske apo paraqitje prospektike shfaqet në të gjithë qartësinë e tij kristalore.^[38]

Në praktikë, sheshet e konceptuara gjatë Rilindjes së Hershme konkretizohen në Pienza, ku përmasat e vogla nuk e kompromentojnë barazpeshën e përgjithshme, dhe në Sheshin Dukal të Vigevano-s, që përfaqëson një ndërhyrje të prirur drejtë njëtrajtësimit të strukturave ekzistuese mesjetare pas portikëve të gjatë.^[38]

Në shekullin pasues modelet do të bëheshin më të ndërlikuar. Për shembull, Sheshi i Campidoglio-s në Romë, i projektuar nga Mikelanxhelo, shpreh një konceptim të ri të hapsirës publike, ku kundërvihen një kombinim i ndërlikuar lëvizjesh: lëvizja drejtëvizore ngjitëse e shkallëve të hyrjes dhe ajo rrethore përreth shtatores kalëruese të Mark Aurelit, ku si sfond shërben Palazzo Senatorio.^[39]

Traktate dhe teori

Gjatë Rilindjes, me rizbulimin e traktatit të vetëm arkitekturor, i mbijetuar i plotë nga lashtësia, De architectura e Vitruvit, u përhap gjerësisht prirja për të shprehur në formën më të plotë teoritë dhe dituritë praktike të artit të ndërtimtarisë.

Drejtpërdrejtë i lidhur me modelin vitruvian është De re aedificatoria, traktat që Leon Battista Alberti e publikoi në gjuhën latine në mesin e shekullit të XV. Vepra merte nga teksti klasik ndrjen në dhjetë libra, si dhe pjesën më të madhe të temave, duke i paraqitur, gjithësesi, në një renditje më racionale; megjithëse mer në mënyrë integrale teorinë e rendeve arkitekturore, Alberti ia nënshtroi pohimet e Vitruvit një ballafaqimi me ndërtesat e lashtësisë akoma të mbijetuara, duke analizuar parimet nga të cilat disa koncepte ishin krijuar.^[40]

Pas Albertit, Filarete hartoi një traktat dorshkrim në njëzet e pesë vëllime, ku konceptet arkitekturore nuk paraqiten në mënyrë sistematike, por në ton episodik dhe narrativ, duke nisur nga përshkrimi i themelimit të qytetit të Sforzindës, qyteti i parë ideal plotësisht i teorizuar i Rilindjes.^[40]

Spunto të tjera origjinale gjenden në traktatin e Francesco di Giorgio Martini, ku kanë rëndësi të madhe kërkimet e lidhura me parimet inovative të artit fortifikues, i quajtur fortificazione alla moderna.^[40]

Në vitin 1537 Sebastiano Serlio nxori në shty botimin e parë të I Sette libri dell'architettura: vepra arriti një sukses të menjëhershëm, u rishtyp shumë herë në italisht dhe frëngjisht, dhe pati përkthime, të plota ose të pjesshme, edhe në gjuhën flamande, gjermanisht, spanjisht, holandishte dhe anglisht. Në fakt qe traktati i parë arkitekturor që privilegjonte këndvështrimin praktik përkundrejtë atij teorik dhe i pari që kodifikoi, në sekuencë logjike, pesë rendet,^[40]^[41] duke ofruar gjithashtu një repertor të gjerë motivesh, mes të cilëve hapja, e formuar nga një hark qendror dhe nga dy hapje me arkitrarë anësorë, e njohur me emrin serliana.

Pjesa më e rëndësishme përbëhej nga ilustrimet, ndërsa teksti i besohej detyra e shpjegimit të vizatimeve, në vend të së kundërtës. Gjithësesi, ndikimi që traktati pati mbi arkitekturën franceze dhe angleze qe e dobët, sepse kryemjeshtrat përvetësuan elementet manieriste më të dukshme, për ti mbivendosur në struktura akoma të lidhura me Arkitekturën Gotike.^[42]

Në traktatin e tij Regola delli cinque ordini d'architettura (1562), Jacopo Barozzi da Vignola i reduktonte më tej pjesët përbërëse të tekstit, duke thjeshtëzuar metodën për të përcaktuar përpjesëtimet dhe nguliti modulin si instrument i masës absolute, duke e shkëputur nga sistemet e ndryshme të masave rajonale. Traktati pati një sukses pa krahasueshëm, sa që u publikua në mbi 250 botime dhe në 4 gjuhë të ndryshme.^[40]

Një sukses të madh hasi edhe I quattro libri dell'architettura, që Andrea Palladio do të publikonte në vitin 1570. Më shterues përkundrejtë traktatit të Vinjolës dhe më i saktë përkundrejtë atij të Serlios, vepra e Palladios karakterizohej nga përpikmëria në përdorimin e metodës së projeksioneve ortogonale dhe heqja dorë e vizatimeve me efekte pikturore dhe perspektivore, duke lehtësuar kështu leximin e përpjesëtimeve.

Përveç rendeve arkitekturore dhe tematikave konstruktive, I quattro libri përmbajnë vizatime ndërtesash të lashtësisë, si dhe plane dhe ngritje ndërtimesh të realizuar nga vetë arkitekti. Inigo Jones e studioi thellësisht dhe nëpërmjet tij, Arkitektura Paladiane gjeti mbështetje në Anglinë e shekullit të XVII.^[40]^[43]

Rilindja e Hershme

Filippo Brunelleschi

Pika e kthesës, që shënoi kalimin nga Arkitektura Gotike në atë rilindase, përkoi me realizimin e kupolës së katedrales së Firences.^[44] Megjithatë vepra mund të konsiderohet me të vërtetë rilindase, pasi në bazë të konceptimit të saj janë të pranishme pjesa më e madhe e atyre parimeve ndërtimore të trashëguara nga shekulli i mëparshëm.^[45]

Kupola, me plan tetëkëndor, do ta plotësonte Katedralen Fiorentine, rindërtimi i të cilës ishte nisur që nga viti 1296 nën Arnolfo di Cambio; gjithësesi, pamundësia për të vendosur centina të bëshme dhe trarë druri të aftë që ta mbanin peshën e stërmadhe të kubesë, gjatë fazës ndërtuese, e penguan për një kohë të gjatë përfundimin e veprës.

Filippo Brunelleschi, që kishte bërë praktikë si oraf dhe kishte punuar si skulptor, nisi të interesohej përçështjen që nga viti 1404, kur u thirr për herë të parë të reflektonte mbi kantierin e katedrales, por qe vetëm duke nisur nga viti 1417 që i kushtoi pjesën më të madhe të studimeve të tij zgjidhjes së problemit.^[46]

Analizimi i Arkitekturës Romake dhe njohja e drejtpërdrejtë e tektonikës ndërtimore gotike, i lejuan Brunelleschi-t të realizonte mes viteve 1420 dhe 1436, kupolën më të madhe në muraturë të ndërtuar ndonjëherë deri atëherë. Nga këndvështrimi strukturor, struktura e kupolës përbëhet nga një seri brinjëzimesh vertikali me hartë të mprehtë, të bashkuara nga tetë breza horizontalë; me qëllim që ta lehtësonte peshën e muraturës, e gjithë struktura është formuar nga dy calotte të mbivendosura, që u realizuan horizontalisht, rreth pas rrethi, sipas një teknike të konceptuar nga vrojtimi i rrënojave romake.^[44]

Në vitin 1446 do të nisnin punimet për lanternën e kupolës, për të cilën Brunelleschi kishte fituar një konkurs dhjetë vjetë më parë. Vepra, e përfunduar pas vdekjes së arkitektit, është një njëfarë mënyrë e frymëzuar nga ajo e pagëzimores së afërt të San Giovanni-t, por ka një pamje vendosmërisht më klasike: brinjëzimet e kupolës, në fakt përkuar me trupin tetëkëndor të të kullëzës nëpërmjet një lloj harku kacavjerrës, të kryesuar nga spërdredhka. Brunelleschi-t i detyrohen edhe të ashtuquajturat tribune morte, esedra të vogla të ndërtuara mes viteve 1439 dhe 1445 në bazën e tamburit, për tiu kundërvënë shtytjeve horizontale të kupolës.^[47]

Megjithatë vepra e parë plotësisht rilindase është Spedale degli Innocenti në Firence, projektuar po nga Brunelleschi dhe e nisur në vitin 1419.^[48] Façata, që të kujton turbullsisht atë të Spedale di Sant'Antonio të Lastra a Signa, është e përbërë nga një porik i lehtë në katin e poshtëm, me kolona korintike që mbajnë, nëpërmjet harqeve të plotë, kati i sipërm, ku hapen dritare të kryesuar nga timpani modanati. Nevoja për të garantuar një ndriçim të përshtatshëm të mjediseve të vendosura në katin përdhes, u konkretizua në reduktimin e strukturave mbajtëse të lozhores, sipas një modul kampat të bazuar te kubi dhe në përdorimin e qemierëve vela. Nëse timpanët e regjistrit të sipërm tregojnë një huazim nga repertori romank (po edhe nga Pagëzimorja e San Giovanni-t)^[49], përpjesëtimet elegante të kolonave dhe të harqeve janë mjaft të largëta nga ato të lashtësisë dhe, në të njëjtën kohë, dallohen qartësisht nga format e mprehta të harkadave gotike; origjina e tyre në fakt të çon te modelet e pararilindas të Bazilikës së San Miniato al Monte, të po asaj Pagëzimoreje të San Giovanni dhe të Kisha e Santi Apostoli, që, plotësisht në mesjetë, tashmë kishin përfshirë disa karaktere që të kujtonin periudhën romake.^[50]

Skema e përdorur në portikun e Spedale degli Innocenti përsëritet edhe përgjatë navatave të bazilikës fiorentine të San Lorenzo-s, e kryer nën drejtimin e Brunelleschi-t. Plani rrjedh nga modelet mesjetare të Bazilikës së Santa Croce-s dhe Santa Maria Novella-s: bëhet fjalë për një kryq latin, me tre navata dhe kapela anësore, pak të thella, që përfundojnë në një kor katror me kapela të tjera anash të vendosura sipas mënyrës gotike. Edhe një herë, kolonadat dhe navatat mbështesin një teori qemerësh-vela, që, duke qenë pa brinjëzime në diagonale, ekzaltojnë lehtësinë e strukturës mbajtëse dhe përmirësojnë vizionin prospektit të të gjithës.^[51]

Drejtpërdrejtë e lidhur me San Lorenzo-n është Bazilika e Santo Spirito-s, e projektuar nga Brunelleschi mes viteve 1428 dhe 1432. Këtu struktura është akoma kryq latin, por klasicizmi, i bazuar në një raport i përpiktë midis pjesëve, bëhet më i përparuar: kapelat anësore marin një formë gjysmë-qarkore dhe shtrihen njëtrajtësisht deri sa mbyllin korin e kishës, duke larguar, në këtë mënyrë çdo gjurmë goticizante. Në synimet e Brunelleschi-t, përshtatja sinuoze e brendshme do të duhej të zbatohej edhe së jashtmi, por pas vdekjes së arkitekti u mbyll në brendësi me façata të sheshta.^[52]

Një lidhje e drejtpërdrejtë, po aq e fortë, u zhvillua midis Sagrestia Vecchia dhe Cappella Pazzi, dy sisteme me plan qendror, që Brunelleschi ideoi para se ti përkushtohej Santa Maria degli Angeli-t. Sagrestia Vecchia, në San Lorenzo, është e përbërë nga një hapsirë kubike, e mbuluar nga një kupolë gjysmë-rruzullore dhe me nga një lloj kori anash që rimer format e hapsirës parësore, në shkallë më të vogël.

Një bashkëformim i ngjashëm gjendet te Kapela Pazzi, pran Santa Croce-s, ku figura e planit nuk është më një katror, por një drejtëkëndësh. Megjithë këtë, mjedisi i brendshëm ridrejtohet te katrori nëpërmjet harkatave të thella anësore, mbi të cilat është vendosur kupola mbi penakë. Në të dy rastet, dekorimet i janë besuar elementeve në pietra serena, të vendosur kromatikisht në kontrast me bardhësinë e sipërfaqeve, në një stil që refuzon çdo kontaminim me pikturën dhe skulpturën (me përjashtim të përdorimit të terrakotës së qelqëzuar të Luca della Robbia), dhe ku përdorimi i vijës mbizotëron mbi atë të planit dhe volumit.^[53]

Rotonda e Santa Maria degli Angeli, e nisur në vitin 1434 dhe e lënë e papërfunduar në vitin 1437, do të duhet të ishte ndërtesa e parë e vërtetë me plan qendror e katërqintës. E huazuar drejtpërdrejtë nga Tempulli i Minerva Medica, paraqet një plan tetëkëndor me kapele rrezore. Idea është tërësisht e re përkundrejtë Sagrestia Vecchia dhe Cappella Pazzi: ndërsa dy veprat më të lashta u menduan në këndvështrimin e sipërfaqeve të sheshta të bashkëlidhura me njëra me tjetrën, pa asnjë lojë plastike, Santa Maria degli Angeli u konceptua si një masë solide e hapur në brendësi.^[54]

Gjithësesi, imituesit e Brunelleschi-t nuk qenë të aftë ti kapnin risitë punëve të tij të fundit dhe u kufizuan të zgjidhnin, si model referimi, ato të periudhës së parë, si Spedale degli Innocenti.^[55] Nga ana tjetër, për avllinë e Palazzo Medici, Michelozzo rihuazoi temën e Portico degli Innocenti, por me fantazi të dobët: kolonada ka plan katror, me këndet që bashkohen mbi një kolonë të vetme, ndërsa dritaret e kateve të sipërme hapen duke përkuar me qendrën e e harkadave. Rezultati është një ngjasim i dritareve këndore, që, me afërsinë e tyre të tepërt, theksojnë përshtypjen e dobësisë së këndeve të prodhuar nga përdorimi i një kolone të vetme.^[56]

Leon Battista Alberti

Alberti, gati tridhjetë vjetë më i ri se Filippo Brunelleschi, kishte lindur në Gjenova nga një familje fiorentine në ekzil; humanist dhe njohës i thellë i latinishtes, u vendos pranë Firences, ku njohu artistët më të rëndësishëm të Rilindjes së Hershme, si vetë Brunelleschi-n, Donatellon dhe Masaccio-n, në mënyrë që të mënd të shkruante një traktat mbi pikturën. Studioi Vitruvin dhe rrënojat e lashta romake; këto njohuri e nxitën të fillonte, afër vitit 1443, një traktat të mirëfilltë arkitekturor: De re aedificatoria. Nuk bëfason, atëherë që prospekti i Palazzo Rucellai, buron nga vrojtimi i ndërtesave romake, me tre rende gjysmë-shtyllash të ngjeshura në faqen e murit, duke ripropozuar një pasim të përvetësueshëm nga ai Koloseumi, por sipas një përdorimi jo klasik: kati përdhes ka lezena tuskanike, kati i parë paraqetë lezena të tipit korintik në vend të atyre jonike, ndërsa ato të katit të fundit janë prapë të tipit korintik, më të thjeshta e më korrekte.^[57]

Në të njëjtën periudhë punoi për rikonstruksionin e Kishës së San Francesco-s, në Rimini, e njohur si Tempulli Malatestian. Duke u frymëzuar nga harqet e Kostandinit në Romë dhe të Augustit në Rimini, Alberti zbatoi në façatë temën e harkut triumfal.^[47] Projekti u u zbatua tërësisht; kisha do të duhet të ishte kurorëzuar nga një kupolë e madhe, e pa realizuar, dhe punimet u ndërprenë, kur pjesa e sipërme e prospektit sapo ishte konturuar. Mbeti në letër edhe zgjidhja e spërdredhjeve akorduese midis navatave anësore dhe navatës qendroree, megjithatë vepra ndikoi thellësisht te arkitektët e tjerë të rilindjes, si Mauro Codussi.^[58]

Duke nisur nga viti 1460 Alberti u mor me ndërtimin e dy kishave në Mantova: Kisha e San Sebastianos dhe Bazilika e Sant'Andreas. Te e para futi një kryq grek, të huazuar nga tradita paleokristiane dhe nga disa varre romake; gjithësesi ndërtesa nuk u përfundua sipas projektit të Albertit dhe façata e tanishme rezulton thellësisht e ndryshuar. Në kompleks, vepra shkaktoi paqartësi midis bashkëkohësve, por ushtroi megjithatë një lloj ndikimi: çerek shekulli me vonë, Giuliano da Sangallo do të zbatonte në fakt kryqin grek te Bazilika e Santa Maria delle Carceri, në Prato, ku johojnë edhe referime të dukshme të Brunelleschi-t, përveçse për façatën, që, duke i munguar një pararendëse bruneleskiane, duke e përfshirë për adoptimin e një skeme me dy rende pak përpjesëtimore.^[59]

Kantieri i Sant’Andreas mori më shumë rëndësi, prospekti kryesorë i së cilës u paraqit me një hark triumfal të kryesuar nga një fronton. Pavarësisht modifikimeve të kryera në shekujt pasues, që e shndërruan planin drejtëkëndor në një me kryq latin, brendësia humbet çdo referim me arkitekturën e Brunelleschi-t dhe me atë paleokristiane: hapsira përcaktohet nga një kube masive vozë, më e gjera dhe më rënda e ndërtuar që nga kohët e lashta, masa e të cilës mbahet nga harkata të fuqishme, që përcaktojnë perimetrin e kapelave anësore; një konfigurim analog me atë të ndërtesave termale dhe të bazilikave të epokës romake.^[60]

Po ashtu i Albertit është Tempullthi i Santo Sepolcro-s në kishën fiorentine të San Pancrazio-s, e përfunduar në vitin 1467 dhe e realizuar si detyrë nga familja Rucellai; ajo përbënë interpretimin klasik të Varrit të Shenjtë të Jeruzalemit. Rucellai-t e ngarkuan arkitektin me përfundimin e façatës së Santa Maria Novella-s (e përfunduar në vitin 1470). Fortësisht e kushtëzuar nga prania ekzistuese mesjetare, Alberti e ndau façatën në pjesë elementare, me raprotet 1:1, 1:2 dhe 1:4, duke e kurorëzuar prospektin me një fronton trekëndor klasik dhe duke e akorduar navatat anësore me atë qendrore nëpërmjet spërdredhka të gjera.^[61]

Ndikimi i Albertit në fushën e arkitekturës civile është i dukshëm në ndërtesat e Pienza-s, ku papa Piu II (me emrin laik Enea Silvio Piccolomini) nisi, nën drejtimin e Bernardo Rossellino-s, një nga kantieret arkitektonike dhe urbanistike në historinë e Rilindjes.^[62] Në qendër të vendbanimit është vendosur një shesh në formë trapezoidale, e mbizotëruar, në krahun më të gjatë, nga katedralja; Palazzo Piccolomini ngrihet në të djathtën e saj, ndërsa në krahët e tjerë gjenden Palazzo Vescovile dhe Palazzo Comunale. Nëse katedralja përkujton ndikime gotike, një përshtatje më e madhe me temat albertine gjendet te Palazzo Piccolomini, që ndjek modelin e përmendur të Palazzo Rucellai, megjithëse me disa dallime, mbi të gjitha në pjesën e mbrapme, ku me sugjerim të vetë pontefit u ndërtua një lozhore në tre rende, e hapur ndaj kopshtit dhe ndaj peizazhit të pakufi të kodrave toskane. Avllia e brendshme, megjithatë, është në përputhje me skemën e adoptuar nga Michelozzo te Palazzo Medici, duke paraqitur kështu dritare tepër të afërta në afërsi të këndeve.^[63]

Megjithatë arkitektura e shekullit të XV të Romës është ngushtësisht e lidhur me veprën e Albertit. Gjatë përfundimit të traktatit të tij mbi arkitekturën, Alberti ishte i angazhuar në programin e riorganizimit urbanistik dhe ndërtimor të qytetit papnor. Programi i papa Nikolla V parashikonte restaurimin e monumenteve akoma të dobishme për të kënaqur nevojat e qytetit papnor: Mure Aureliane, urat, disa ujësjellës, shndërrimin e mauzoleut të perandorit Adrian në Castel Sant'Angelo, restaurimi i bazilikave paleokristiane dhe sistemimin e zonave përreth Bazilikës së Shën Pjetrit.

