Armada Spanjolle

Armada Spanjolle
Pjesë e Lufta Anglo-Spanjolle (1585–1604) dhe Lufta 80 Vjeçare
Rruga e Armadës Spanjolle
Date Korrik–gusht 1588 Vendi Kanali i la Manshit dhe Deti i Veriut Rezultati Fitorja anglo-holandeze
Ndërluftuesit
Anglia Holanda	Spanja Portugalia
Komandantët dhe udhëheqësit
Charles Howard Francis Drake John Hawkins Justinus van Nassau	Alonso Pérez de Guzmán, duka i VII-të i Medina Sidonias Juan de Recalde, vrarë Miguel de Oquendo, vrarë Diego de Medrano, vrarë Pedro de Valdés, dorëzuar
Fuqia
34 luftanije 163 anije të armatosura tregtare (30 mbi 200 tonë) 30 flajbote Totale 197 anije 16,000 veta	Armada 24 luftanije 44 anije tretare të armatosura 38 anije ndihmëse 31 anije furnizuese 2,431 pjesë artilerie 10,138 detarë 19,315 ushtarë (90% spanjollë, 10% portugezë) Vendet e Ulta Spanjolle 31,800 ushtarë 170 anije Totale 55,000 veta 137 anije
Viktimat dhe humbjet
Aksionet e Kanalit të la Manshit asnjë anije e humbur Beteja e Gravelines: 50–100 të vrarë 400 të plagosur 8 anije zjarri të djegura Sëmundjet: 2,000–3,000 të vdekur	Aksionet e Kanalit të la Manshit 2 galeonë të kapur 397 veta të kapur Beteja e Gravelines: Më shumë se 600 të vrarë 800 të plagosur Pesë anije të fundosura ose të kapura Totale: rreth 44 anije të humbura(10 të fundosura) 11,000–20,000 të vrarë

Armada Spanjolle (shpesh e njohur si Invencible Armada, Armada e Pamposhtshme, zyrtarisht Grande y Felicísima Armada) ishte një flotë e Spanjës Habsburge që lundroi nga Lisbona në fundin e majit 1588, e komanduar nga Alonso de Guzmán, duka i Medina Sidonias, një fisnik pa përvojë të mëparshme navale i caktuar nga Filipi II i Spanjës. Urdhërat e tij ishin të lundrohej përgjatë Kanalit të la Manshit, të bashkohej me Alesandro Farnezen, dukën e Parmës në Flandër, dhe të shoqëronte një forcë pushtuese që do të zbarkonte në Angli dhe do të përmbyste Elizabetën I. Synimi i saj ishte të rivendoste Katolicizmin në Angli, ti jepte fund mbështetjes për Republikën Holandeze, dhe të parandalonte sulmet nga korsarët anglezë dhe holandezë kundër interesave spanjolle në Amerikë.

Spanjollëve iu kundërvu një flotë angleze me bazë në Plajmuth. Anijet e saj, më të shpejta dhe më të manovrueshme sesa galeonët më të mëdhenj spanjollë, qenë të afta ta sulmonin Armadën ndërsa lundronte përgjatë Kanalit la Mansh. Mjaft vartës e paralajmëruan dukën e Medina Sidonias të ankoronte në Solent dhe të pushtonte Ishullin e Uajtit, por ai refuzoi të shmangej nga udhëzimet e tij për tu bashkuar me dukën e Parmës. Megjithëse Armada arriti në Kale, gjerësisht e padëmtuar, ndërsa priste komunikime nga duka i Parmës, ai u sulmua natën nga anijet angleze të zjarrit dhe u detyruan të shpërndaheshin. Armada pësoi humbje të mëtejshme në Betejën pasuese të Gravelines dhe rrezikohej të ngecej në cektinat e brigjeve holandeze, kur era ndryshoi, duke e lejuar atë të largohej në Detin e Veriut. Të detyruara nga anglezët, anijet spanjolle u kthyen në atdhe nëpërmjet Skocisë dhe Irlandës. Deri në 24 anije u mbytën përgjatë rrugës, para se, pjesa e mbetur, të mbërrinin në atdhe. Mes faktorëve që kontribuan në mundjen dhe tërheqjen e Armadës ishte kushtet e këqia të motit dhe përdorimi më i mirë i topave navalë dhe taktikave navale të anglezëve.

Ekspedita qe angazhimi më i madh i Luftës së padeklaruar Anglo-Spanjolle (1585–1604). Vitin tjetër, Anglia organizoi një fushatë të ngjashme në shkallë të gjerë kundër Spanjës, të njohur si "Armada Angleze", ndonjëherë e quajtur "Kundër-Armada e vitit 1589", që dështoi. Kundër Anglisë dhe Irlandës u dërguan tre Armada të tjera Spanjolle në vitin 1596, 1597 dhe 1601, por edhe këto do të përfundonin ngjashmërisht në dështim.