Nikolla V arriti të vinte në vijë vetëm një pjesë të vogël të këtyre projekteve ambicioze. Plani, megjithatë u rimor nga pasuesit e tij, duke nisur nga papa Siksti IV, që dëshironin të nisnin krijimin e një serie aksesh rrugore drejtëvizore, të projektuar jo dhe aqë sa për ti lidhur me një dizajn të njëtrajtshëm, por për të mundësuar ndërtimin e godinave të reja monumentale: tridenti i Ponte Sant'Angelo, Via Giulia dhe Via Lungara, deri te tridenti i Piazza del Popolo.^[64]

Dy ndërtesat me njëfarë rëndësie të ngritura në katërqintën qenë Palazzo Venezia dhe Palazzo della Cancelleria. Të dy ofrojnë përngjasime të qarta të Albertit. Në veçanti, Palazzo Venezia qe ndërtesa e parë e rëndësishme civile e ndërtuar në Romë pas shumë kohësh.^[65] Megjithëse autori i tij është i panjohur, ndërtimi mer rëndësi të veçantë për futjen e dritareve me kryq dhe për realizimin për herë të parë që nga fundi i periudhës romake të betonit.^[66]

Avllia e pallatit, megjithëse e papërfunduar, është tipikisht albertiane për huazimin e tij të prototipeve klasike, si për shembull Koloseumi dhe Teatro di Marcello: harqet në fakt nuk mbahen nga kolona të vetme, por nga shtylla solide, të cilave u janë bashkangjitur gjysmë-kolona të vendosura mbi bazamente të larta; përkundrejtë oborreve të rrjedhura nga modelet fiorentine, kjo zgjidhje ofron përparësinë e dhënies së këndëve të një pamjeje më të bëshme.^[65]

Pallati tjetër, i realizuar për kardinalin Riario dhe në vijim i zënë nga Cancelleria Apostolica, me gjasa u ndërtua midis viteve 1486 dhe 1496, pas vdekjes së Albertit, sipas të cilit autori i panjohur përdor ritmin e lezenave që kontrollojnë rregjistrat e sipërme të façatës së madhe. Artikulimi i prospektit, përkundrejtë atij të Palazzo Rucellai-t, rezulton më i ndërlikuar për alternimin e hapsirave të ngushta, të mbyllura midis lezenash dyjare, me hapsira më të gjera me dritare, me përdorimin e përpjesëtimit të artë. Oborri rimer modelin e Michelozzo-s, por duke i zëvendësuar kolonat këndore me shtylla të bëshme.

Rilindja në Urbino, Ferrara, Napoli, Venecia, Milano

Urbino

Nëse vija fiorentine qe elementi bartës i arkitekturës italiane, Urbinoja përfaqëson megjithatë një mrekulli qytetërimi të lartë arkitekturor; një mrekulli fryt i intiuitës së Federico da Montefeltro, që e mori pushtetin në vitin 1444, pas përbetimit që i shkaktoi vdekjen gjysmë-vëllait. Në Urbino Montefeltro zotëronte një pallat në krye të kodrës dhe një kështjellare më në veri, në buzë të një gremine.

Rreth vitit 1455, Federico e bleu terrenin midis dy pronave dhe nisi ndërtimin e një pallati me tre kate, me impostim të thjeshtë arkitekturor (Palazzetto della Jole). Disa vjetë më vonë, projektin e zgjerimit do t’ia besonte Luciano Laurana-s, me realizimin e një strukture të ndërlikuar, të shtrirë drejtë qytetit dhe, në krahun e kundërt, të pajisur me një façatë të jashtëzakonshme të hapur drejtë fushës, me një seri lozhash të mbivendosura, me nga dy kullëza cilindrike anash.^[67]

Në këtë mënyrë, Palazzo Ducale urbinas do të integrohej me sipërfaqen urbane mesjetare dhe me territorin rrethues si asnjë pallat italian i Rilindjes.^[68] Gjithashtu, në rezidencën e Montefeltrove, Laurana qe i pari që zbuloi pikën kritike të strukturës së një oborri me harkada: përkundrejtë zgjidhjeve të bazuara mbi skemën e Palazzo Medici, katër këndet e oborrit urbinas mbështeten mbi shtylla në formë L-je, me gjysmë-kolona anash, nga të cilat niset harqet e portikatit.^[69]

Palazzo Ducale i Gubbio-s, i ndërtuar po nga Federico da Montefeltro, është një riprodhim i vogël i atij urbinas dhe zotëron një studiolo të dekoruar me intarse, me gjasa të projektuara nga Francesco di Giorgio Martini, arkitekt, traktatist, piktor dhe inxhinjer ushtarak, që qe shumë aktiv në territorin e dukatit dhe në Toskanë.

Kisha e San Bernardinos në Urbino, atribuar po atij, është një organizëm rustik, i konceptuar si një grumbull vëllimesh të ndryshme. Zgjidhjet e jashtme e vendosin kishën urbinase në analogji me Kishën e Santa Maria delle Grazie al Calcinaio pranë Kortonës, që Martini e realizoi në të njëjtën periudhë; por brendësia e kishës urbinase e tejkalon atë të Calcinaio-s, ku navata, megjithë referimin e përpjesëtimeve antropomorfe, kontrollohet nga një ndarje jo elegante me dy rende gjysmë-shtyllash dhe paraqet sperone kaba në mbështetje të kupolës.^[70]

Ferrara

Pas Urbinos, sipërmarrja e dytë e madhe urbanistike e Rilindjes së Hershme u konkretizua në Ferrara. Nën sovranin Borso d'Este, rreth mesit të shekullit të XV u zgjerua rrethimi i qytetit, që në këntë mënyrë u bë më i populluar dhe i pasur; në këtë kontekst, në vitin 1466 Biagio Rossetti nisi aktivitetin e tij ndërtimor, duke u bërë arkitekti kryesor i oborrit.

I pasuar nga Borso, në vitin 1492 Ercole I d'Este do të niste një zgjerim të ri domethënës, kaq të gjerë sa e dyfishoi sipërfaqen e mëparshme. Motivet që çuan në këtë shndërrim madhështor me karakter ushtarak, ekonomik dhe paraqitës: ishte faktikisht nevoja për të realizuar një rrethim të ri me mure për të përballuar trysninë e Venecias, duke fituar, në të njëjtën kohë, zona të reja ndërtimore për të tërhequr tregtarë dëbuar nga qytetet e tjera. Burimet ia atribuojnë projektin e shtesës prapë Biagio Rossetti-t, edhe pse mungojnë njohjet e rolit efektiv të arkitektit në realizimin e përgjithshëm të planit.

Shkrirja e qytetit të vjetër me të riun ndodhi nëpërmjet një serie aksesh gati drejtkëndorë mes njëri-tjetrit, gati asnjëherë të ndërprerë nga prania e një ndërtese monumentale në sfond. Ky parapëlqim i pamjes së pjerrët, që mundëson krahasimin me njëra-tjetrën të ndërtesave të afërta, është i shëmbullzuar nga Palazzo dei Diamanti, që Rossetti e vendosi në pikën e kryqëzimit midis dy arterieve kryesore; bëhet fjalë për një pikë të mirëfilltë referimi këndore me kompaktësi të jashtme të pakrahasueshme, të cilit i kundërvihet, në brendësi, një volumentri e artikuluar dhe larmishme.^[71]^[72] Veshja e jashtme iu besua një karakteristike të bunjatos në formën e majës së diamantit, tashmë e shfaqur te Kështjella Sforceske e Milanos dhe megjithatë me karakter qartësisht gotik.^[73]

Pas vdekjes së Ercole I, veprimtaria ndërtimore u shua gradualisht dhe, nën ndikimin e krizës ekonomike të mesit të shekullit të XV, rritja demografike e parashikuar nuk do të vërtetohej.^[74]

Napoli

Alfonsi V i Aragonës e pushtoi Napolin në vitin 1442, duke promovuar disa nisma që synonin zmadhimin dhe zbukurimin e qytetit, duke vënë në punë në oborr si mjeshtra katalanë dhe napoletanë me formim franko-provencal me natyrë gotike të vonë, ashtu dhe mjeshtra të ardhur nga oborre të ndryshme të Italisë qendro-veriore dhe të lidhur me rikuperimin e shijes klasike. Fundi i parakohshëm i mbretërimit të tij dhe niveli i dobët i pasuesit të tij, Ferrante, për shkak të rindezjes së armiqësive midis Anzhuinëve dhe Aragonezëve e penguan realizimin e planit. Realizimet e vetme me rëndësi të nisura nën Alfonsin qenë rindërtimi i Castel Nuovo-s dhe hapja e rrugës së Incoronata-s për ta lishur me qytetin. Kështjella është një fortifikim i fuqishëm në stilin gotiko-katalan, por paraqet një hark triumfal prej mermeri që përngjason me lozhat e mbivendosura të Palazzo Ducale të Urbinos. Aty do të punonin artistë të ardhur nga e gjithë Italia: Françesko Laurana, Pietro di Martino da Milano, Domenico Gaggini, Isaia da Pisa, Paolo Romano dhe Andrea dell'Aquila.^[75]

I biri i Ferrantes, Alfonso, u martua me Ippolita Maria Sforza-n, e bija e Francesco Sforza-s dhe pati lidhje me Lorenzo de' Medici-n. Vullneti për të realizuar një plan madhështor urbanistik për rinovimin e qytetit dhe afërsia me oborret e Milanos dhe Firences favorizoi mbërritjen e një serie artistësh toskanë dhe veriorë, si Giuliano da Maiano, Giuliano da Sangallo, Fra' Giocondo, Francesco di Giorgio Martini dhe Guido Mazzoni.^[76]

Midis këtyre, veçanërisht aktiv qe Giuliano da Maiano, që midis viteve 1480 dhe 1490 iu kushtua projektimit të mureve të reja lindore të qytetit, ndërtimit të disa vilave periferike dhe ujësjellësit të Bolla-s. Porta Capuana e tij, që rimer temën e harkut triumfal, është përkufizuar si porta më e bukur e Rilindjes bashkë me Porta di San Pietro në Peruxhia,^[77] ndërsa konfigurimi i Villa di Poggioreale, të zhdukur, bazuar në një katror me një kullë në secilin kënd, do të bëhej një paradigmë për vila të shumta, edhe përtej kufijve italianë.^[78] Nuk munguan në mbretëri ndërtesa të reja që i përkasin kësaj periudhe, të karakterizuara nga shkrirja e elementeve ekstravagante, tipike të motiveve të përtejalpeve me zbukurime all'antica, tipike të Italisë qendro-veriore.

Programi urbanistik i Alfonsos së II ishte shumë ambicioz dhe i krahasueshëm me atë të Addizione Erculea të Ferrarës: një seri aksesh rrugore drejtëvizorë të konceptuar si vazhdimësi e rrjetit të lashtë që karakterizonte akoma qytetin. Gjithësesi, rënia e sovranit dhe ngjitja në fron e Sharlit të VIII të Francës, e penguan konkretizimin e projektit, që do të rimerej pjesërisht, por tërësisht i çnatyruar në shekullin e XVI nga nënmbretërit spanjollë, me një shpirt tërësisht të ndryshëm.^[79]

Venecia

Venecia qëndroi gjatë largë çështjeve të kulturorës rilindase, duke i bërë një rezistencë të mirëfilltë përhapjes së modeleve fiorentine. Akoma në shekullin e XV ishin në vazhdim punimet e realzimit të Palazzo Ducale të Venecies, me façatën e drejtuar drejtë sheshthit të Shën Markut, që kishte frymën e stilit të vonë gotik të atij moli të spikatur. Ndërtimet e mëdha, si publike, ashtu dhe private, mbetën për shumë kohë të ankoruara në traditën vendore, duke pranuar vetëm futjen e elementeve dekorativë rilindas, si në rastin e portës së Arsenalit.^[80]

Në pallatet tregtare, ndërtimi u kushtëzua para së gjithash nga hapsira e pakët e loteve në dispozicion, që pati si pasojë formimin e ndërtesave me bllok të vetëm, zakonisht pa një oborr qendror të hapur. Të karakterizuar nga façata të depërtuara, pallatet pësuan ndikimin e modelit të Palazzo Ducale: përmenden këtu Ca' d'Oro, që i përket fillimit të shekullit të XV, Ca' Foscari i mesit të shekullit dhe pallatet e mëvonshme atribuar Mauro Codussi-t në vitet tetëdhjetë të shekullit (Palazzo Corner Spinelli dhe Ca' Vendramin Calergi).^[81]

Edhe arkitektura kishtare u përshtat me zakonet vendore dhe u kushtëzuar nga format e Bazilikës së Shën Markut, si në rastin e kishave të pesëqintës si Kisha e Santa Maria dei Miracoli (me veshje marmore që përngjasojnë Cappella del Perdono në Palazzo Ducale të Urbinos), dhe Kisha e San Zaccaria-s (me kontaminime gotike), por ndikimi u shtri edhe në shekullin pasues: Kisha e San Salvadorit (1507) tregon një plan me kryq latin të përbërë nga tre kthina të pavarura të mbuluara nga katër kupola më të vogla, sipas një skeme që i përngjason akoma modeleve bizantine.^[82]

Një përjashtim përbën Kisha e San Michele in Isola, e ndërtuar sipas dizajnit të Mauro Codusit (1468-1479). Ndërtesa, me gjasa sepse u ndërtua në një afri të një varreze, heq dorë nga një tepri dekorative dhe paraqet një façatë të përmbajtur e ndarë më tresh, frymëzuar nga Tempulli Malatestian i Leon Battista Albertit, me dy rende të mbivendosur: ai i sipërm kryesohet nga një fronton vijëlakor, ndërsa krahët akordohen nga dy krahë të lakuar, me zbukurime fine me reliev guacke.^[83]

Milano

Arkitektura lombarde, deri në mesin e shekullit të XV, ishte akoma e ndikuar nga stili gotik, por nuk kishte të njëjtën hijeshi si ajo veneciane, megjithë praninë e artistëve si Michelozzo, apo Filarete.^[84] Në Milano, Cappella Portinari dhe Palazzo del Banco Mediceo, përgjithësisht të atribuara përkatësisht Michelozzo-s dhe Filaretes, ndjejnë akoma ndikimin mesjetar dhe, në veçanti, nga tepria dekorative lombarde, me gjasa e çuar në fazën ekzekutive nga mjeshtritë vendore.

I përket kësaj radhe edhe Ospedale Maggiore i Filaretes, një ndërtesë e madhe e pajisur me oborre të rregullt, prospektet e të cilëve në terrakotë (material që pasqyron shijen rajonale) mbyllin dritare bifore me hark të mprehtë.^[84] Konsiderata analoge mund të formulohen për disa vepra të Giovanni Antonio Amadeo, si Cappella Colleoni në Bergamo dhe façata e Certosa di Pavia, që i përkasin fundit të shekullit të XV.^[73]

Mbërritja e Bramantes, çoi në një ndryshim gradual të arkitekturës lombarde. Bramante, që në vitet e formimit të tij kishte qenë dishepull i Piero della Francesca-s dhe i Andrea Mantegna-s, arriti në Lombardi rreth vitit 1477, duke lidhur një miqësi të ngushtë me Leonardo da Vinçin, edhe ai i ftuar në oborrin sforcesk. Në Milano iu kushtua korit të Kishës së Santa Maria presso San Satiro (që e tregon plotësisht padron të gjuhës prospektike të shekullit të XV) dhe ngriti tribunën e Santa Maria delle Grazie (1492). Kjo e fundit ka një plan qendro dhe ripropozon, në shkallë të ndryshme, motivet e Sagrestia Vecchia të Filippo Brunelleschi-t; gjithësesi, zhvillimi i tepruar në lartësi dhe tepria dekorative me shije lombarde, me gjasa të atribuara mjeshtrive vendore që zbatuan punimet pas largimit të arktektit për në Romë, kontrastojnë me racionalitetin e strukturës bruneleskiane.^[85]

Në projektet milaneze, si në atë të zonave kufitare (si Piazza Ducale e Vigevano-s, projekti i Katedrales së Pavias apo portiku i Bazilikës së Santa Maria Nuova në Abiategraso), Bramante la megjithatë shenjën e madhështisë, duke e ndikuar arkitekturën lombarde edhe në periudhën pasuese.^[86]

Rilindja Klasike

Bramante në Romë

Nëse Rilindja e Hershme qe thelbësisht toskane, Rilindja Klasike u bë thelbësisht romane falë veprës së Bramantes dhe Rafaelos, që qenë eksponentët kryesorë të Klasicizmit.^[3]

Bramante, më i vjetri, mbërriti në Romë nga Milanoja në vitin 1499, kur ishte mbi pesëdhjetë vjeç. Largë nga shijet e oborrit lombard dhe i ndikuar nga mbetjet e lashta të qytetit, stili i tij mori një karakter më të kursyer, i hasur që në veprat e para: Chiostro di Santa Maria della Pace dhe para së gjithash Tempullthi i San Pietro in Montorio.^[87]

Kishëza, megjithëse rridhte nga projekti i tij për oborrin e Chiostri di Sant'Ambrogio në Milano, është e strukturuar në dy nivele: në katin përdhes paraqet një rend parastash në stilin jonik që mbajnë trabeacionin me frizë të vazhduar, me një vargëzim harqesh të plota të impostuara mbi flatra, që përkujtojnë Teatro di Marcello. Ndërsa në nivelin e dytë, ka shtylla të trajtuara si parasta në stilin pseudo-korintik, me futjen e kolonave të lira, të të njëjtit rend, që e dyfishojnë kalimin e harkadave të poshtme.^[88]

Më domethënëse është ndërhyrja e dytë, Tempullthi i San Pietro in Montorio, që i përket vitit 1502. Bëhet fjalë për monumentin e parë të Rilindjes Klasike në kontrast me proto-rilindjen, i cili është një monument i vërtetë, d.m.th. një realizim më plastik se ngushtësisht arkitekturor.^[89]

Ai u ndërtua në vendin në të cilin, sipas traditës, ishte kryqëzuar Shën Pjetri; ndërtimi i vogël në këtë mënyrë i konceptuar si një lloj martyrium-i paleokristian dhe i projektuar sipas modeleve të tempujve peripterë me plan qendror të lashtësisë. Ajo që përbënë pikën themelore të kësaj vepre nuk është aq shumë, klasicizmi i saj, më i përparuar kundrejtë atij të Brunelleschi-t dhe të Albertit, por fakti që tempullthi do të duhet të vendosej në qendër të një hapsire të qendërzuar, të aksesueshmë nga prania e portikatut, duke u bërë qendra e vëmendjes.^[90]

Megjithëse oborri nuk u përfundua sipas projektit origjinal, është e mundur të dallohet efekti gjeometmrik i arrirë nga kombinimi i rrathëve koncentrikë në planin me cilindra koncentrikë në lartësi. Tempullthi përbëhet nga dy cilindra (peristili dhe qela), të vendosura në raporte përpjesëtimore midis njëri-tjetrit, me një kupolë gjysmë-rruzullore, si në brendësi ashtu edhe së jashtmi.^[91]

Në arkitekturën civile, një vend të rëndësishëm i takon Palazzo Caprini-t të tij (i shkatërruar), i njohur edhe si Casa di Raffaello, që i përket vitit 1508; ai mund të konsiderohet si një nga paradigmat e pallateve të shekullit të XVI. Vepra rimer karakteristikat e modeleve fiorentine, d.m.th. bunjaton e Palazzo Medici dhe rendet arkitekturorë të Palazzo Rucellai, duke i vendosur përkatësisht në katin përdhes dhe në katin e parë të façatës; bunat janë vendosur përreth hapjeve harkore të rregjistrit të poshtëm, ndërsa rendi arkitekturor përkthehet në një seri kolonash dyfishe që mbajnë trabeacionin.^[92]

Nevojitet pastaj të kujtohen kontratat për pallatet e Vatikanit: il oborri i San Damasos, i ideuar nga Bramante si një seri harkadash të derivuara nga ato të Koloseumit, por mbi të gjitha sistematizimi i Oborrit të Belvederes, i konceptuar si një varg oborresh të shkallëzuar, që kishin detyrën të lidhnin Pallatin Apostolik me Pallatthin e Belvederes. Megjithë ndryshimet e pësuar përgjatë shekujve (si kamarja e Pirro Ligorios dhe krahët e Musei Vaticani), aspekti më i rëndësishëm i Belvederes sot përbëhet nga mënyra me të cilën Bramante do të zgjidhte shtrirjen e madhe të sipërfaqeve mrale përkundrejtë moduleve të ngjashme me ato të adoptuar nga Leon Battista Alberti në navatën e Basilica di Sant'Andrea: harkada të plota me intervale lezenash dyjare.^[93]

Projekti bramantesk për Bazilikën e Shën Pjetrit, Romë

Të gjitha këto punime, megjithatë, do të nënklasifikoheshin nga vepra e tij më impenjative: Bazilika e Shën Pjetrit. Pas ndërhyrjeve të para për rikuperimin e bazilikës së vjetër paleokristiane, të nisura nga papa Nikolla V rreth mesit të shekullit të XV, papa Juli II u bind për mundësinë e rindërtimit të kishës më të rëndësishme të krishtërimit perëndimor.

Me gjasa, Bramante nuk la një projekt të vetëm përfundimtar të bazilikës, por është mendim i përgjithshëm që idetë e tij fillestare, me gjasa të ndikuara nga skicat arkitekturore që gjenden në dorëshkrimet e Leonardo da Vinçit, parashikonin një strukturë me kryq grek, të mbivendosur në qendër, nga një kupolë e madhe gjysmë-rruzullore, me katër kupola më të vogla që përkojnë me kapelat anësore dhe po aq kambanare anash.^[94] Një konfigurim i tillë mund të përfytyrohet, të paktën pjesërisht, nga imazhi i shtypur në një medalje të Caradosso-s të prodhuar për të përkujtuar vendosjen e gurit të parë të tempullit, më 18 prill 1506, dhe para së gjithash nga një vizatim i konsideruar autograf, i quajtur plani pergamen.^[95]

Sidoqoftë, siguria e vetme mbi synimet e fundit të Julit të II dhe Bramantes, që do të vdisnin përkatësisht në vitin 1513 dhe 1514, është realizimi i katër shtyllave të bashkuara nga po aq harqe të mëdhenj të plotë, të destinuar për të mbajtur kupolën.^[96]

Modelit të qendërzuar të Shën Pjetrit bramantesk i refereohen një seri kishash me plan qendror: Kisha e Sant'Eligio degli Orefici në Romë, Kisha e San Biagio-s në Montepulciano dhe Tempulli i Santa Maria della Consolazione në Todi.^[97]

E para, me të cilën lidhet shpesh emri i Rafaelos, me gjasa u nis nga Bramante në vitin 1509 me ndihmën e vetë Rafaelos, duke parë ngjashmërinë e subjektit me Shkollën e Athinës. Kisha u përcaktua nga Baldassarre Peruzzi dhe nuk është e thjeshtë të vendosësh në cilën pikë vendoset përkundrejtë zhvillimit të Shën Pjetrit.^[98]

Ngushtësisht e lidhur me Shën Pjetrin, përveç Bazilikës së Santa Maria delle Carceri në Prato, është kisha e San Biagio-s, e projektuar nga Antonio da Sangallo i Vjetri dhe e ngritur duke nisur nga viti 1518. Edhe në këtë rast plani është një kryq grek, lehtësisht i zgjatur pranë absidës, me dy kambanare anash façatës, nga të cilat vetëm njëra u përfundua.^[98]

Akoma më i thjeshtë është impostimi i Tempullit të Consolazione-s (1509): plani, i krijuar nga katër absida të bashkuara në një katror, është mjaft i ngjashëm me një vizatim të Leonardo da Vinçit. Ndërtesa u realizua nën drejtimin e Cola da Caprarola, një arkitekt gati i panjohur, sa që është tentuar shumë herë që projekti ti atribuohet Bramantes. Megjithatë, kontrata në lidhje me ndërtimin e tij fliste vetëm për tre absida: kubeja e kishës u ndërtua nga fundi i shekullit të XVI dhe kupola në fillim të shekullit të XVII. Gjithësesi, karakteri i saj i zgjedhur nuk spikat më pak, me atë theksim të pashlyeshëm dhe të kënaqshëm që ndjek shijen e shekullit të XV.^[99]

Rafaelo

Raffaello Sanzio kishte lindur në Urbino në vitin 1483 dhe kishte patur një formim artistik në punishten e Perugino-s. Piktor, akoma para se të ishte arkitekt, në vitet e fundit të jetës së tij të shkurtër iu kushtua projektimit të disa pallateve, një kapele dhe një vile, duke zëvendësuar Bramantenë në kantierin e Bazilikën e Shën Pjetrit.

Cappella Chigi në Santa Maria del Popolo është një variacion në shkallë më të vogël i bërthamës qendrore të Shën Pjetrit dhe që përgjason edhe me Kishën e Sant'Eligio degli Orefici, megjithëse me një pasuri shumë më të madhe. Së jashtmi, kupola përngjason me Konventin e San Bernardinos së Francesco di Giorgio Martinit: një cilindër i mbuluar nga një kon, me vija të pastra, ku futen dritare të thjeshta të prera drejtpërdrejtë.^[100]

Nëse Palazzo Vidoni Caffarelli, me gjasa u projektua me Lorenzo Lotti-n, është gati një kopje e Palazzo Caprini-t, tërësisht e ndryshme është zgjidhja e adoptuar nga Rafaelo te Palazzo Branconio dell'Aquila. I zhdukur përgjatë shekullit të XVII, por megjithatë i njohur nëpërmjet një serie paraqitjesh grafike, pallati i ndërtuar për Giovanni Battista Branconio dell'Aquila paraqiste një façatë të karakterizuar nga një repertor i njëtrajtshëm dhe i pasur zbukurues.

Kati përdhes paraqiste harqe mbi gjysmë-kolona tuskane, të mbivendosura nga një trabeacion i vazhdueshëm, ndërsa kati i parë karakterizohej nga alternimi i kamareve dhe dritareve. Këto të fundit ishin të kornizuara në një seri edikolash të kryesuara nga timpanë të harkuar dhe trekëndorë, përveç të cilave vijonte një fashë e dekoruar me festonë nga Giovanni da Udine, në brendësinë e të cilës dilte mezzanino-ja; ndërtesa pastaj përfundonte me një atik të ulët me një kornizë dhe triglifë.

Nëse disa, në këtë façatë kanë individualizuar një nisje të Manierizmit,^[101] për të tjerë Palazzo Branconio dell'Aquila pa vetëm një rimarrje të shijes romake të përditësuar me zbulimet arkeologjike të lidhura me dekorimet e mëdha në stuko të Domus Aurea dhe të Banjat Termale të Titos, që do të bëhej një motiv manieris vetëm te Palazzo Spada më vonë.^[102]

Kontribut tjetër domethënës përbën Villa Madama, rezidenca e madhe fshatare që Rafaelo e projektoi për papën e ardhshëm Klementi VII. Nga kompleksi i madh që do të rivalizonte me Oborrin e Belvederes u realizua vetëm bërthama qendrore, e përbërë nga një lozhë e madhe, referim i dukshëm ndaj Basilica di Massenzio. Dizajni origjinal parashikonte një mur të madh rrethues, të huazuar nga ndërtimet termale romake, në brendësi të të cilës do të duhej të futeshin mjediset e ndryshme të rezidencës, terma, teatri, kopshti, peshkeria dhe magazinat.^[103]

Pas vdekjes së Bramantes, Rafaelo mori detyrën e vështirë të vijimit të ndërtimit të bazilikës vatikane. Megjithatë, mbikëqyrja e punimeve nga Rafaelo në bazilikën vatikane nuk do të zgjaste shumë, pasi ai do të vdiste sapo kishte mbushur 36 vjeç, në vitin 1520.

Rafaelo paraqiti një propozim që shkëputej ndjeshëm nga modeli bramantesk me plan qendror: nga një plan i atribuar Rafaelos dallohet trupi gjatësor i paravendosur ndaj shtyllave të kupolës, i artikuluar nëpërmjet shtyllave me parasta të dyfishta dhe të përmbyllura, në façatë, nga një portikat i thellë; me gjasa, i detyrohet Rafaelos idea e deambulatorëve përreth absidave, që pastaj do të konfermohen nga pasuesi i tij, Antonio da Sangallo i Riu.^[104]

Manierizmi dhe Rilindja e Vonë

Zakonisht Manierizmi konsiderohet nga historianë si faza e tretë e Rilindjes, i pararprirë nga Humanizimi fiorentin dhe Klasicizmi romak; gjithësesi, nëse dy fazat e para të dallueshme midis tyre, nuk mund të thuhet e njëjta gjë midis klasicizmit dhe Manierizmit, që bashkëjetuan që nga fillimi i shekullit të XVI.

Mjafton të mendohet se kur ekspontentët kryesorë të klasicizmit, Rafaelo dhe Bramante, vunë dorë në Kishën e Sant'Eligio degli Orefici, në vitin 1509, një nga projektuesit kryesorë të Manierizmit, Baldassarre Peruzzi, ndërtoi Villa Farnesina.^[3]

Maniera, që tashmë në letërsinë artistike të shekullit të XV tregonte stilin e çdo artisti individual, në shekullin e XVI do të bëhej një term që përcaktonte raportet midis normës dhe shmangjes, d.m.th. kërkimi i vazhdueshëm i variacioneve mbi temën klasike. Refuzimi i ekuilibrit dhe të harmonisë klasike, nëpërmjet kundërvënies midis normës dhe shmangjes, natyrës dhe artificit, shenjës dhe nënshenjës, në fakt përfaqësojnë karakteristikat kryesore të Manierizmit.^[105]

Në Manierizëm ligjet elementare humbasin çdo domethënie: ngarkesa nuk peshë, ndërsa te mbështetja nuk rëndon ndonjë gjë; fuga perspektivore nuk përmbyll pikën qendrore, si në barok, por përfundon në asgjë; organizmat vertikale simulojnë një ekuilibër që në të vërtetë është i lëkundur.^[106]

Nga pikëpamja dekorative, dallimi midis Klasicizmit dhe Manierizmit përfaqësohet nga fenomeni i grotesket, piktura të përqëndruar në paraqitje fantastike të periudhës romake, që u rizbuluan gjatë disa gërmimeve arkeologjike të Domus Aureas, duke u kthyer në burim frymëzimi për aparatin zbukurues të ndërtesave të shumta, duke ndikuar madje edhe architekturën (Palazzo Zuccari në Romë, Parco dei Mostri në Bomarzo dhe të tjera).^[107]

Sidoqoftë, Manierizmi nuk i hoqi karakteristikat dhe valencat e klasicizmit, që do të vijonte të mbijetonte në panoramën arkitekturore, jo vetëm të pesëqintës, por edhe në shekujt pasues, qoftë në kuadrin e shkollës romane, qoftë në atë të shkollës venete; gjithësesi, stili i Jacopo Sansovinos apo Andrea Palladios vështirësisht mund të përcaktohet manierist në kuptimin në të cilin përdoret termi, përkundrazi, për të përcaktuar atë të Giulio Romanos apo të Michelangelo Buonarrotit, mes eksponentëve kryesorë të kësaj rryme.^[3]^[65]

Giulio Romano

Me vdekjen e Rafaelos ishte e qartë se stili i tij po hynte në një fazë të re, të karkaterizuar nga një pasuri më e madhe dhe liri ekspresive, të dëshmuar te Palazzo Branconio dell'Aquila e te Cappella Chigi. Nxënësi i tij, Giulio Romano, artisti i parë i madh i lindur në Romë pas shumë shekujsh,^[108] pati detyrën për të përfunduar afresket vatikane dhe pikturat e Villa Madama. Në vitin 1524, kur kishte rreth 25 vjeç, e la Romën për tu vendosur në shërbim të Gonzagave, zotër të Mantovës, ku u mor me ndërtimin e Palazzo Te. Pallati u konceptua si një vilë periferike: një ndërtesë me plan katror, e zbrazës në qendër, e pajisur me kopësht të madh drejtë lindjes. Ripërdorimi i muraturave romake, përdorimi i serlianave, hapjet e kryesuara nga dekorime në formë erashke dhe deri impostimi planimetrik janë të gjithë elemente të huajtura nga kodi klasik, por karakteri rustik i façatave, diferencimi i prospekteve dhe thellësia mjaft e madhe portikëve të artikuluar mbi kolona të grupuara në tetrastile, hyjnë në sferën e shmangjeve dhe e projektojnë Palazzo Te në kuadrin e Manierizmit.^[109]

Një tjetër vepër domethënëse e aktivitetit mantovan të arkitektit është palazzotto, që do ta ndërtonte pak para vdekjes, e ndodhur në vitin 1546. Këtu modeli bramantesk i Palazzo Caprini pëson një ndryshim: bunjatoja shtrihet në të dy katet e ndërtesës, ndërsa rendi arkitekturor i katit të parë ia lë vendin një serie shtyllash dhe harqesh brenda të cilëve hapen dritare me timpan. Një tjetër timpan futet mbi portalin e hyrjes, duke u shtrirë deri në katin e sipërm dhe duke e thyer vazhdimsinë e kornizës katpërcaktuese.^[110]

Nëse te Katedralja e e Mantovës Giulio Romano tregohet më i rreptë dhe i përmbajtur në kuptimin klasik, në një tjetër arkitekturë civile, Oborri i Cavallerizza del Palazzo Ducale, do të realizonte kulmin e kërkimit të shmangieve përkundrejtë prototipit bramantesk, me ndryshimin e thellë të çdo referimi klasik, të theksuar nga prania e gjysmë-kolonave të përdredhura, që ngrihen mbi një parament bunjato me harqe.^[110]

Baldassarre Peruzzi

Baldassarre Peruzzi, i lindur në vitin 1481, ishte formuar në Sienë si piktor, duke u zhvendosur në Romë në fillim të shekullit të XVI. Megjithëse dizajnet e tij janë konservuar në muze të ndryshëm të Italisë, figura e tij misterioze zakonisht kujtohet si ndihmës i Bramantes.

Midis viteve 1509 dhe 1511, në bregun e djathtë të Teveres, ndërtoi Villa Farnesina për bankierin Agostino Chigi. Megjithëse verifikohet mbizotërimi i normës përkundrejtë shmangjes, vila mund të konsiderohet një pikë nisjeje e Manierizmit. Ndërtesa paraqet një plan në formë "U-je", me dy krahë që mbyllin pjesën e mesme, ku në katin e poshtëm hapet një portik i përbërë nga pesë harkata të plota. Artikulimi i façatës, i zbukuruar me lezena dhe bunjato këndore, është akoma klasik, por friza e dekoruar pasurisht, që shtrihet në krye të ndërtesës, tashmë dëshmon një ndryshim të shijeve.^[111]

Te Palazzo Massimo alle Colonne, i ndërtuar njëzet vjet më vonë, shmangja mbizotëron ndaj normës. Plani, i kushtëzuar nga nevoja e shfrytëzimit maksimal të hapsirës së pakët në dispozicion, paraqet një prospekt të mysët; bunjatoja shtrihet në të gjithë façatën, ndërsa kolonat, përkundrejtë modelit bramantesk, janë zhvendosur në katin përdhes, ku përcaktojnë një atrium në hije.^[112]

Mikelanxhelo

Një përfaqësues i madh i arkitelturës së shekullit të XVI është Michelangelo Buonarroti. I lindur në vitin 1475, nga djalosh qe trajnuar nga një piktor dhe, kur hyri në rrethin e Lorenzo de' Medici-t, e mësoi skulpturën nga Bertoldo di Giovanni. Ndërhyrja e tij e parë në fushën e arkitekturës i përket viteve 1518-1520, me ndërtimin e dritareve të gjunjëzuara në lozhën e Palazzo Medici, në Firence, por disa vjetë më parë ishte interesuar edhe për façatën e Bazilikës së San Lorenzo-s; projekt i San Lorenzo-s, i përkthyer në vijim në një model druri, që shpalte tashmë vizionin e arkitekturës të menduar në pikëpamje plastike, me një façatë të konceptuar si mbajtëse të një numri të madh skulpturash.^[113]

Edhe pasuesja, Sacrestia Nuova, e ndërtuar në krahun e kundërt të asaj të Brunelleschi-t në brendësi të Bazilikës së San Lorenzo-s, është një hapsirë e menduar në këndvështrimin plastik; megjithë përdorimin e impiantit planimetrik të Sagrestia Vecchia dhe përdorimin e temës së kupolës me casetone të Panteonit, faqet e murit nuk paraqesin harmoninë e kursyer të modelit bruneleskian, por dritare të gënjeshtërta që gërmojnë dhe modelojnë sipërfaqen, ku një stil shumë personal, shënon thyerjen me klasicizmin vitruvian. Sagrestia Nuova mund të konsiderohet ndër veprat e para autentike manieriste.^[114]^[115]

Në këtë kontekst futet projekti për Biblioteca Medicea Laurenziana, për të cilën Mikelanxhelo u mor personalisht midis viteve 1524 dhe 1534. Duke iu dashur të llogariste kompleksin para-ekzistues, do ta zgjidhte me realizimin e dy mjediseve të pranëvendosura: atriumi, me sipërfaqe të reduktuar dhe i karakterizuar nga një tavan i lartë, dhe salla e leximit, e vendosur mbi një plan më të ngritur. Faqet e atriumit janë konfiguruar si façata pallati të drejtuara drejtë brendësisë, me kamare të verbëra dhe kolona të inkasuara, që kanë qëllimin e përforcimit të strukturave mbajtëse; një shkallë e madhe që shtrihet tatëpjetë, e ekzekutuar nga Bartolomeo Ammannati mjaft vite më vonë, çon në sallën e leximit, të përbërë nga një mjedis më i ndriçuar, me përmasa vertikale me të përmbajtura, por shumë më të shtrirë në gjatësi, duke përmbysur kështu efektin hapsinor.^[116]

Piazza del Campidoglio, Romë, në një gravurë të Étienne Dupérac

Në vitin 1534, Mikelanxhelo u zhvendos përfundimisht në Romë, ku ndiqte sistemimin e Piazza del Campidoglio. Mikelanxhelo nisi të përgatiste vizatimet në vitin 1546 dhe punimet vijuan me ngadalësi, sa që u përfunduan, me disa modifikime, nga Giacomo Della Porta. Por në figurën në plan, u desh të llogariste ndërtesat paraprake, që e shtynë të ideonte një model në formë trapezoidale, me krahun më të madh që përkon me Palazzo Senatorio, ai më i vogël drejtuar nga një shkallinë që zbret nga kodra dhe krahët e pjerrët të përcaktuar nga Palazzo Nuovo dhe ai pasqyror i Palazzo dei Conservatori; në qendër, shtatorja kalëruese e Mark Aurelit, nga ku niste dizajni gjeometrik i shtrimit të gërshetuar.