Etimologjia

Fjala armada vjen nga armada, që është e lidhur me fjalën armatë. Fillimisht rrjedh nga armāta, pjesorja e shkuar e armāre, e përdorur në gjuhët neolatine si një emër për forcat e armatosura, armata, ushtria, marina dhe flota. Armada Española përdoret akoma si termi spanjoll për Marinën moderne Spanjolle.

Sfondi

Anglia kishte qenë në mënyrë strategjike në aleancë me Spanjën për shumë dekada para se të hynin në luftë me njëra-tjetrën. Në mesin e shekullit të XV, Franca nën Luigjin e XI ishte fuqia më e fortë në Evropën Perëndimore. Anglia kishte akoma zotërime në atë që sot quhet Franca Veriore dhe Spanja ishte nën kërcënim të vazhdueshëm. Henri VII i Anglisë, në këtë mënyrë formoi një marrëdhënie strategjike me Ferdinandin e II të Spanjës. Ndërsa kërcënimi nga Franca mbetej, Anglia dhe Spanja gëzuan shumë dekada paqeje, që përfshinte disa martesa strategjike për ruajtur aleancën. Kishte shumë shkaqe zilie midis dy dyerëve mbretërore përgjatë viteve, por Lufta Fetare Franceze qe shkaku kryesor i thyerjes së aleancës midis Filipit të II dhe Elizabetës së I, dhe kjo çoi në luftë midis dy vendeve.

Nga mesi i shekullit të XVI Spanja Habsburge nën mbretin Filipi II ishte një fuqi mbizotëruese politike dhe ushtarake në Europë, me një perandori globale, që u bë burimi i pasurisë së saj. Ajo mbronte kauzën Katolike dhe zotërimet e saj globale shtriheshin nga Evropa, Amerikë dhe Filipine. Kjo u zgjerua më tej në vitin 1580, kur Portugalia u aneksua, duke formuar kështu Bashkimin Iberik, duke e shtrirë edhe më shumë perandorinë. Filipi u bë monarku i parë që sundonte mbi një perandori mbi të cilën dielli nuk perëndonte, që e drejtonte nga dhomat e tij në pallatin El Escorial nëpërmjet komunikimeve të shkruara.

Në krahasim, Anglia ishte vetëm një fuqi dytësore evropiane pa perandori, që mund të ushtronte pak ndikim jashtë brigjeve të saja – megjithatë, në aleancë me Spanjën, ajo kishte shkuar në luftë tre herë kundër Francës gjatë mbretërimit të Henrit të VIII. I fundit nga këta konflikte ishte Rrethimi i Bulonjës. Mbreti Henri VIII filloi Reformimin Anglez si një ushtrim politik për dëshirën e tij për të divorcuar gruan e tij të parë, Katerinën e Aragonës. Përgjatë kohës, Anglia u rreshtua gjithmonë e më shumë me Reformimin Protestant duke zënë vend në Evropë, veçanërisht gjatë mbretërimit të djalit të Henrit, Eduardi VI. Eduardi vdiq pa fëmijë dhe gjysmë-motra e tij Maria Tudor u ngjit në fron në vitin 1553. Tre vjet më vonë Maria u martua me Filipin e II, duke u bërë mbretëresha bashkëshorte e Spanjës dhe filloi të ringrinte ndikimin e Katolicizmit Roman mbi punët e kishës. Përpjekjet e saj çuan më shumë se 260 veta në vdekje me djegie në turrën e druve, duke marrë epitetin "Maria Gjakatare".

Filipi, në këtë kohë e bindi Marien të hynte në një luftë shkatërrimtare kundër Francës. Anglia zbarkoi forca në Vendet e Ulëta dhe në mungesë të mbështetjes së Spanjës, fitoi Betejën e Sankt Kuentinit. Megjithëse kjo solli fitoren për Spanjën, Anglia i kishte lënë pas dore mbrojtjet e saj franceze, dhe Franca mori Kalenë angleze në Rrethimin e Kalesë (1558). Në këtë mënyrë Anglia e humbi zotërimin e saj të fundit në Francë, që ishte mbajtur për më shumë se 500 vjetë. Kjo ishte një goditje e madhe për prestigjin e Marisë, që thuhet se ka thënë se «Kur të kem vdekur dhe të hapem, do të gjeni Calais duke qëndruar në zemrën time». Pasuria e Anglisë vuajti më shumë, jo vetëm nga kostoja e luftës, por edhe nga pakësimi i të ardhurave nga alumi dhe tregtia e veshjeve të Antverpit, të shkaktuar nga humbja e portit. Mbretëria e Spanjës e kishte forcuar ndikimin e saj në Vendet e Ulëta, duke dobësuar Francën pa dëme për veten, por me kosto të mëdha për Anglinë. Pak para vdekjes së Marisë, Filipi dhe Elizabeta kërkuan të vendosnin një aleancë dhe pajtim midis Anglisë dhe Spanjës, dhe ka të dhëna se u pa edhe mundësia e martesës midis Filipit dhe Elizabetës, por çështja e besimit dhe marrëdhënia e pabarabartë midis dy mbretërive e bëri këtë tepër të pagjasë. Deri atëherë, Spanja dhe Anglia kishin qëndruar në aleancë – që kishte zgjatur për mbi 70 vjetë.