Risia më e rëndësishme e këtyre pallateve qe futja e rendit gjigant në arkitekturën civile, që ka detyrën e ekzaltimit të rrjetës prospetike duke iu kundërvënë vijave horizontale të arkitrarëve, që nëpërmjet façatave.^[117]

Po në vitin 1546, me vdekjen e Antonio da Sangallo i Riu, Mikelanxhelo do të hynte në dy kantiere domethënëse: ai i Palazzo Farnese-s dhe ai i Bazilikës së Shën Pjetrit në Vatikan. Antonio da Sangallo, nipi i Giuliano-s dhe Antonio da Sangallo të Vjetrit, kishte mbërritur në Romë në fillim të shekullit, duke bërë karrierë në brendësi të fabrikës së Shën Pjetrit dhe duke u bërë arkitekti i kardinal Farnese-s, pastaj i zgjedhur në selinë pontifike me emrin papa Pali III. Pallati i projektuar nga Sangallo për familjen Farnese ishte më i madh dhe madhështori mes pallateve romane; Dizajni fillestar huazonte, pa fluturime fantazie, nga modelet fiorentine, por pa bazamentin me boca dhe me dritare të inkuadruara në brendësi edikolash; në brendësi me gjasa parashikonte një oborr mbi tre rende të mbivendosura lozhash me harqe, të derivuara nga Koloseumi dhe nga Teatro di Marcello.

Ndërhyrja e Mikelanxhelos qe thelbësore, duke nisur nga dritarja qendrore, që Sangallo e kishte menduar me hark dhe që, përkundrazi u çua në një arkitera të kryesuar nga stema e Farnese-ve; kati i fundit u ngrit dhe mori një kornizë madhështore, ndërsa në oborr, Mikelanxhelos mund ti atribuohen mbushjet e harqeve të katit të parë dhe realizimi i brendësisë së katit të fundit.^[118]

Edhe në kantierin e bazilikës vatikane, Mikelanxhelo kreu modifikime radikale ndaj projektit sangalesk. Sangallo kishte trashëguar mbikëqyrjen e punimeve pas vdekjes së Rafaelos, duke propozuar një ndërmjetësim midis skemës gjatësore të paraardhësit të tij dhe asaj qendërzuese bramanteske. Projekti i tij, i përkthyer në një model sa kolosal aq dhe kushtueshëm druri në vitin 1539, parashikonte realizimin e një paratrupi me dy kulla shumë të larta kambanare, që inkuadronin kupolën me tambur të dyfishtë. Mikelanxhelo hyri në drejtimin e punimeve tashmë i moshuar, por jo pa energji.

Historia e projektit mikelanxholesk është e dokumentuar nga një seri dokumentesh të kantierit, letra, vizatime të vetë Buonarrotit dhe të artistëve të tjerë, afreske dhe dëshmi të bashkëkohësve, si Giorgio Vasari. Megjthtatë, informacionet e mara shpesh janë në kundërthënie midis tyre. Motivi kryesor qëndron në faktin se Mikelanxhelo nuk redaktoi kurrë një projekt përfundimtar për bazilikën vatikanase, duke parapëlqyer të proçedonte pjesë pjesë.^[119] Gjithësesi, pas vdekjes së tij, u shtypën gravura të ndryshme në përpjekje për të rikthyer një vizion tërësor të projektit mikelanxholesk, mid të cilave ato të Stefano Dupérac, që u imponuan menjëherë si më të pranuarat dhe përhapurat.^[120]

Mikelanxhelo, duke e konsideruar modelin tepër të kushtueshëm të Sangallos, pak të ndriçuar, tepër artificial dhe me elemente të Gotikut, e refuzoi idenë e paraardhësit të tij; ndërkohë iu kthye planit qendror të projektit fillestar, duke e thjeshtëzuar dhe duke i dhënë një drejtim kryesor me futjen e një pronau. Shkatërroi atë që ishte ndërtuar në deambulator, të parashikuar nga Sangallo në skaj të absidave, duke i trajtuar sipërfaqet e modeluara në mënyrë të ndërlikuar të jashtme me një rend gjigant parastash korintike, duke pasur synimin e fashimit të ndërtimit si një vozë, në një varg vijimësie tensionesh dhe qetësimesh.^[121]

E gjitha ishte menduar në funksion të kupolës, por kur Mikelanxhelo do të vdiste, në vitin 1564, ndërtimi kishte mbërritur vetëm në krye të speronëve të tamburit. Çështjet e lidhura me kantierin e bazilikës do të gjenin zgjidhje në shekullin e XVII, n periudhën baroke, kur Carlo Maderno do ta zgjaste krahun lindor të bazilikës, duke e komprometuar përfundimisht konceptimin mikelanxholesk.^[122]

Shën pjetri i Mikelanxhelos ushtroi megjithatë një lloj ndikimin në historinë e arkitekturës: mjafton të përmendet bazilika gjenoveze e Santa Maria di Carignano-s e Galeazzo Alessi-t, apo kisha e Monastirit të Eskorialit, në Madrid, të dyja të karakterizuara nga një kryq i futur në një katror.^[123]

Pas Mikelanxhelos stili i tij energjik humbi një pjesë të mirë të pëlqimit që gëzonte: Giacomo Della Porta, që pati detyrën e përfundimit të Kupolës së Shën Pjetrit, shpejt e ndryshoi stilin e tij, Tiberio Calcagni, që e kishte ndihmuar të realizonte modelin prej druri të Bazilikës së San Giovanni Battista dei Fiorentini, vdiq në vitin 1565, ndërsa Giorgio Vasari nuk ndërtoi asgjë domethënëse në Romë.

Ai që e vijoi veprën e Mikelanxhelos qe Giacomo Del Duca, ndihmësi i tij në kantierin e Porta Pia, që realizoi Kishën e vogël të Santa Maria in Trivio dhe ndërtoi kupolën shpërpjesëtimore të Kishës së Santa Maria di Loreto.^[124]

Vignola

Arkitekti më i ndjeshëm në Romë, në gjysmën e dytë të pesqitës qe Jacopo Barozzi da Vignola. Emilian, i formuar si piktor, e përforcoi fushën e tij autoriale të arkitekturës me publikimin e një traktati që hasi një sukses të menjëhershëm.

E nisi veprimtarinë e tij si arkitekt në Bolonjë, ku shënon Palazzo Bocchi-n, ku bashkohen kujtimet e Palazzo Te dhe gramatika e Antonio da Sangallo të Riut. Në Romë do të punonte në kantierin e Villa Giulia, por prania e Vasarit dhe Ammannatit e kufizuan veprën e emilianit: karakteristika e ndërtimit është kontrasti midis eksteriorit, me forma të rregullta, dhe interierit, të hapur drejtë kopshtit, me gjysmë-ciklin elegant, lozhon dhe nimfeun.^[125]

Kisha e Sant'Andrea sulla via Flaminia tregon edhe ajo gjurmën e fortë sangaleske të Kishës së Santa Maria di Loretos, por befason për kupolën ovale; koncept që do të përsëritej te Kisha e Sant'Anna dei Palafrenieri dhe që do të ketë sukses në periudhën baroke.^[125]

Sidoqoftë, nuk ka dyshim se veprat madhore të Vinjolës janë Villa Farnese në Caprarola dhe Chiesa del Gesù në Romë. Vila fillimisht ishte një fortesëzë pentagonale e projektuar nga Antonio da Sangallo i Riu, që vdekja e tij e kishte lënë veprën të papërfunduar. Duke e shmangur qëllimin mbrojtës, në vitin 1559 Vignola do ti riniste punimet, duke modifikuar radikalisht projektin fillestar; megjithëse duke ruajtur impostimin planimetrik të fortifikimit, i shndërroi bastionet në tarraca dhe ngriti një masë kompakte poligonale mbi nivelin e mureve.

Lozha e katit të parë, që hapet përpara një sheshi të gjerë trapezoidal i paraprirë nga një seri shkallësh të dyfishta, u trajtua me një gjuhë të rrjedhur nga Villa Farnesina e Peruzzi-t. Në brendësi, befasojnë nga ana tjetër zgjidhjet e shkëlqyera të oborrit rrethor me rend të dyfishtë ambulakrësh dhe shkalla e rrethore, që pasi rrotullohet, i kundërvihen në mënyrë të paparashikueshme pesëkëndëshit të jashtëm.^[125]

Chiesa del Gesù, e ndërtuar për Urdhërin e Jezuitëve, rrjedh nga Bazilika e Sant'Andrea në Mantova. Vignola mori dhe përpunoi impostimin planimetrik të Albertit, duke konceptuar një sallë me kryq latin, të mbuluar me një kube vozë dhe të pajisur me një kupolë në pikëtakimin e transeptit, mbi të cilin shfaqen një seri kapelash anësore; një lloj paraprirëse e zgjatjes së navatës së Shën Pjetrit, një zgjidhje, fryt i klimës kontroriformiste, i destinuar për tu eksportuar në të gjithë botën dhe të ushtronte një ndikim, ndoshta më të gjerë se çdo kishë tjetër e ndërtuar katërqint vitet e fundit.^[126]^[127] Skema e saj në thelb u kopjua, por me disa modifikime, te Bazilika e Sant'Andrea della Valle, një vepër e nisur në fund të pesëqintës, që tashmë futet në periudhën baroke. Façata e Chiesa del Gesù u ndërtua nga Giacomo Della Porta, me një zgjidhje më pak të gjetur se ajo e propozuar nga Vignola dhe po aq e turbullt, e mbingarkuar me kolona, shtylla dhe spërdredhka. Brendësia, në fillim e kursyer, sot karakterizohet nga një dekori i pasur, fryt i ndërhyrjeve të vëna në jetë në shekujt pasues.^[128]

Pranë këtyre veprave, duhet përmendur një ndërhyrje në fushën urbanistike: Palazzo dei Banchi, që përkufizonte, me një portikat të shtrirë por jo monoton, krahu i Piazza Maggiore paralel me Bazilikën e San Petronios në Bolonjë. Me shumë të ngjarë projekti i përket viteve gjashtëdhjetë të pesëqintës, në kohën në të cilën në Piaçenca po merej edhe me Palazzo Farnese-n, një ndërtesë madhështore, por e mbetur e papërfunduar.^[129]

Në periudhën që përfshin vdekjen e tij, e ndodhur në vitin 1573 dhe hyrjes së Barokut, skena romane u mbizotërua nga Domenico Fontana dhe Giacomo Della Porta. I pari qe inxhinier i zoti, ungji i Carlo Madernos, i njohur për bartjen e Obeliskut të Vatikanit përballë Bazilikës së Shën Pjetrit dhe për rikonstruksionin e Palazzo del Laterano sipas modelit të Palazzo Farnese; fama e të dytit është e lidhur me Villa Aldobrandini të Frascati-t dhe një seri projektesh të natyrës manieriste, që paralajmërojnë risitë e shekullit pasues, si Kisha e Sant'Atanasio dei Greci, me dy kulla të vendosura si kufizuese të façatës.^[130]

Sanmicheli dhe Sansovino

Michele Sanmicheli dhe Jacopo Sansovino ushtruan ndikim të madh në Veneto dhe në Italinë Veriore. Sanmicheli, veronez, kishte qenë në Romë me gjasa si ndihmës i Antonio da Sangallo i Riu, pastaj ishte zhvendosur në Orvieto dhe kishte punuar në Katedralen e Montefiascone-s, për tu kthyer në qytetin e lindjes pak pas vitit 1527 dhe të maturonte një karrierë të gjatë si arkitekt ushtarak i Republikës së Venecies.

Në këtë kontekst, ndërtoi, për shembull, portat monumentale të qytetit të Veronës, midis të cilave spikasin Porta Nuova dhe Porta Palio, të dyja të karakterizuara nga një veshje e padepërtueshme bunjatoje, me kyçe të rëndë mbi hapjet e vogla.^[131]

Kontributet e tij në fushën ushtarake lanë një gjyrmë në stilin e tij arkitektonik, si në rastin e projektit për tre pallate veroneze, ku Sanmicheli duket se shpreh forcën e arkitekturës së bastioneve dhe fortesave. Palazzo Pompei, që mund tu atribuohet viteve tridhjetë, është një referim i qart i Palazzo Caprini-t, por me disa shmangja të prirura për të theksuar, në rregjistrin e poshtëm, të mbushjet dhe zbrazëtitë: kati përdhes paraqet hapje më të vogla përkundrejtë modelit bramantesk, ndërsa në katin e parë Sanmicheli zëvendësoi dritaret me një lozhë me forcë të madh shprehëse.^[110]

Te Palazzo Canossa, që i përket të njëjtës periudhë, elementet rustike dhe ato artificiale arrijnë një integrim më të madh dhe futet një balaustër në krye.^[132]

I treti nga këta pallate është ai i ndërtuar për familjen Bevilacqua. Megjithëse i vendosur në lidhje të drejtpërdrejtë me Palazzo Pompei-n, Palazzo Bevilacqua paraqet një veshje më të pasur: porta është shqendërzuar, kati përdhes është trajtuar me një veshje rustike, që mbështjell edhe gjysmë-shtyllat, ndërsa rregjistri i sipërm është lehtësuar nga hapje të mëdha me harqe që alternohen me dritare me përmasa më të vogla të inkuadruara në hapsirën midis kolonave. Ndjesia e sikletit që rrjedh nga prania e hapjeve të sheshpushimit mbi dritare e vogla, dekorimet e pasura dhe shtyllat e paraqitura në katin përdhes e projektojnë Palazzo Bevilacqua midis shembujve të Manierizmit të Italisë Veriore.^[133]^[134]

Një klasicizëm më i madh, ndoshta për tërheqjen e ushtruar nga mbetjet romake, që mbijetojnë akoma në Verona, vërehet te Cappella Pellegrini, qartësisht e derivuar nga Panteoni. Bëhet fjalë për një strukturë qarkore, me kupolë me kasetone e mbajtur nga tetë gjysmë-kolona të kryesuara nga një kornizë; korniza, gjithësesi, nuk shtrihet e pandërprerë si në modelin e Panteonit, por vendoset në përkim të altarëve, duke formuar mbështetjen për frontonin e mysët.^[135]

Edhe kisha pasuese e Madonna di Campagna përdor skemën qarkore, por projekti i Sanmicheli-t do të ndryshohej pas vdekjes së arkitektit, e ndodhur në vitin 1559.^[136]

Jacopo Sansovino vinte nga Toskana, ku kishte lindur në vitin 1486; skulptor dhe arkitekt, para se të vendosej në Veneto pas vitit 1527, ishte formuar nga shkolla e Bramantes në Romë dhe kishte punuar në Firence. Në vitin 1529 do të emërohej kryearkitekt i Venecies, detyrë që i mundësoi të merej për dyzet vjetë me rinovimin e qytetit.

Në vitin 1537 filloi punimet për Biblioteca Marciana, kryevepra e tij, që do të zinte krahun e Piazza San Marco-s përballë Palazzo Ducale. Vepra, e përfunduar nga Vincenzo Scamozzi, që do të përsëriste impostimin e përgjithshëmnë krahun e Procuratie Nuove, duhet të futej në një kontekst të mbizotëruar nga ndërtesa monumentale; për këtë, Sansovino konceptoi një façatë të gjatë, më të ulët përkundrejtë asaj të Palazzo Ducale, në mënyrë që mos ta mbizotëronte skenën, duke iu drejtuar gjithashtu dekorimesh të pasura dhe një loje dritë-hijesh, që e vendosin bibliotekën në dialog me ato të mëparshmet. Skema e façatës mer modelin bramantesk mbi dy rende: ai i poshtëm paraqet kolona që mbajnë arkitrarë dhe hapje të plota harkore, ndërsa ai i sipërm, ku është më e dukshme shija manieriste, përbëhet nga serliane të kornizuara nga kolona që mbajnë frizën e zbukuruar në mënyrë të pasur. Edhe pjesa e brendshme paraqet karaktere të përpunuara, por në një stil të largët nga ai i manieristit tjetër të Italisë Veriore, Giulio Romano.^[137]^[138]

Po e Sansovinos dhe thelbësisht bashkëkohëse me bibliotekën janë dy vepra të tjera të vendosur nga Sheshin e Shën Markut: lozhetëza e Kambanares së San Marco-s dhe Palazzo della Zecca. E para, e rindërtuar pas rrëzimit të kullës së ndodhur në vitin 1902, është e përbërë nga një portik, me atik të ndarë në panele dhe të zbukuruar me relieve.

E dyta, e destinuar të mblidhte burimet e arit të Venecies, ka pamjen e një ndërtimi solid dhe të padepërtueshëm. Skema e façatës është inovative: portiku në katin përdhes mban një lozhat të formuar nga kolona rrethuese, të mbivendosur nga një arkitra i dyfishtë; kati i fundit, i shtuar në vijim ndoshta me projekt të vetë arkitektit, përdor prapë temën e kolonave të kanalizuara, të alternuara nga dritare të mëdha me timpane trekëndore.^[139]^[140]

Në kuadrin e ndërtimtarisë private, Palazzo Corner della Ca' Granda përfaqëson kontributin më të rëndësishëm të Sansovinos. Ai lind nga bashkimi i skemës romane me atë veneciane: Ndërtesa përbëhet nga një bllok i mbyllur, me oborr të brendshëm por, për shkak të thellësisë së sipërfaqes ndërtimore, hyrja në oborr arrihet nëpërmjet një atriumi të gjatë; katet e sipërme përmbajnë një sallon qendror, tipik i arkitekturës veneciane, ndërs façata kryesore rrjedh nga skema e kolauduar e Palazzo Caprini-t. Palazzo Coner do të bëhej modeli për ndërtime të tjera pasuese, si Ca' Pesaro dhe Ca' Rezzonico, të Baldassarre Longhena-s.^[141]

Andrea Palladio

Andrea Palladio është me gjasa arkitekti më elegant i Rilindjes së vonë. I lindur në Padova në vitin 1508, e kaloi të gjithë jetën e rritur në Viçenca dhe në territoret kufitare, duke ndërtuar një numër të madh vilash dhe pallatesh në një stil tepër personal, bazuar në angazhimin e një repertori të pasur klasik, që do të errësonte autoritetin roman në fushën arkitekturore.^[142] Do të publikonte traktatin I quattro libri dell'architettura (1570), ku, pranë ilustrimeve që riprodhonin rendet klasike dhe ndërtesa të lashta, futi pjesën më të madhe të veprave të veta, duke fituar famë, mbi të gjitha në Angli.^[43]

Ai qe thelbësisht një klasicist bramantesk; e vizitoi disa herë Romën duke studiuar arkitekturën e lashtë, por pësoi edhe ndikimin e Mikelanxhelo Buonarrotit.^[43] Nga prodhimtaria e tij e pasur vlen të kujtohen para së gjithash restaurimi i Palazzo della Ragione në Viçenca, tashmë i njohur me emrin Bazilika Palladiane.