Vdekja e Maries në vitin 1558, çoi gjysmë-motrën e saj, Elizabeta në marjen e fronit. Ndryshe nga Maria, Elizabeta ishte vendosmërisht në anën reformiste dhe me shpejtësi rivendosi shumë nga reformat e Eduardit. Filipi, duke mos qenë më bashkë-monark, e konsideroi Elizabetën një heretike dhe sunduese ilegjitime të Anglisë. Në sytë e Kishës Katolike, Henri nuk ishte divorcuar kurrë nga Katerina, duke e bërë Elizabetën ilegjitime. Filipi mbështeti komplote për të rrëzuar Elizabetën në favor të kushërirës së saj katolike, dhe të konsideruar trashëgimtare, Maria, mbretëresha e skocezëve. Këto plane u shmangën, kur Elizabeta e burgosi Marinë në vitin 1567.

Maria u detyrua të abdikonte nga kurora e Skocisë në favor të djalit të saj Xhejmsi VI. Sugjerimi i parë i dokumentuar e asaj që quhej Ndërmarrja e Anglisë u shfaq në vetën e vitit 1583, kur i mbushur me krenarinë e fitores së tij në Azore, Álvaro de Bazán, markezi i Santa Kruzit, i bëri Filipit II sugjerimin të shfrytëzonte rastin për të sulmuar Anglinë.

Elizabeta në fund e kishte ekzekutuar Marien në shkurt 1587, si rrjedhojë e komploteve të vazhdueshme kundër mbretëreshës, të zhvilluara në emër të Maries. Elizabeta gjithashtu u hakmorr kundër Filipit, duke mbështetur Revoltën Holandeze kundër Spanjës, ashtu si dhe financimin e korsarisë për të sulmuar anijet spanjolle përgjatë Atlantikut. Ajo negocioi gjithashtu një aleancë të gjatë tregtare dhe politike me Marokun.

Monarkët kundërshtarë

Filipi II i Spanjës rr. v. 1580, National Portrait Gallery, Londër	Elizabeta I rr. v. 1585, Trinity College, Kembrixh

Si shpagim, Filipi planifikoi një ekspeditë për pushtimin e Anglisë për të rrëzuar Elizabetën dhe, nëse Armada nuk do të ishte tërësisht e suksesshme, të paktën të negocionte lirinë e besimit për katolikët dhe kompensimin financiar për luftën në Vendet e Ulëta. Nëpërmjet kësaj orvatjeje, mbështetja materiale për Provincat e Bashkuara, pjesa e Vendeve të Ulta që kishin arritur të shkëputeshin nga sundimi spanjoll, dhe sulmet angleze mbi tregtinë dhe vendbanimet spanjolle në Botën e Re do të përfundonte.

Filipi mbështetej nga papa Siksti V, që e trajtoi pushtimin si një kryqëzatë, me premtimin e një subvencioni finaciar për zbarkimin e Armadës. Mbështetje thelbësore për pushtimin pritej gjithashtu nga katolikët anglezë, duke përfshirë fisnikët dhe tregtarët e pasur dhe me ndikim.

Një sulm në Cádiz, i drejtuar nga korsari anglez Francis Drake në prill 1587, kishte kapur ose shkatërruar rreth 30 anije dhe sasi të mëdha furnizimesh, të përgatitura në një vit. Ka gjithashtu të dhëna se një letër nga shefi i sigurisë dhe kryespiuni i Elizabetës, Sir Francis Walsingham, dërguar ambasdadorit të saj në Kostandinopojë, William Harborne, kërkonte në nxiste Flotën Osmane fillimin e manovrave për të ngacmuar spanjollët, por nuk ka të dhëna për suksesin e atij plani.