Ndërtesa orgjinale ishte përfunduar në vitin 1460, ndërsa në vitin 1494 i ishte shtuar një portik i jashtëm i ngjashëm me atë të Palazzo della Ragione në Padova. Në vijim të rrëzimit të pjesshëm të krahut jug-perëndimor, për restaurimin e tij u këshilluan arkitektët më të rëndësishëm të rajonit, mbi të cilët mbizotëroi projekti i Palladios.

Zgjidhja, e vënë në jetë duke nisur nga viti 1549, kufizohet në rishikimin e lozhatës së jashtme, duke e lënë të pandryshuar bërthamën paraekzistuese. Duke u dashur të mereshin parasysh rreshtimet me hapjet dhe kalimet origjinale, sistemi bazohet në dy rende serilianash, të përbëra nga harqe me një dritë kostante dhe hapje anësore drejtkëndore me madhësi të barabartë, të cilave u ishte besuar detyra e përthithjes së dallimeve të gjerësisë së hapsirës, të trashëguar nga kantieret e mëparshme.^[143]

Evoluimi i stilit të Palladios mund të ndiqet nga një seri pallatesh që arkitekti i ndërtoi në Viçenca në periudha të ndryshme. I pari është Palazzo Porto, i përfunduar në vitin 1552, ku përsëritet skema e Palazzo Caprini-t të Bramantes dhe të cilit i shtohen skulptura me frymëzim mikelanxholesk. Nëse efekti i përgjithshëm përgjason arkitekturat e ndërtuara nga Sanmicheli në Verona, impostacioni planimetrik zbulon pasionin e Palladios për simetrinë, që konceptoi një seri blloqesh të organizuar simetrikisht në krahët e oborrit të madh katror.^[144]

Palazzo Chiericati, i kontraktuar në vitin 1550, paraqet një façatë të ekranizuar nga dy kolonada të mbivendosura, të trajtuara me frymë rreptësisht klasiciste; përgjatë krahëve të shkurtër, lozhat janë të lidhura me masën e ndërtesës nëpërmjet harkadave të plota, sipas një zgjidhjeje të ndryshuar nga Portico di Ottavia në Romë. Risia paladiane qëndron në praninë e një lloj paratrupi, të krijuar duke dyfishuar, si mbi prospekt, ashtu dhe në sensin e thellësisë së lozhës, kolonat e vendosura anash pjesës qendrore.^[145]^[146]

Palazzo Thiene, i ngritur ndonjë vit më pas, dëshmon një interes, plotësisht manierist, për indin kompozues dhe, në të njëjtën kohë, ofron një plan me forma të huazauar nga arkitektura termale romake. Një manierizëm më ekstrem rregjistrohet megjithatë në kthinën fundore të Palazzo Valmarana, i realizuar duke nisur nga viti 1566, ndërsa façata kryesore përmban rendin gjigant të dashur për Mikelanxhelon, që do të ripërdorej edhe te Palazzo Porto in piazza Castello, i ndërtuar pas vitit 1570.^[147]

Për sa i përket vilave, prodhimtaria e arkitektit venet mer spunto nga një rezidencë e projektuar nga mecenati i tij, Gian Giorgio Trissino.^[148] Duke analizuar rezidencat e shumta rurale të ideuara nga Palladio, janë individualizuar tre tipologji vilash: ato pa portik dhe pa zbukurime, që i përkasin viteve rinore (për shembull Villa Pojana, Villa Forni Cerato dhe Villa Godi); ato me bllok dy katësh të lartë, të zbukuruara me portik me dy rende të mbyllur nga një fronton (si Villa Pisani dhe Villa Cornaro); në fund ato të formuar nga një strukturë qendrore të rrethuar nga krahë për përdorim bujqësor (si Villa Barbaro, Villa Badoer dhe Villa Emo).

Përtej këtij klasifikimi, realizimi më domethënës paladian është Villa Almerico Capra, e ndërtuar në Viçenca gjatë gjysmës së dytë të shekullit të XVI. Bëhet fjalë për një ndërtesë me plan katror, përsosmërisht simetrik dhe i brendashkrueshëm në një rreth. Vila qe midis ndërtimeve të para profane të periudhës moderne që patën si façatë ballinën e një tempulli klasik; katër pamjet, të pajisura nga një pronao me një lozhatë ekzastile të vendosur mbi një pod të lartë, të bëjnë ti atriubuosh vilës formën e një kryqi grek.^[149]

Dy rezidenca të tjera periferike, Villa Serego në Santa Sofia di Pedemonte dhe Villa Barbaro në Maser, ndjejnë ndikimin manierist. E para u ndërtua rreth vitit 1565 dhe paraqet lozhate me kolona rustike, të realizuara me blloqe gurësh gëlqeror sapo të nxjerë, të vendosur për të krijuar grupe të parregullta. Me disa vite e mëvonshme, Villa Barbaro futet përgjatë tatëpjetës së lehtë të një kodre. Nëse në pjesën më të madhe të vilave paladiane, rezidenca e mirëfilltë shpesh paraprihet nga mjedise kushtuar punës bujqësore, këtu ky raport është përmbysur dhe shtëpia e zotërve paraprin mjediset e punës; në pjesën e mbrapme hapet një eksedër e madhe, që përgjason nimfeun e vilave romane.^[150]

Në vitet e fundit të jetës, Palladio iu kushtua projektimit të Teatro Olimpico-s, që bazohet në parimin roman të skenarëve të ngulitur, të cilëve u paravendoset podi i skenës. Në ndryshim nga teatrot e lashtësisë, bëhet fjalë për një hapsirë të mbuluar: cavea paraqet një shtrirje gjysmë-eliptike, me një skenar prospektik të ekzekutuar nga Vincenzo Scamozzi sipas dizajnit të Palladios.^[151]

Relativisht pak janë arkitekturat fetare që mund ti atribuohen me siguri: Bazilika e San Giorgio Maggiore-s, Bazilica del Redentore dhe façata e Kishës së San Francesco della Vigna, të gjitha të vendosura në Venecie. Karakteristike të këtyre ndërtesave janë façatat e ashtuquajtura me tempull të dyfishtë, që ofrojnë një zgjidhje ndaj problemit të dyfishtë të adaptimit të një bazilike të lashtë në një vend kulti të krishter dhe ti rakordosh navatat anësore me atë qendrore, më të lartë;^[152] çështje të cilat, në të kaluarën, kishin ofruar kontributin e tyre Alberti te Bazilika e Santa Maria Novella-s dhe Bramante te projekti që i atribuohet për façatën e Kishës së Santa Maria presso San Satiro.

Përkundrejtë paraardhësve, Palladio realizoi një integrim të fortë midis pjesëve, që rezulton veçanërisht i dukshëm në façatat e San Giorgio Maggiore-s (1565) dhe të San Francesco della Vigna (1562), ndërsa te Redentore lartësia e madh e navatës qendrore dhe prania e kundraforteve përgjatë krahëve përcaktuan një variacion të ndjeshëm ndaj skemës, me praninë e një atiku në krye të façatës.^[34]

Gjithësesi, më shumë se në konfigurimin e façatave, dallimet kryesore midis kishave paladiane dhe ato të ndërtuara në Romë në të njëjtët vite, hasen në pjesën absidale, porabsidat e theksuara të San Giorgio-s dhe të Redentores, në të vërtetë, i përgjigjeshin nevojës preçize të bujtjes së një kori të gjerë për funksionet fetare të kongregacioneve veçanërisht të populluara.^[153]

Manieristët fiorentinë

Të ndikuar nga Mikelanxhelo Buonarroti në gjysmën e dytë të shekullit të XVI, arkitektë të ndryshëm toskanë u angazhuan në ndërtimin e godinave të sitlit manierist. Bartolomeo Ammannati, i lindur në vitin 1511, ishte skulptor dhe arkitekt. Bashkëpunoi me Sansovinon në Venecie, punoi në Romë në kantierin e Villa Giulia dhe në vitin 1555 do të kthehej në Firence, duke u vënë në shërbim të dukës madhor.

Vepra e tij më e rëndësishme qe zgjerimi i Palazzo Pitti-t: do të ribënte dritaret në katin përdhes në façatë, ridizenjoi apartamentet dhe para së gjithash projektoi oborrin, me tre rende, duke përdorur bunjaton me shkallëzime, të derivuar nga Zecca di Venezia. Vepra të tjera të tij janë Ponte Santa Trinita, e rindërtuar pas shkatërrimeve të shkaktuara nga Luftës së Dytë Botërore dhe Palazzo Ducale i Lukës.^[154]

Fama e Giorgio Vasarit, vërsnik i Ammannati-t, është e lidhur para së gjithash me publikimin e Le vite de' più eccellenti pittori, scultori e architettori; bëhet fjalë për një seri biografish artistësh, të shtypura për herë të parë në vitin 1550 dhe të ripublikuara të përditësuar në vitin 1568. Si arkitekt bashkëpunoi me Ammannati-t dhe Vinjolën, në ndërtimin e Villa Giulia, edhe pse ka mundësi që veprimtaria e tij kufizohet vetëm në kuadrin administrativ.

Në Kortona do të realizonte Kishën e Santa Maria Nuova-s, e conceptuar sipas një skeme të qendërzuar, ndërsa midis viteve 1560 dhe 1574, viti i vdekjes së tij, u angazhua në kantierin e Galleria degli Uffizi, e destinuar për të pritur zyrat administrative të shtetit toskan. Me valencë të madhe urbanistike, Galleria degli Uffizi u konceptuan si dy galeri të gjata paralele të përfshira midis Arnos dhe Palazzo Vecchio; nga ana tjetër, veçoritë e veprës shënojnë fantazi të dobët, me përjashtim të disa pjesëve të realizuara nga Buontalenti pas vdekjes së tij.^[155]

Bernardo Buontalenti ishte më i riu nga të tre; i lindur në vitin 1536, do të bëhej arkitekti kryesor toskan në fundit të shekullit të XVI. Realizoi Villa Medicea del Pratolino, në vijim e shkatërruar, dizenjoi Porta delle Suppliche për Palazzo degli Uffizi, façatën dhe altarin e Basilica di Santa Trinita (pastaj e trasportuar te Kisha e Santo Stefano al Ponte), shpellën e Kopshteve Boboli, duke u marë edhe me projekte urbanistike, si ai i qytetit të fortifikuar të Livornos.^[43]

Përhapja e Rilindjes në Europë

Në pjesën tjetër të Europës Rilindja u shfaqë kryesisht në variantin e saj manierist.^[149] Faktikisht, Europa e shekullit të XV qe kryesisht gotike, edhe pse disa gjurmë të ndikimit italian hasen në Hungari dhe në Rusi.^[156] Gjithësesi, edhe në pesëqintën, jashtë Italisë parimet më origjinale të Artit Rilindas nuk u përvetësuan gati kurrë plotësisht, nëse përjashtohen disa ndërtesa të Philibert de l'Orme, Pallati i Karlit të V në Granada dhe pakë shembuj të tjerë.^[157]

Franca

Në Francën e shekullit të XVI, stili italian fillimisht u kufizua vetëm në aparatin dekorativ të kështjellave të shumë kështjellave. Për shembull, në rinovimin dhe zgjerimin e Kështjellës së Blois (1515-1524), u realizuan dritare në formë kryqi dhe mansarda në stilin manierist; në kundërvënie me traditën mesjetare franceze do të realizoheshin mbulimi fortësisht i pjerrët dhe struktura e shkallës së jashtme, por që u dekorua sipas shijes rilindase.^[158]

Konsiderata analoge mund të shprehen për Pallati i Fontainebleau (1528) dhe për Château de Chambord (1519-1547): i pari me një lozhë me tre rende të mbivensour, që përngjasojnë Palazzo Ducale të Urbinos, ndërsa e dyta, e projektuar nga Domenico da Cortona, karakterizohet nga një shkallë qarkore me spirale të dyfishtë e frymëzuar nga një ide e Leonardo da Vinçit.^[159]

Sebastiano Serlio, mes traktatistëve kryesorë të pesëqintës, kontribuoi në eksportimin e stilit rilindas në Francë; shpejtë vepra e tij në Château de Ancy-le-Franc dhe, duke u frymëzuar nga Villa di Poggioreale e Giuliano da Maiano, projektoi një ndërtesë katrore me kulla këndore përkrahë, ndërsa në ballinat e oborrit të brendshëm përdori motivin e kamareve dhe të shtyllave dyjare të propozuara nga Bramante në Oborrin e Belvederes në Romë.^[160]

Kësaj skeme planimetrike i përket edhe Cour Carrée e Luvrit, nga Pierre Lescot, ballinat e të cilit u pasuruan, në shijen manieriste, nga dekorimet e Jean Goujon. Punimet do të nisnin në vitin 1546 dhe u zgjatën më gjatë se parashikimi, me ndërtimin e façatave me tre rende të mbivendosura të pajisura me volume, lehtësisht të dala nga faqja e sfondit, të kryesuara nga frontone të harkuara.^[160] Për përpjesëtimet, trajtimi i rendeve, përdorimi i frontonëve të alternuar te dritaret dhe kujdesi i hollësive, Cour Carrée konsiderohet si vepra e parë e vërtetë rilindase franceze.^[161]

Arkitektura Franceze arriti pavarësinë e plotë me veprat e Philibert de l'Orme, i cili, pas një trajnimi në Itali, u vendos përfundimisht në Paris. Gjithësesi, gati të gjitha veprat e tij janë shkatërruar: kanë mbetur disa pjesë të Kështjellës së Anet, e ndërtuar për Diane de Poitiers midis viteve 1552 dhe 1559.^[162]

Arkitekti tjetër i rëndësishëm francez qe Jean Bullant, që punoi në Écouen dhe në Château de Chantilly, ku ndërtoi një façatë me gjasa të frymëzuar nga ajo bramanteske e Bazilikës së Santa Maria Nuova-s, me një hark të madh të mbajtur nga kolona dyshe.^[163]

Spanja

Në Spanjë, arkitektura rilindase u fut falë shkëmbimeve me Italinë Jugore, ku spanjollët ishin ngulitur. Një nga shembujt e parë gjendet te Spitali Mbretëror i Santiago de Compostela, i nisur në vitin 1501 nga Enrique Egas, që për skemën e tij në formë kryqi, frymëzohet nga Ospedale Maggiore i Filaretes.^[164]

Façata e Alcázar de Toledo (1537-1573), i projektuar nga Alonso de Covarrubias, është ndikuar në mënyrë të kufizuar nga mënyrat italiane të dekorimit. Ndërsa, oboori fillestar, i rindërtuar pas shkatërrimeve të shkaktuara nga Lufta Civile Spanjolle, paraqiste një artikulim mbi dy nivele, të ngjashëm me atë të Palazzo della Cancelleria.^[165]

Shembull tjetër i klasicizmit të stilit italian përbën Pallati i Karlit të V, në Granada, i projektuar midis viteve 1526 dhe 1527 nga Pedro Machuca, një piktor që me siguri kishte patur mënyrën për të njohur veprat e Bramantes gjatë viteve të formimit të tij, të kaluara në Itali. Pallati shënon për një façatë rustike dhe për oborrin qarkor mbi dy rende koloadash, që rimarin përkatësisht modelin e Palazzo Caprini të Bramantes dhe të oboorit, të papërfunduar ndonjëherë, nga Villa Madama. Në kontekstin e Arkitekturën Spanjolle të periudhës, vepra duhet të ketë patur një lloj rëndësie, duke u shkëputur nga stili plateresk, por ndikimi nuk qe i menjëhershëm.^[166]

Suksesi i drejtpërdrejtë i Pallatit të Karlit të V, është Manastiri i Eskorialit të Madridit, një ndërtesë shumë e gjerë dhe e kursyer e ndërtuar midis viteve 1563 dhe 1584 nga Juan Bautista de Toledo dhe Juan de Herrera. I kërkuar nga Filipi II, paraqet një plan të rregullt që përngjason prapë me modelin e Filaretes, me një oborr qendror drejtë të cilit shfaqet Kisha e kryesuar nga një kupolë. Plani i kishës, ndër të tjera, të përgjason shumë me skemën e Bazilikën e Shën Pjetrit në Vatikan.^[166]

Portugalia

Në Portugali, në oborrin e brendshëm të Kështjellës së Porto de Mós (shekulli XV) mbeten katër portale katrore me arkitra të dhëmbëzuar dhe një lozhë, mbi shtylla të hullizuara dhe kolona me frymë vendosmërisht jo gotike: kapitelet jonike, me dizajn korrekt pavarësisht një trajtimi shumë plastik, gati proto-manuelin, dhe para së gjithash bazat e tyre me skot të dyfishtë vitruviane, shënojnë një dorë familjare me mjediset e pararojës fiorentine të mesit të shekullit, ku fillon të njihet Vitruvi.^[167] Nga ana tjetër, ngjitja në fron e Zhoaos I, kishte shënuar fillimin e një periudhe të re, gjatë së cilës u intesifikuan kontaktet me pjesën tjetër të Europës, në veçanti me Italinë dhe me Flandrën.

Në fund të shekullit të XV në Portugali bashkëjetonin megjithatë qoftë faza e fundit të Gotikut të Vonë të stilit manuelin, ashtu i mbiquajtur nga mbreti Manueli I, ashtu dhe stili i ashtuquajtur i Reyes Católicos, që shpërtheu rritja e papritur e pasurive për shkak të zotërimeve të përtejdeteve. Ndërsa stili i Reyes Católicos karakterizohej për një dekorim të pasur, veprat më domethënëse të stilit manuelin shfaqin edhe shndërrime të elementeve strukturale, që dëshmohen, për shembull, në përdorimin e kolonave të përdredhura.^[168]

Në stilin manuelin janë veprat e João de Castilho (1470-1552), punimet e të cilit karakterizohen nga një përzierje e karaktereve rilindase italiane dhe elementeve dekorative indiane dhe islamike, të futura në një bazë stilistike gotike iberike.^[169]

Forma më të afërta me klasicizmin roman gjenden në Tomar, që bujt ndërtesat rilindase më të rëndësishme të Portugalisë.^[168] Domethënës është fakti që në dekadat e para të shekullit të XVI Zhoao III i Portugalisë donte ta errësonte dritaren manueline të shtëpisë kapitullare të Konventi i Urdhrit të Krishtit, i ndërtuar rreth vitit 1510, duke i ngjitur ndërtesën e re që do ta fshihte një pjesë të kompleksit të vjetër nën shtresa gurësh, duke mbuluar me kujdes pamjet e saj dekorative shokuese në ndejshmërinë e re. Pranë do të ndërtohej një kishëzë që do të ishte më e madhja dhe më e lulëzuar e Rilindjes së parë të Gadishullit Iberik. Sapo mbaroi, do të shkatërrohej edhe vetë deri në themele dhe në vendin e saj, duke nisur nga viti 1557/58, u ndërtua kishëza e Diogo de Torralva, e përfunduar nga Filippo Terzi, kryevepër e klasicizmit rilindas portugez.^[167]

Midis katedraleve, gjuha cinquecentesco shembullzohet nga ajo e Katedrales së Leirias, nga Afonso Álvares.^[168]

Evropa Qendrore dhe Lindore

Përkundrejtë Spanjës dhe Francës, në pjesën tjetër të Evropës situata duket vendosmërisht më e turbullt, edhe për shkak të Reformacioni Protestant, që përbënte një pengesë për shkëmbimet kulturore me Italinë. Megjithatë, shënohen shembuj të hershëm arkitekture italiane: kapela e ndërtuar në Katedralen e Esztergom-it (1507, e shkatërruar) dhe Pallati i Façetave në Moskë. Ka pastaj një seri ndërtesash të ndërtuara nga arkitektë italianë, apo drejtpërdrejtë të ndikuara nga arkitektura italiane: kapela e familjes Fugger (1509-1518) në Augsburg, Kapela e Sigismondit në Krakovë nga Bartolomeo Berecci (1516-1533), Stadtresidenz në Landshut (nga viti 1536) dhe rezidenca e mbretëreshës Ana në Pragë (e nisur në vitin 1533).^[170]

Në zona më veriore, afirmimi i shijeve rilindase duhet të priste gjysmën e dytë të shekullit të XVI. Në vendet e ulta si Flandra, elementet nordike dhe rilindase, të derivuara nga Bramante dhe Serlio, u bashkuan në Bashkinë e Antverpenit, e ndërtuar midis viteve 1561 dhe 1566, që do të bëhej model për pallate të ndryshme evropiane, në veçanti holandezë dhe gjermanë. Atij në fakt i përgjasohet il Rathaus-i i Augsburgut, i ndërtuar në vitet e para të shekullit të XVII me projekt të Elias Holl.^[171]

Ishujt Britanikë

Njëlloj si rajonet e tjera të Evroopës kontinentale, në shekullin e XVI edhe Anglia gjendej e shkëputur nga Italia, por edhe në Angli pati të paktën një model të hershëm stili italian: Varri i Henrit të VII, vepër e Pietro Torrigiano-s. Ndërtimi i varrit ndodhi midis viteve 1512 dhe 1518 në brendësi të kapelës gotike posaçërisht të realizuar në fundin e Abacisë së Uestminsterit, duke i dhënë jetë një kontrasti të dukshëm stilistik.^[172]

Si gjetkë, ndikimi italian në Angli mbeti për një kohë të gjatë e kufizuar në aspektin dekorativ. Pallati mbretëror i Nonsuch (i shkatërruar) përfaqësoi ndoshta ndërtimin e parë të Rilindjes Angleze: pavarësisht formave të largëta nga shija italiane, dekorimet e pasura antikexhante duhet sigurisht të përfaqësonin një model për ndërtimet e tjera pasuese, si Hampton Court, ku është e pranishme, emblematike, një përpjekje e pasukseshme për të vendosur një tavan me kasetonë.^[173]

Përsëri në fundin e shekullit të XVI, Anglia u tregua e paaftë për të përvetësuar plotësisht stilin rilindas, siç dëshmojnë një seri banesash të mëdha rurale (Longleat House, Wollaton Hall dhe Hardwick Hall) shumë të largëta nga baraspesha dhe nga përpjesëtimet e ndërtimeve bashkëkohore italiane.^[174]

Pika e kthesës do të zhvillohej vetëm në gjashtëqintën, kur Inigo Jones futi stilin paladian në rajon.^[175] Vepra si Banqueting House, Queen's Chapel, Queen's House dëshmojnë përvetësimin e stilit të Andrea Palladio-s dhe tregojnë se edhe në Angli ishte në këtë mënyrë e mundur të praktikohej një stil klasik.^[176]

Lista kronologjike e arkitektëve kryesorë të Rilindjes

Filippo Brunelleschi (1377-1446)
Michelozzo (1396-1472)
Filarete (1400-1469)
Leon Battista Alberti (1404-1472)
Bernardo Rossellino (1409-1464)
Luciano Laurana (1420-1479)
Guiniforte Solari (1429-1481)
Giuliano da Maiano (1432-1490)
Francesco di Giorgio Martini (1439-1501)
Mauro Codussi (1440-1504)
Benedetto da Maiano (1442-1497)
Donato Bramante (1444-1514)
Giuliano da Sangallo (1445-1516)
Biagio Rossetti (1447–1516)
Giovanni Antonio Amadeo (1447-1522)
Baccio Pontelli (1450-rr.1494)
Giovanni Francesco Mormando (1450-rr.1530)
Leonardo da Vinçi (1452-1519)
Antonio da Sangallo i Vjetri (1455-1534)
Mikelanxhelo Buonarroti (1475-1564)
Sebastiano Serlio (1475–1554)
Baldassarre Peruzzi (1481-1536)
Rafaelo Santi (1483-1520)
Antonio da Sangallo i Riu (1484-1546)
Michele Sanmicheli (1484-1559)
Jacopo Sansovino (1486-1570)
Giulio Romano (1499-1546)
Jacopo Barozzi da Vignola (1507-1573)
Galeazzo Alessi (1508-1572)
Andrea Palladio (1508-1580)
Bartolomeo Ammannati (1511-1592)
Giorgio Vasari (1511-1574)
Bernardo Buontalenti (1536-1608)

Galeri shembujsh

Palazzo Giraud-Torlonia, Roma
Palazzo Ducale, Urbino
Casa del Mantegna, Mantova
Sagrestia Vecchia, Firence
Ospedale Maggiore, Milano
Porta Capuana, Napoli
Tempulli Malatestian, Rimini
Kisha e Santa Maria delle Grazie al Calcinaio, Cortona
Kisha e San Zaccaria-s, Venecia
Tempulli i Santa Maria della Consolazione, Todi
Teatro Olimpico, Viçenca
Villa Badoer, Fratta Polesine

Referime

1 2 3 4 5 6 Nikolaus Pevsner; J. Fleming; H. Honour (1981). "Rinascimento". Dizionario di architettura (në italisht). Torino: Einaudi. ISBN 88-0613069-2.
↑ Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 135. ISBN 88-4204295-1.
1 2 3 4 Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 243. ISBN 88-4204295-1.
1 2 3 Nikolaus Pevsner (2006) [1998]. Storia dell’architettura europea (në italisht). Përkthyer nga E. Labò. Bari: Laterza. fq. 105. ISBN 978-88-4203930-3.^{[lidhje e vdekur]}
1 2 3 Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 138. ISBN 88-4204295-1.
1 2 Nikolaus Pevsner (2006) [1998]. Storia dell’architettura europea (në italisht). Përkthyer nga E. Labò. Bari: Laterza. fq. 106. ISBN 88-4203930-6.
↑ Andrea Bruschi (2010). Bramante (në italisht). Roma, Bari: Laterza. fq. 7.
↑ Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 139. ISBN 88-4204295-1.
↑ Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 140. ISBN 88-4204295-1.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. VIII. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Bruno Zevi (2004). Saper vedere l’architettura: Saggio sull’interpretazione spaziale dell’architettura (në italisht). Torino: Einaudi. fq. 76–77. ISBN 978-88-0616970-1.
↑ Cesare Brandi (1985). Disegno dell'architettura italiana (në italisht). Romë: Giulio Einaudi. fq. 107. ISBN 978-88-0658727-7.
↑ Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 150. ISBN 88-4204295-1.
↑ Francesco Paolo Fiore (2006). "Leon Battista Alberti, palazzi e città". përmbledhur nga Massimo Bulgarelli (red.). Leon Battista Alberti e l'architettura (në italisht). Silvana. fq. 98–119. ISBN 978-88-3660732-7.
1 2 3 4 Werner Müller; Gunther Vogel (1992). Atlante d’architettura: Storia dell’architettura dalle origini all’eta contemporanea. Tavole e testi (në italisht). Përkthyer nga Enrico Gualini, Hellmut Christian Riediger, Luca Trentini. Hoepli. fq. 421. ISBN 978-88-2031977-9.{{cite book}}: Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e përkthyesve (lidhja)^{[lidhje e vdekur]}
↑ P. Bargellini (1962). L'arte del Quattrocento (në italisht). Firence: Valecchi. fq. 23.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 68. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 220–223. ISBN 88-4204295-1.
↑ Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 223. ISBN 88-4204295-1.
1 2 3 4 ">Werner Müller; Gunther Vogel (1992). Atlante d’architettura: Storia dell’architettura dalle origini all’eta contemporanea. Tavole e testi (në italisht). Përkthyer nga Enrico Gualini, Hellmut Christian Riediger, Luca Trentini. Hoepli. fq. 425. ISBN 978-88-2031977-9.{{cite book}}: Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e përkthyesve (lidhja)^{[lidhje e vdekur]}
↑ Cesare Brandi (1985). Disegno dell'architettura italiana (në italisht). Romë: Giulio Einaudi. fq. 120. ISBN 978-88-0658727-7.
↑ James F. O'Gorman (1972). The Architecture of the Monastic Library in Italy 1300–1600 (në anglisht). Nju Jork: Neë York University Press. fq. 64. ISBN 081476152-6.
↑ James F. O'Gorman (1972). The Architecture of the Monastic Library in Italy 1300–1600 (në anglisht). Nju Jork: New York University Press. fq. 66. ISBN 081476152-6.
↑ James F. O'Gorman (1972). The Architecture of the Monastic Library in Italy 1300–1600 (në anglisht). Nju Jork: New York University Press. fq. 69. ISBN 081476152-6.
↑ Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 290. ISBN 88-4204295-1.
1 2 Werner Müller; Gunther Vogel (1992). Atlante d’architettura: Storia dell’architettura dalle origini all’eta contemporanea. Tavole e testi (në italisht). Përkthyer nga Enrico Gualini, Hellmut Christian Riediger, Luca Trentini. Hoepli. fq. 415. ISBN 978-88-2031977-9.{{cite book}}: Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e përkthyesve (lidhja)^{[lidhje e vdekur]}
1 2 3 4 5 6 7 Werner Müller; Gunther Vogel (1992). Atlante d’architettura: Storia dell’architettura dalle origini all’eta contemporanea. Tavole e testi (në italisht). Përkthyer nga Enrico Gualini, Hellmut Christian Riediger, Luca Trentini. Hoepli. fq. 447. ISBN 978-88-2031977-9.{{cite book}}: Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e përkthyesve (lidhja)^{[lidhje e vdekur]}
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 123. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ "Modello del Duomo di Pavia". lombardiabeniculurali.it (në italisht).
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 141. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Werner Müller; Gunther Vogel (1992). Atlante d’architettura: Storia dell’architettura dalle origini all’eta contemporanea. Tavole e testi (në italisht). Përkthyer nga Enrico Gualini, Hellmut Christian Riediger, Luca Trentini. Hoepli. fq. 449. ISBN 978-88-2031977-9.{{cite book}}: Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e përkthyesve (lidhja)^{[lidhje e vdekur]}
↑ Cesare Brandi (1985). Disegno dell'architettura Italiana (në italisht). Romë: Giulio Einaudi. fq. 122, 153. ISBN 978-88-0658727-7.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 58. ISBN 978-88-4205419-1.
1 2 Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 235–239. ISBN 88-4204295-1.
1 2 3 4 Werner Müller; Gunther Vogel (1992). Atlante d’architettura: Storia dell’architettura dalle origini all’eta contemporanea. Tavole e testi (në italisht). Përkthyer nga Enrico Gualini, Hellmut Christian Riediger, Luca Trentini. Hoepli. fq. 399. ISBN 978-88-2031977-9.{{cite book}}: Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e përkthyesve (lidhja)^{[lidhje e vdekur]}
↑ Leonardo Benevolo (2002). Storia dell’architettura del Rinascimento (në italisht). Bari: Laterza. fq. 115–123. ISBN 978-88-4206621-7.
↑ Nikolaus Pevsner; J. Fleming; H. Honour (1981). "Urbanistica". Dizionario di architettura (në italisht). Torino: Einaudi. ISBN 88-0613069-2.
1 2 Werner Müller; Gunther Vogel (1992). Atlante d’architettura: Storia dell’architettura dalle origini all’eta contemporanea. Tavole e testi (në italisht). Përkthyer nga Enrico Gualini, Hellmut Christian Riediger, Luca Trentini. Hoepli. fq. 411. ISBN 978-88-2031977-9.{{cite book}}: Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e përkthyesve (lidhja)^{[lidhje e vdekur]}
↑ Werner Müller; Gunther Vogel (1992). Atlante d’architettura: Storia dell’architettura dalle origini all’eta contemporanea. Tavole e testi (në italisht). Përkthyer nga Enrico Gualini, Hellmut Christian Riediger, Luca Trentini. Hoepli. fq. 405. ISBN 978-88-2031977-9.{{cite book}}: Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e përkthyesve (lidhja)^{[lidhje e vdekur]}
1 2 3 4 5 6 Tommaso Carrafiello (2015). "8. Trattati e teorie dell'architettura nel Rinascimento: da Alberti a Palladio". përmbledhur nga Stefano Zuffi (red.). La grande storia dell’arte (në anglisht). Vëll. 1. Il Rinascimento Italiano. Milano: Gruppo editoriale L'Espresso. fq. 208–223.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 226. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 228. ISBN 978-88-4205419-1.
1 2 3 4 Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 245. ISBN 978-88-4205419-1.
1 2 Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 158. ISBN 88-4204295-1.
↑ Peter Murray (1995). Architetura del Rinascimento (në italisht). Electa. fq. 12. ISBN 978-88-4352466-2.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 23–25. ISBN 978-88-4205419-1.
1 2 Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 29. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Nikolaus Pevsner (2006) [1998]. Storia dell’architettura europea (në italisht). Përkthyer nga E. Labò. Bari: Laterza. fq. 107. ISBN 88-4203930-6.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 32. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Nikolaus Pevsner (2006) [1998]. Storia dell’architettura europea (në italisht). Përkthyer nga E. Labò. Bari: Laterza. fq. 108. ISBN 88-4203930-6.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 18. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 164. ISBN 88-4204295-1.
↑ Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 152. ISBN 88-4204295-1.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 40–41. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 45. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 72. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 75. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 105. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Peter Murray (1995). Architetura del Rinascimento (në italisht). Electa. fq. 53. ISBN 978-88-4352466-2.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 55-58. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 55. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Peter Murray (1995). Architetura del Rinascimento (në italisht). Electa. fq. 36. ISBN 978-88-4352466-2.
↑ Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 175. ISBN 88-4204295-1.
↑ Leonardo Benevolo (2002). Storia dell’architettura del Rinascimento (në italisht). Bari: Laterza. fq. 125. ISBN 978-88-4206621-7.
1 2 3 Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 88. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Pier Nicola Pagliara. "Antico e medioevo in alcune tecniche costruttive del XV e XVI secolo, in particolare a Roma" (PDF). cisapalladio.org (në italisht). Arkivuar nga origjinali (PDF) më 19 dhjetor 2007.
↑ Cesare Brandi (1985). Disegno dell'architettura Italiana (në italisht). Romë: Giulio Einaudi. fq. 135. ISBN 978-88-0658727-7.
↑ Leonardo Benevolo (2002). Storia dell’architettura del Rinascimento (në italisht). Bari: Laterza. fq. 159. ISBN 978-88-4206621-7.
↑ Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 191. ISBN 88-4204295-1.
↑ Leonardo Benevolo (2002). Storia dell’architettura del Rinascimento (në italisht). Bari: Laterza. fq. 45. ISBN 978-88-4206621-7.
↑ Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 199. ISBN 88-4204295-1.
↑ Leonardo Benevolo (2002). Storia dell’architettura del Rinascimento (në italisht). Bari: Laterza. fq. 179. ISBN 978-88-4206621-7.
1 2 Cesare Brandi (1985). Disegno dell'architettura Italiana (në italisht). Romë: Giulio Einaudi. fq. 164. ISBN 978-88-0658727-7.
↑ Leonardo Benevolo (2002). Storia dell’architettura del Rinascimento (në italisht). Bari: Laterza. fq. 183. ISBN 978-88-4206621-7.
↑ Leonardo Benevolo (2002). Storia dell’architettura del Rinascimento (në italisht). Bari: Laterza. fq. 207. ISBN 978-88-4206621-7.
↑ Leonardo Benevolo (2002). Storia dell’architettura del Rinascimento (në italisht). Bari: Laterza. fq. 208. ISBN 978-88-4206621-7.
↑ Cesare Brandi (1985). Disegno dell'architettura Italiana (në italisht). Romë: Giulio Einaudi. fq. 130. ISBN 978-88-0658727-7.
↑ Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 319–320. ISBN 88-4204295-1.
↑ Leonardo Benevolo (2002). Storia dell’architettura del Rinascimento (në italisht). Bari: Laterza. fq. 209. ISBN 978-88-4206621-7.
↑ Leonardo Benevolo (2002). Storia dell’architettura del Rinascimento (në italisht). Bari: Laterza. fq. 201. ISBN 978-88-4206621-7.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 98–103. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 105-106. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Cesare Brandi (1985). Disegno dell'architettura Italiana (në italisht). Romë: Giulio Einaudi. fq. 158. ISBN 978-88-0658727-7.
1 2 Cesare Brandi (1985). Disegno dell'architettura Italiana (në italisht). Romë: Giulio Einaudi. fq. 162. ISBN 978-88-0658727-7.
↑ Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 203. ISBN 88-4204295-1.
↑ Cesare Brandi (1985). Disegno dell'architettura Italiana (në italisht). Romë: Giulio Einaudi. fq. 167. ISBN 978-88-0658727-7.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 133. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 135. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Nikolaus Pevsner (2006) [1998]. Storia dell’architettura europea (në italisht). Përkthyer nga E. Labò. Bari: Laterza. fq. 129. ISBN 88-4203930-6.
↑ Cesare Brandi (1985). Disegno dell'architettura Italiana (në italisht). Romë: Giulio Einaudi. fq. 185. ISBN 978-88-0658727-7.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 137. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 220. ISBN 88-4204295-1.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 145. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 148. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 147. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Gianfranco Spagnesi, red. (2003). Roma, la basilica di San Pietro, il borgo e la città (në italisht). Milano: Jaca Book. fq. 57–61. ISBN 978-88-16-40605-6.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 151. ISBN 978-88-4205419-1.
1 2 Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 153. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Cesare Brandi (1985). Disegno dell'architettura Italiana (në italisht). Romë: Giulio Einaudi. fq. 214. ISBN 978-88-0658727-7.
↑ Cesare Brandi (1985). Disegno dell'architettura Italiana (në italisht). Romë: Giulio Einaudi. fq. 196. ISBN 978-88-0658727-7.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 162. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Cesare Brandi (1985). Disegno dell'architettura Italiana (në italisht). Romë: Giulio Einaudi. fq. 194. ISBN 978-88-0658727-7.
↑ Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 211. ISBN 88-4204295-1.
↑ Cesare Brandi (1985). Disegno dell'architettura Italiana (në italisht). Romë: Giulio Einaudi. fq. 197. ISBN 978-88-0658727-7.
↑ Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 254. ISBN 88-4204295-1.
↑ Nikolaus Pevsner; J. Fleming; H. Honour (1981). "Manierismo". Dizionario di architettura (në italisht). Torino: Einaudi. ISBN 88-0613069-2.
↑ Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 256. ISBN 88-4204295-1.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 170. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 270. ISBN 88-4204295-1.
1 2 3 Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 272. ISBN 88-4204295-1.
↑ Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 265. ISBN 88-4204295-1.
↑ Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 267. ISBN 88-4204295-1.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 196. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 200. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Peter Murray (1995). Architetura del Rinascimento (në italisht). Electa. fq. 100. ISBN 978-88-4352466-2.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 202. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Cesare Brandi (1985). Disegno dell'architettura Italiana (në italisht). Romë: Giulio Einaudi. fq. 232. ISBN 978-88-0658727-7.
↑ Peter Murray (1995). Architetura del Rinascimento (në italisht). Electa. fq. 107. ISBN 978-88-4352466-2.
↑ Alessandro Brodini (2009). "San Pietro in Vaticano". përmbledhur nga Mauro Mussolin; Clara Altavista (red.). Michelangelo architetto a Roma (në italisht). Silvana. fq. 170–179. ISBN 978-88-3661501-8.
↑ Vitale Zanchettin (2009). "Il tamburo della cupola di San Pietro". përmbledhur nga Mauro Mussolin; Clara Altavista (red.). Michelangelo architetto a Roma (në italisht). Silvana. fq. 180–199. ISBN 978-88-3661501-8.
↑ Cesare Brandi (1985). Disegno dell'architettura Italiana (në italisht). Romë: Giulio Einaudi. fq. 233. ISBN 978-88-0658727-7.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 155–159. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 308. ISBN 88-4204295-1.
↑ Peter Murray (1995). Architetura del Rinascimento (në italisht). Electa. fq. 112. ISBN 978-88-4352466-2.
1 2 3 Cesare Brandi (1985). Disegno dell'architettura Italiana (në italisht). Romë: Giulio Einaudi. fq. 244. ISBN 978-88-0658727-7.
↑ Nikolaus Pevsner (2006) [1998]. Storia dell’architettura europea (në italisht). Përkthyer nga E. Labò. Bari: Laterza. fq. 150. ISBN 88-4203930-6.
↑ Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 304. ISBN 88-4204295-1.
↑ Peter Murray (1995). Architetura del Rinascimento (në italisht). Electa. fq. 117. ISBN 978-88-4352466-2.
↑ Cesare Brandi (1985). Disegno dell'architettura Italiana (në italisht). Romë: Giulio Einaudi. fq. 246. ISBN 978-88-0658727-7.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 237. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 210. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 272–274. ISBN 88-4204295-1.
↑ Peter Murray (1995). Architetura del Rinascimento (në italisht). Electa. fq. 215. ISBN 978-88-4352466-2.
↑ Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 274. ISBN 88-4204295-1.
↑ Wolfgang Lotz (1989). Studi sull'architettura italiana del Rinascimento (në italisht). Milano: Electa. fq. 113. ISBN 978-88-4352743-4.
↑ Paul Davies; David Hemsoll (2004). Michele Sanmicheli (në italisht). Milano: Mondadori Electa. fq. 132. ISBN 978-88-3702804-6.
↑ Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 283. ISBN 88-4204295-1.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 217. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 285. ISBN 88-4204295-1.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 222. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 223. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Nikolaus Pevsner (2006) [1998]. Storia dell’architettura europea (në italisht). Përkthyer nga E. Labò. Bari: Laterza. fq. 138. ISBN 88-4203930-6.
↑ Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 227. ISBN 88-4204295-1.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 249. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 233. ISBN 88-4204295-1.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 250. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 251–252. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Rudolf Wittkower (1994). Principi architettonici nell’eta dell’umenesimo (në italisht). Richard Krautheimer. Einaudi. fq. 72. ISBN 978-88-0613556-0.
1 2 Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 235. ISBN 88-4204295-1.
↑ Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 277–280. ISBN 88-4204295-1.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 253. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Peter Murray (1995). Architetura del Rinascimento (në italisht). Electa. fq. 156. ISBN 978-88-4352466-2.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 258. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 243. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 244. ISBN 978-88-4205419-1.
↑ Peter Murray (1995). Architetura del Rinascimento (në italisht). Electa. fq. 160. ISBN 978-88-4352466-2.
↑ A. Blunt (1963). "Il Rinascimento fuori dall'Italia". Enciclopedia Universale dell'Arte (në italisht). Vëll. 11. Preromanico-Romanico. Roma-Venecia: Fondazione Giorgio Cini, Istituto per la Collaborazione Culturale. fq. col. 509.
↑ Renato De Fusco (1993). Livio Sacchi (red.). Mille anni d'architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 311. ISBN 978-88-4204295-2.
↑ Renato De Fusco (1993). Livio Sacchi (red.). Mille anni d'architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 311–315. ISBN 978-88-4204295-2.
1 2 Renato De Fusco (1993). Livio Sacchi (red.). Mille anni d'architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 320. ISBN 978-88-4204295-2.
↑ Peter Murray (1995). Architetura del Rinascimento (në italisht). Electa. fq. 169. ISBN 978-88-4352466-2.
↑ Peter Murray (1995). Architetura del Rinascimento (në italisht). Electa. fq. 172. ISBN 978-88-4352466-2.
↑ Peter Murray (1995). Architetura del Rinascimento (në italisht). Electa. fq. 173. ISBN 978-88-4352466-2.
↑ Renato De Fusco (1993). Livio Sacchi (red.). Mille anni d'architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 306. ISBN 978-88-4204295-2.
↑ Peter Murray (1995). Architetura del Rinascimento (në italisht). Electa. fq. 175. ISBN 978-88-4352466-2.
1 2 Peter Murray (1995). Architetura del Rinascimento (në italisht). Electa. fq. 176. ISBN 978-88-4352466-2.
1 2 Rafael de Faria Domingues Moreira (1991). Bolseiro da Fundação (red.). A arquitectura do Renascimento no sul de Portugal: A Encomenda Regia entre o Moderno e o Romano (në portugalisht).
1 2 3 Nikolaus Pevsner; J. Fleming; H. Honour (1981). "Portogallo". Dizionario di architettura (në italisht). Torino: Einaudi. ISBN 88-0613069-2.
↑ Achille Boroli; Vincenzo Ceppellini, red. (1964). Le muse: enciclopedia di tutte le arti (në italisht). Vëll. 3. Callig - Crete. Novara: Istituto Geografico De Agostini. fq. 151. OCLC 888845516.
↑ Peter Murray (1995). Architetura del Rinascimento (në italisht). Electa. fq. 179-181. ISBN 978-88-4352466-2.
↑ Renato De Fusco (1993). Livio Sacchi (red.). Mille anni d'architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 323. ISBN 978-88-4204295-2.
↑ Peter Murray (1995). Architetura del Rinascimento (në italisht). Electa. fq. 184. ISBN 978-88-4352466-2.
↑ Peter Murray (1995). Architetura del Rinascimento (në italisht). Electa. fq. 185. ISBN 978-88-4352466-2.
↑ Renato De Fusco (1993). Livio Sacchi (red.). Mille anni d'architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 323–327. ISBN 978-88-4204295-2.
↑ Nikolaus Pevsner; J. Fleming; H. Honour (1981). "Inigo Jones". Dizionario di architettura (në italisht). Torino: Einaudi. ISBN 88-0613069-2.
↑ Peter Murray (1995). Architetura del Rinascimento (në italisht). Electa. fq. 186. ISBN 978-88-4352466-2.

Bibliografia

P. Bargellini (1962). L'arte del Quattrocento (në italisht). Firence: Valecchi.
Leonardo Benevolo (2002). Storia dell’architettura del Rinascimento (në italisht). Bari: Laterza. ISBN 978-88-4206621-7.
A. Blunt (1963). "Il Rinascimento fuori dall'Italia". Enciclopedia Universale dell'Arte (në italisht). Vëll. 11. Preromanico-Romanico. Roma-Venecia: Fondazione Giorgio Cini, Istituto per la Collaborazione Culturale. fq. col. 509.
Achille Boroli; Vincenzo Ceppellini, red. (1964). Le muse: enciclopedia di tutte le arti (në italisht). Vëll. 3. Callig - Crete. Novara: Istituto Geografico De Agostini. fq. 151. OCLC 888845516.
Cesare Brandi (1985). Disegno dell'architettura Italiana (në italisht). Romw: Giulio Einaudi. ISBN 978-88-0658727-7.
Alessandro Brodini (2009). "San Pietro in Vaticano". përmbledhur nga Mauro Mussolin; Clara Altavista (red.). Michelangelo architetto a Roma (në italisht). Silvana. fq. 170–179. ISBN 978-88-3661501-8.
Andrea Bruschi (2010). Bramante (në italisht). Roma, Bari: Laterza.
Tommaso Carrafiello (2015). "8. Trattati e teorie dell'architettura nel Rinascimento: da Alberti a Palladio". përmbledhur nga Stefano Zuffi (red.). La grande storia dell’arte (në anglisht). Vëll. 1. Il Rinascimento Italiano. Milano: Gruppo editoriale L'Espresso. fq. 208–223.
Paul Davies; David Hemsoll (2004). Michele Sanmicheli (në italisht). Milano: Mondadori Electa. ISBN 978-88-3702804-6.
Francesco Paolo Fiore (2006). "Leon Battista Alberti, palazzi e città". përmbledhur nga Massimo Bulgarelli (red.). Leon Battista Alberti e l'architettura (në italisht). Silvana. fq. 98–119. ISBN 978-88-3660732-7.
Renato De Fusco (1993). Livio Sacchi (red.). Mille anni d'architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. ISBN 978-88-4204295-2.
Wolfgang Lotz (1989). Studi sull'architettura italiana del Rinascimento (në italisht). Milano: Electa. ISBN 978-88-4352743-4.
Rafael de Faria Domingues Moreira (1991). Bolseiro da Fundação (red.). A arquitectura do Renascimento no sul de Portugal: A Encomenda Regia entre o Moderno e o Romano (në portugalisht).
Peter Murray (1995). Architetura del Rinascimento (në italisht). Electa. ISBN 978-88-4352466-2.
Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. ISBN 978-88-4205419-1.
Werner Müller; Gunther Vogel (1992). Atlante d’architettura: Storia dell’architettura dalle origini all’eta contemporanea. Tavole e testi (në italisht). Përkthyer nga Enrico Gualini, Hellmut Christian Riediger, Luca Trentini. Hoepli. ISBN 978-88-2031977-9.{{cite book}}: Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e përkthyesve (lidhja)^{[lidhje e vdekur]}
James F. O'Gorman (1972). The Architecture of the Monastic Library in Italy 1300–1600 (në anglisht). Nju Jork: New York University Press. ISBN 081476152-6.
Nikolaus Pevsner; J. Fleming; H. Honour (1981). "Rinascimento". Dizionario di architettura (në italisht). Torino: Einaudi. ISBN 88-0613069-2.
Nikolaus Pevsner (2006) [1998]. Storia dell’architettura europea (në italisht). Përkthyer nga E. Labò. Bari: Laterza. ISBN 88-4203930-6.
Gianfranco Spagnesi, red. (2003). Roma, la basilica di San Pietro, il borgo e la città (në italisht). Milano: Jaca Book. ISBN 978-88-16-40605-6.
Rudolf Wittkower (1994). Principi architettonici nell’eta dell’umenesimo (në italisht). Richard Krautheimer. Einaudi. ISBN 978-88-0613556-0.
Vitale Zanchettin (2009). "Il tamburo della cupola di San Pietro". përmbledhur nga Mauro Mussolin; Clara Altavista (red.). Michelangelo architetto a Roma (në italisht). Silvana. fq. 180–199. ISBN 978-88-3661501-8.
Bruno Zevi (2004). Saper vedere l’architettura: Saggio sull’interpretazione spaziale dell’architettura (në italisht). Torino: Einaudi. ISBN 978-88-0616970-1.

Lexime të mëtejshme

James S. Ackermann (1961). The Architecture of Michelangelo (në anglisht). Londër: Viking Press. ISBN 978-067013232-4.
James S. Ackermann (1991). Palladio (në anglisht). Harmondsworth: Penguin Adult. ISBN 978-014013500-8.
Giulio Carlo Argan (1981). Brunelleschi (në anglisht). Macula. ISBN 978-286589001-9.
Costantino Barone (1941). Bramante: con 134 tavole in rotacalco ed 1 tricromia (në italisht). Bergamo: Instituto italiano d’arti grafiche.
P. Barocchi (1960). Trattati d'arte del Cinquecento fra Manierismo e controriforma (në italisht). Bari.{{cite book}}: Mirëmbajtja CS1: Mungon shtëpia botuese te vendodhja (lidhja)
Renato Bonelli (1960). Da Bramante a Michelangelo: profilo dell'architettura del Cinquecento (në italisht). Venecie: N. Pozza.
Enzo Carli (1993). Pienza: la città di Pio II (në italisht). Roma: Editalia. ISBN 978-88-7060273-9.
Dagobert Frey (1920). Michelangelo-Studien (në gjermanisht). Vjenë: Kunstverlag A. Schroll.
Gustavo Giovannoni (1959). Antonio da Sangallo il Giovane (në italisht). Romë: Tipografia regionale.
Arnold Hauser (1965). Il Manierismo: La crisi del Rinascimento e l'origine dell'arte moderna (në italisht). Torino: Einaudi.
Giusseppe Marchini (1943). Giuliano da Sangallo (në italisht). Firence: G. C. Sansoni.
Ottavio Morisani (1951). Michelozzo architetto (në italisht). Torino: Einaudi.
Fausto Nicolini (1925). L'arte napoletana del Rinascimento (në italisht). Napoli: R. Ricciardi.
Piero Sanpaolesi (1962). Brunelleschi (në italisht). Milano: Edizioni per il Club del libro.
Giovanni Santinello (1962). Leon Batistta Alberti: una visione estetica del mondo e della vita (në italisht). Firence: G. C. Sansoni.
John Shearman (1967). Mannerism (në anglisht). Hardmondsworth: Penguin Books.
Manfredo Tafuri (1966). L'architettura del Manierismo nel cinquecento europeo (në italisht). Romë: Officina Edizioni.
Adolfo Venturi (1904). Storia dell'arte italiana (në italisht). Milano: Ulrico Hoepli.
Bruno Zevi, red. (1964). Michelangelo architetto (në italisht). Torino: Giulio Einaudi.

Lidhje të jashtme

[Dizionario,_Rinascimento-1] 1 2 3 4 5 6 Nikolaus Pevsner; J. Fleming; H. Honour (1981). "Rinascimento". Dizionario di architettura (në italisht). Torino: Einaudi. ISBN 88-0613069-2.

[De_Fusco135-2] Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 135. ISBN 88-4204295-1.

[De_Fusco243-3] 1 2 3 4 Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 243. ISBN 88-4204295-1.

[Pevsner105-4] 1 2 3 Nikolaus Pevsner (2006) [1998]. Storia dell’architettura europea (në italisht). Përkthyer nga E. Labò. Bari: Laterza. fq. 105. ISBN 978-88-4203930-3.^{[lidhje e vdekur]}

[De_Fusco138-5] 1 2 3 Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 138. ISBN 88-4204295-1.

[Pevsner,_p._106-6] 1 2 Nikolaus Pevsner (2006) [1998]. Storia dell’architettura europea (në italisht). Përkthyer nga E. Labò. Bari: Laterza. fq. 106. ISBN 88-4203930-6.

[7] Andrea Bruschi (2010). Bramante (në italisht). Roma, Bari: Laterza. fq. 7.

[8] Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 139. ISBN 88-4204295-1.

[9] Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 140. ISBN 88-4204295-1.

[10] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. VIII. ISBN 978-88-4205419-1.

[Zevi,_76-77-11] Bruno Zevi (2004). Saper vedere l’architettura: Saggio sull’interpretazione spaziale dell’architettura (në italisht). Torino: Einaudi. fq. 76–77. ISBN 978-88-0616970-1.

[12] Cesare Brandi (1985). Disegno dell'architettura italiana (në italisht). Romë: Giulio Einaudi. fq. 107. ISBN 978-88-0658727-7.

[13] Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 150. ISBN 88-4204295-1.

[14] Francesco Paolo Fiore (2006). "Leon Battista Alberti, palazzi e città". përmbledhur nga Massimo Bulgarelli (red.). Leon Battista Alberti e l'architettura (në italisht). Silvana. fq. 98–119. ISBN 978-88-3660732-7.

[Atlante,_421-15] 1 2 3 4 Werner Müller; Gunther Vogel (1992). Atlante d’architettura: Storia dell’architettura dalle origini all’eta contemporanea. Tavole e testi (në italisht). Përkthyer nga Enrico Gualini, Hellmut Christian Riediger, Luca Trentini. Hoepli. fq. 421. ISBN 978-88-2031977-9.{{cite book}}: Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e përkthyesve (lidhja)^{[lidhje e vdekur]}

[16] P. Bargellini (1962). L'arte del Quattrocento (në italisht). Firence: Valecchi. fq. 23.

[17] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 68. ISBN 978-88-4205419-1.

[18] Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 220–223. ISBN 88-4204295-1.

[19] Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 223. ISBN 88-4204295-1.

[Atlante,_425-20] 1 2 3 4 ">Werner Müller; Gunther Vogel (1992). Atlante d’architettura: Storia dell’architettura dalle origini all’eta contemporanea. Tavole e testi (në italisht). Përkthyer nga Enrico Gualini, Hellmut Christian Riediger, Luca Trentini. Hoepli. fq. 425. ISBN 978-88-2031977-9.{{cite book}}: Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e përkthyesve (lidhja)^{[lidhje e vdekur]}

[21] Cesare Brandi (1985). Disegno dell'architettura italiana (në italisht). Romë: Giulio Einaudi. fq. 120. ISBN 978-88-0658727-7.

[22] James F. O'Gorman (1972). The Architecture of the Monastic Library in Italy 1300–1600 (në anglisht). Nju Jork: Neë York University Press. fq. 64. ISBN 081476152-6.

[23] James F. O'Gorman (1972). The Architecture of the Monastic Library in Italy 1300–1600 (në anglisht). Nju Jork: New York University Press. fq. 66. ISBN 081476152-6.

[24] James F. O'Gorman (1972). The Architecture of the Monastic Library in Italy 1300–1600 (në anglisht). Nju Jork: New York University Press. fq. 69. ISBN 081476152-6.

[25] Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 290. ISBN 88-4204295-1.

[Atlante,_415-26] 1 2 Werner Müller; Gunther Vogel (1992). Atlante d’architettura: Storia dell’architettura dalle origini all’eta contemporanea. Tavole e testi (në italisht). Përkthyer nga Enrico Gualini, Hellmut Christian Riediger, Luca Trentini. Hoepli. fq. 415. ISBN 978-88-2031977-9.{{cite book}}: Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e përkthyesve (lidhja)^{[lidhje e vdekur]}

[Atlante,_447-27] 1 2 3 4 5 6 7 Werner Müller; Gunther Vogel (1992). Atlante d’architettura: Storia dell’architettura dalle origini all’eta contemporanea. Tavole e testi (në italisht). Përkthyer nga Enrico Gualini, Hellmut Christian Riediger, Luca Trentini. Hoepli. fq. 447. ISBN 978-88-2031977-9.{{cite book}}: Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e përkthyesve (lidhja)^{[lidhje e vdekur]}

[28] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 123. ISBN 978-88-4205419-1.

[29] "Modello del Duomo di Pavia". lombardiabeniculurali.it (në italisht).

[30] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 141. ISBN 978-88-4205419-1.

[31] Werner Müller; Gunther Vogel (1992). Atlante d’architettura: Storia dell’architettura dalle origini all’eta contemporanea. Tavole e testi (në italisht). Përkthyer nga Enrico Gualini, Hellmut Christian Riediger, Luca Trentini. Hoepli. fq. 449. ISBN 978-88-2031977-9.{{cite book}}: Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e përkthyesve (lidhja)^{[lidhje e vdekur]}

[32] Cesare Brandi (1985). Disegno dell'architettura Italiana (në italisht). Romë: Giulio Einaudi. fq. 122, 153. ISBN 978-88-0658727-7.

[33] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 58. ISBN 978-88-4205419-1.

[cita|De_Fusco|pp._235-239-34] 1 2 Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 235–239. ISBN 88-4204295-1.

[Atlante,_399-35] 1 2 3 4 Werner Müller; Gunther Vogel (1992). Atlante d’architettura: Storia dell’architettura dalle origini all’eta contemporanea. Tavole e testi (në italisht). Përkthyer nga Enrico Gualini, Hellmut Christian Riediger, Luca Trentini. Hoepli. fq. 399. ISBN 978-88-2031977-9.{{cite book}}: Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e përkthyesve (lidhja)^{[lidhje e vdekur]}

[36] Leonardo Benevolo (2002). Storia dell’architettura del Rinascimento (në italisht). Bari: Laterza. fq. 115–123. ISBN 978-88-4206621-7.

[37] Nikolaus Pevsner; J. Fleming; H. Honour (1981). "Urbanistica". Dizionario di architettura (në italisht). Torino: Einaudi. ISBN 88-0613069-2.

[Atlante,_411-38] 1 2 Werner Müller; Gunther Vogel (1992). Atlante d’architettura: Storia dell’architettura dalle origini all’eta contemporanea. Tavole e testi (në italisht). Përkthyer nga Enrico Gualini, Hellmut Christian Riediger, Luca Trentini. Hoepli. fq. 411. ISBN 978-88-2031977-9.{{cite book}}: Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e përkthyesve (lidhja)^{[lidhje e vdekur]}

[Atlante,_405-39] Werner Müller; Gunther Vogel (1992). Atlante d’architettura: Storia dell’architettura dalle origini all’eta contemporanea. Tavole e testi (në italisht). Përkthyer nga Enrico Gualini, Hellmut Christian Riediger, Luca Trentini. Hoepli. fq. 405. ISBN 978-88-2031977-9.{{cite book}}: Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e përkthyesve (lidhja)^{[lidhje e vdekur]}

[Carrafiello-40] 1 2 3 4 5 6 Tommaso Carrafiello (2015). "8. Trattati e teorie dell'architettura nel Rinascimento: da Alberti a Palladio". përmbledhur nga Stefano Zuffi (red.). La grande storia dell’arte (në anglisht). Vëll. 1. Il Rinascimento Italiano. Milano: Gruppo editoriale L'Espresso. fq. 208–223.

[41] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 226. ISBN 978-88-4205419-1.

[42] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 228. ISBN 978-88-4205419-1.

[Murray,_245-43] 1 2 3 4 Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 245. ISBN 978-88-4205419-1.

[Fusco,_p._158-44] 1 2 Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 158. ISBN 88-4204295-1.

[45] Peter Murray (1995). Architetura del Rinascimento (në italisht). Electa. fq. 12. ISBN 978-88-4352466-2.

[46] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 23–25. ISBN 978-88-4205419-1.

[cita|Murray,_2007|p._29-47] 1 2 Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 29. ISBN 978-88-4205419-1.

[48] Nikolaus Pevsner (2006) [1998]. Storia dell’architettura europea (në italisht). Përkthyer nga E. Labò. Bari: Laterza. fq. 107. ISBN 88-4203930-6.

[49] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 32. ISBN 978-88-4205419-1.

[50] Nikolaus Pevsner (2006) [1998]. Storia dell’architettura europea (në italisht). Përkthyer nga E. Labò. Bari: Laterza. fq. 108. ISBN 88-4203930-6.

[51] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 18. ISBN 978-88-4205419-1.

[52] Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 164. ISBN 88-4204295-1.

[53] Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 152. ISBN 88-4204295-1.

[54] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 40–41. ISBN 978-88-4205419-1.

[55] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 45. ISBN 978-88-4205419-1.

[56] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 72. ISBN 978-88-4205419-1.

[57] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 75. ISBN 978-88-4205419-1.

[58] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 105. ISBN 978-88-4205419-1.

[59] Peter Murray (1995). Architetura del Rinascimento (në italisht). Electa. fq. 53. ISBN 978-88-4352466-2.

[60] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 55-58. ISBN 978-88-4205419-1.

[61] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 55. ISBN 978-88-4205419-1.

[62] Peter Murray (1995). Architetura del Rinascimento (në italisht). Electa. fq. 36. ISBN 978-88-4352466-2.

[63] Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 175. ISBN 88-4204295-1.

[64] Leonardo Benevolo (2002). Storia dell’architettura del Rinascimento (në italisht). Bari: Laterza. fq. 125. ISBN 978-88-4206621-7.

[Murray,_88-65] 1 2 3 Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 88. ISBN 978-88-4205419-1.

[66] Pier Nicola Pagliara. "Antico e medioevo in alcune tecniche costruttive del XV e XVI secolo, in particolare a Roma" (PDF). cisapalladio.org (në italisht). Arkivuar nga origjinali (PDF) më 19 dhjetor 2007.

[67] Cesare Brandi (1985). Disegno dell'architettura Italiana (në italisht). Romë: Giulio Einaudi. fq. 135. ISBN 978-88-0658727-7.

[68] Leonardo Benevolo (2002). Storia dell’architettura del Rinascimento (në italisht). Bari: Laterza. fq. 159. ISBN 978-88-4206621-7.

[69] Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 191. ISBN 88-4204295-1.

[70] Leonardo Benevolo (2002). Storia dell’architettura del Rinascimento (në italisht). Bari: Laterza. fq. 45. ISBN 978-88-4206621-7.

[71] Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 199. ISBN 88-4204295-1.

[72] Leonardo Benevolo (2002). Storia dell’architettura del Rinascimento (në italisht). Bari: Laterza. fq. 179. ISBN 978-88-4206621-7.

[Brandi_164-73] 1 2 Cesare Brandi (1985). Disegno dell'architettura Italiana (në italisht). Romë: Giulio Einaudi. fq. 164. ISBN 978-88-0658727-7.

[74] Leonardo Benevolo (2002). Storia dell’architettura del Rinascimento (në italisht). Bari: Laterza. fq. 183. ISBN 978-88-4206621-7.

[75] Leonardo Benevolo (2002). Storia dell’architettura del Rinascimento (në italisht). Bari: Laterza. fq. 207. ISBN 978-88-4206621-7.

[76] Leonardo Benevolo (2002). Storia dell’architettura del Rinascimento (në italisht). Bari: Laterza. fq. 208. ISBN 978-88-4206621-7.

[77] Cesare Brandi (1985). Disegno dell'architettura Italiana (në italisht). Romë: Giulio Einaudi. fq. 130. ISBN 978-88-0658727-7.

[78] Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 319–320. ISBN 88-4204295-1.

[79] Leonardo Benevolo (2002). Storia dell’architettura del Rinascimento (në italisht). Bari: Laterza. fq. 209. ISBN 978-88-4206621-7.

[80] Leonardo Benevolo (2002). Storia dell’architettura del Rinascimento (në italisht). Bari: Laterza. fq. 201. ISBN 978-88-4206621-7.

[81] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 98–103. ISBN 978-88-4205419-1.

[82] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 105-106. ISBN 978-88-4205419-1.

[83] Cesare Brandi (1985). Disegno dell'architettura Italiana (në italisht). Romë: Giulio Einaudi. fq. 158. ISBN 978-88-0658727-7.

[Brandi,_162-84] 1 2 Cesare Brandi (1985). Disegno dell'architettura Italiana (në italisht). Romë: Giulio Einaudi. fq. 162. ISBN 978-88-0658727-7.

[85] Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 203. ISBN 88-4204295-1.

[86] Cesare Brandi (1985). Disegno dell'architettura Italiana (në italisht). Romë: Giulio Einaudi. fq. 167. ISBN 978-88-0658727-7.

[87] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 133. ISBN 978-88-4205419-1.

[88] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 135. ISBN 978-88-4205419-1.

[89] Nikolaus Pevsner (2006) [1998]. Storia dell’architettura europea (në italisht). Përkthyer nga E. Labò. Bari: Laterza. fq. 129. ISBN 88-4203930-6.

[90] Cesare Brandi (1985). Disegno dell'architettura Italiana (në italisht). Romë: Giulio Einaudi. fq. 185. ISBN 978-88-0658727-7.

[91] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 137. ISBN 978-88-4205419-1.

[92] Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 220. ISBN 88-4204295-1.

[93] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 145. ISBN 978-88-4205419-1.

[94] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 148. ISBN 978-88-4205419-1.

[95] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 147. ISBN 978-88-4205419-1.

[96] Gianfranco Spagnesi, red. (2003). Roma, la basilica di San Pietro, il borgo e la città (në italisht). Milano: Jaca Book. fq. 57–61. ISBN 978-88-16-40605-6.

[97] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 151. ISBN 978-88-4205419-1.

[Murray,_153-98] 1 2 Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 153. ISBN 978-88-4205419-1.

[99] Cesare Brandi (1985). Disegno dell'architettura Italiana (në italisht). Romë: Giulio Einaudi. fq. 214. ISBN 978-88-0658727-7.

[100] Cesare Brandi (1985). Disegno dell'architettura Italiana (në italisht). Romë: Giulio Einaudi. fq. 196. ISBN 978-88-0658727-7.

[101] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 162. ISBN 978-88-4205419-1.

[102] Cesare Brandi (1985). Disegno dell'architettura Italiana (në italisht). Romë: Giulio Einaudi. fq. 194. ISBN 978-88-0658727-7.

[103] Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 211. ISBN 88-4204295-1.

[104] Cesare Brandi (1985). Disegno dell'architettura Italiana (në italisht). Romë: Giulio Einaudi. fq. 197. ISBN 978-88-0658727-7.

[105] Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 254. ISBN 88-4204295-1.

[106] Nikolaus Pevsner; J. Fleming; H. Honour (1981). "Manierismo". Dizionario di architettura (në italisht). Torino: Einaudi. ISBN 88-0613069-2.

[107] Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 256. ISBN 88-4204295-1.

[108] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 170. ISBN 978-88-4205419-1.

[109] Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 270. ISBN 88-4204295-1.

[De_Fusco,_272-110] 1 2 3 Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 272. ISBN 88-4204295-1.

[111] Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 265. ISBN 88-4204295-1.

[112] Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 267. ISBN 88-4204295-1.

[113] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 196. ISBN 978-88-4205419-1.

[114] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 200. ISBN 978-88-4205419-1.

[115] Peter Murray (1995). Architetura del Rinascimento (në italisht). Electa. fq. 100. ISBN 978-88-4352466-2.

[116] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 202. ISBN 978-88-4205419-1.

[117] Cesare Brandi (1985). Disegno dell'architettura Italiana (në italisht). Romë: Giulio Einaudi. fq. 232. ISBN 978-88-0658727-7.

[118] Peter Murray (1995). Architetura del Rinascimento (në italisht). Electa. fq. 107. ISBN 978-88-4352466-2.

[119] Alessandro Brodini (2009). "San Pietro in Vaticano". përmbledhur nga Mauro Mussolin; Clara Altavista (red.). Michelangelo architetto a Roma (në italisht). Silvana. fq. 170–179. ISBN 978-88-3661501-8.

[120] Vitale Zanchettin (2009). "Il tamburo della cupola di San Pietro". përmbledhur nga Mauro Mussolin; Clara Altavista (red.). Michelangelo architetto a Roma (në italisht). Silvana. fq. 180–199. ISBN 978-88-3661501-8.

[121] Cesare Brandi (1985). Disegno dell'architettura Italiana (në italisht). Romë: Giulio Einaudi. fq. 233. ISBN 978-88-0658727-7.

[122] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 155–159. ISBN 978-88-4205419-1.

[123] Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 308. ISBN 88-4204295-1.

[124] Peter Murray (1995). Architetura del Rinascimento (në italisht). Electa. fq. 112. ISBN 978-88-4352466-2.

[Brandi,_244-125] 1 2 3 Cesare Brandi (1985). Disegno dell'architettura Italiana (në italisht). Romë: Giulio Einaudi. fq. 244. ISBN 978-88-0658727-7.

[126] Nikolaus Pevsner (2006) [1998]. Storia dell’architettura europea (në italisht). Përkthyer nga E. Labò. Bari: Laterza. fq. 150. ISBN 88-4203930-6.

[127] Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 304. ISBN 88-4204295-1.

[128] Peter Murray (1995). Architetura del Rinascimento (në italisht). Electa. fq. 117. ISBN 978-88-4352466-2.

[129] Cesare Brandi (1985). Disegno dell'architettura Italiana (në italisht). Romë: Giulio Einaudi. fq. 246. ISBN 978-88-0658727-7.

[130] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 237. ISBN 978-88-4205419-1.

[131] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 210. ISBN 978-88-4205419-1.

[132] Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 272–274. ISBN 88-4204295-1.

[133] Peter Murray (1995). Architetura del Rinascimento (në italisht). Electa. fq. 215. ISBN 978-88-4352466-2.

[134] Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 274. ISBN 88-4204295-1.

[135] Wolfgang Lotz (1989). Studi sull'architettura italiana del Rinascimento (në italisht). Milano: Electa. fq. 113. ISBN 978-88-4352743-4.

[136] Paul Davies; David Hemsoll (2004). Michele Sanmicheli (në italisht). Milano: Mondadori Electa. fq. 132. ISBN 978-88-3702804-6.

[137] Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 283. ISBN 88-4204295-1.

[138] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 217. ISBN 978-88-4205419-1.

[139] Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 285. ISBN 88-4204295-1.

[140] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 222. ISBN 978-88-4205419-1.

[141] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 223. ISBN 978-88-4205419-1.

[142] Nikolaus Pevsner (2006) [1998]. Storia dell’architettura europea (në italisht). Përkthyer nga E. Labò. Bari: Laterza. fq. 138. ISBN 88-4203930-6.

[143] Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 227. ISBN 88-4204295-1.

[144] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 249. ISBN 978-88-4205419-1.

[145] Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 233. ISBN 88-4204295-1.

[146] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 250. ISBN 978-88-4205419-1.

[147] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 251–252. ISBN 978-88-4205419-1.

[148] Rudolf Wittkower (1994). Principi architettonici nell’eta dell’umenesimo (në italisht). Richard Krautheimer. Einaudi. fq. 72. ISBN 978-88-0613556-0.

[Fusco,_p._235-149] 1 2 Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 235. ISBN 88-4204295-1.

[150] Renato De Fusco (1999). Mille anni d’architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 277–280. ISBN 88-4204295-1.

[151] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 253. ISBN 978-88-4205419-1.

[152] Peter Murray (1995). Architetura del Rinascimento (në italisht). Electa. fq. 156. ISBN 978-88-4352466-2.

[153] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 258. ISBN 978-88-4205419-1.

[154] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 243. ISBN 978-88-4205419-1.

[155] Peter Murray (1998). Architettura del Rinaschimento Italiano (në italisht). Bari: Laterza. fq. 244. ISBN 978-88-4205419-1.

[156] Peter Murray (1995). Architetura del Rinascimento (në italisht). Electa. fq. 160. ISBN 978-88-4352466-2.

[157] A. Blunt (1963). "Il Rinascimento fuori dall'Italia". Enciclopedia Universale dell'Arte (në italisht). Vëll. 11. Preromanico-Romanico. Roma-Venecia: Fondazione Giorgio Cini, Istituto per la Collaborazione Culturale. fq. col. 509.

[158] Renato De Fusco (1993). Livio Sacchi (red.). Mille anni d'architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 311. ISBN 978-88-4204295-2.

[159] Renato De Fusco (1993). Livio Sacchi (red.). Mille anni d'architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 311–315. ISBN 978-88-4204295-2.

[De_Fusco,_320-160] 1 2 Renato De Fusco (1993). Livio Sacchi (red.). Mille anni d'architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 320. ISBN 978-88-4204295-2.

[161] Peter Murray (1995). Architetura del Rinascimento (në italisht). Electa. fq. 169. ISBN 978-88-4352466-2.

[162] Peter Murray (1995). Architetura del Rinascimento (në italisht). Electa. fq. 172. ISBN 978-88-4352466-2.

[163] Peter Murray (1995). Architetura del Rinascimento (në italisht). Electa. fq. 173. ISBN 978-88-4352466-2.

[164] Renato De Fusco (1993). Livio Sacchi (red.). Mille anni d'architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 306. ISBN 978-88-4204295-2.

[165] Peter Murray (1995). Architetura del Rinascimento (në italisht). Electa. fq. 175. ISBN 978-88-4352466-2.

[Murray_Electa,_176-166] 1 2 Peter Murray (1995). Architetura del Rinascimento (në italisht). Electa. fq. 176. ISBN 978-88-4352466-2.

[Gul-167] 1 2 Rafael de Faria Domingues Moreira (1991). Bolseiro da Fundação (red.). A arquitectura do Renascimento no sul de Portugal: A Encomenda Regia entre o Moderno e o Romano (në portugalisht).

[Portogallo-168] 1 2 3 Nikolaus Pevsner; J. Fleming; H. Honour (1981). "Portogallo". Dizionario di architettura (në italisht). Torino: Einaudi. ISBN 88-0613069-2.

[169] Achille Boroli; Vincenzo Ceppellini, red. (1964). Le muse: enciclopedia di tutte le arti (në italisht). Vëll. 3. Callig - Crete. Novara: Istituto Geografico De Agostini. fq. 151. OCLC 888845516.

[170] Peter Murray (1995). Architetura del Rinascimento (në italisht). Electa. fq. 179-181. ISBN 978-88-4352466-2.

[171] Renato De Fusco (1993). Livio Sacchi (red.). Mille anni d'architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 323. ISBN 978-88-4204295-2.

[172] Peter Murray (1995). Architetura del Rinascimento (në italisht). Electa. fq. 184. ISBN 978-88-4352466-2.

[173] Peter Murray (1995). Architetura del Rinascimento (në italisht). Electa. fq. 185. ISBN 978-88-4352466-2.

[174] Renato De Fusco (1993). Livio Sacchi (red.). Mille anni d'architettura in Europa (në italisht). Bari: Laterza. fq. 323–327. ISBN 978-88-4204295-2.

[175] Nikolaus Pevsner; J. Fleming; H. Honour (1981). "Inigo Jones". Dizionario di architettura (në italisht). Torino: Einaudi. ISBN 88-0613069-2.

[176] Peter Murray (1995). Architetura del Rinascimento (në italisht). Electa. fq. 186. ISBN 978-88-4352466-2.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[99]

[100]