Princi i Parmës fillimisht u këshillua nga Filipi II në vitin 1583. Alessandro Farnese theksonte se tre kushte do të kishin nevojë të përmbusheshin me sukses; fshehtësia e plotë, zotimi dhe mbrojtja e sigurtë e provincave holandeze, dhe mbajtja e largë nga marrëveshja e paqes ose nga mbjellja e përçarjes midis Lidhjes Katolike dhe hygenotëve. Fshehtësia nuk mund të ruhej, gjë që e bëri ndërmarrjen shumë më të ndërlikuar. Filipi në fund kombinoi planin e dukës së Parmës me atë të Santa Kruzit, duke zhvilluar fillimisht një sulm të trefishtë, duke nisur me një sulm diversiv mbi Skocinë, ndërsa Armada kryesore do të zaptonte ose Ishullin e Uajtit ose Sauthemptonin për të vendosur një vend të sigurt ankorimi në Solent. Farnese atëherë do të vijonte me një ushtri të madhe nga Vendet e Ulëta duke kapërcyer Kanalin e la Manshit.

Komandanti i caktuar i forcave navale të Armadës ishte markezi me shumë përvojë i Santa Kruzit, ndërsa Alessaandro Farnese do të ishte në komandën e forcave pushtuese. Fatkeqësisht, markezi i Santa Kruzit vdiq në shkurt 1588 dhe duka i Medina Sidonias, një oborrtar i lartë, mori vendin e tij. Ndërsa ishte një ushtarak kompetent, dhe administrator i dalluar, Medina Sidonia nuk kishte përvojë navale. Ai i shkroi Filipit, duke shprehur dyshime të rënda rreth fushatës së planifikuar, por mesazhi i tij u pengua për të arritur te mbreti nga oborrtarët me arsyetimin se Zoti do ti siguronte Armadës suksesin.

Zbatimi i planit

Para ndërmarrjes, papa Siksti V e lejoi Filipin të mblidhte taksa kryqëzate dhe i dha njerëzve të tij indulgjenca. Bekimi i flamurit të Armadës më 25 prill 1588, ishte i ngjashëm me ceremoninë e përdorur para Betejës së Lepantos në vitin 1571. Më 21 korrik 1588, Armada nisi lundrimin nga Lisbona drejtë Kanalit të la Manshit. Kur u largua nga Lisbona, flota përbëhej nga 141 anije, me 10,138 detarë dhe 19,315 ushtarë. Kishte gjithashtu 1,545 veta, personel jo-luftues (vullnetarë, shërbëtorë oficerësh, fretërish, artilierësh etj.) Flota bartëte 1,500 topa tunxhi dhe 1,000 topa hekuri. Masës së plotë të flotës iu deshën dy ditë për ta lënë portin.

Armada u vonua nga moti i keq. Stuhitë në Gjirin e Biskajës përgjatë brigjeve galiciane i detyruan katër galera të komanduara nga kapiteni Diego de Medrano dhe një galeon të ktheheshin mbrapa dhe anije të tjera u desh të vendoseshin në A Coruña për ripairime, duke mbetur 137 anije që lundruan drejtë Kanalit Anglez. Afërsisht gjysma e anijeve nuk ishin ndërtuar si luftanije, por përdoreshin për detyra si zbulimi dhe dërgesat, ose për të bartur furnizime, kafshë dhe trupa. Ajo përfshinte 24 luftanije të mirëfillta, 44 anije tregtare të armatosura, 38 anije ndihmëse dhe 34 anije furnizuese.

Në Holandën Spanjolle, Alessandro Farnese kishte grumbulluar 30,000 ushtarë dhe kishte porositur qindra flajbote të ndërtuar për ti bartur ata përgjatë kanalit, ndërsa priste mbërritjen e Armadës. Meqë elementi i befasisë kishte dështuar prej kohësh, plani i ri ishte të përdorej mbulimi i luftanijeve për të bartur ushtrinë në anije në një vend afër Londrës. Në tërësi, duhet të jenë grumbulluar 55,000 veta, një ushtri tepër e madhe për atë kohë.

Në ditën që Armada u nis, ambasadori i Elizabetës në Holandë, Valentine Dale, takoi përfaqësuesit e Farnezes në negociata paqeje. Anglezët bënë një përpjekje të kotë për ta ndalur Armadën në Gjirin e Biskajës. Më 6 korrik, negociatat u braktisën, dhe flota angleze qëndroi e përgatitur, nëse e keq-furnizuar, në Plajmuth, duke pritur lajme të lëvizjeve spanjolle.

Vetëm 122 anije nga flota spanjolle hynë në Kanal; katër galera, një nau ose karrakë, pesë pataçe dhe 10 karavela portugeze e kishin lënë flotën para përplasjes së parë me flotën angleze. Pesë pataçe të tjera, të dërguara për të shpurë mesazhe te Farnese, duhet të llogariten se shpienë numrin e anijeve spanjolle në 117, që do të përballeshin me afërsisht flotën angleze të përbërë prej 226 anijesh. Flota spanjolle kishte më shumë topa se flota angleze, me 50% më shumë fuqi zjarri të disponueshme se ajo angleze. Flota angleze përbëhej nga 34 anije të Flotës Mbretërore, 21 prej të cilave ishin galeonë prej 200 deri në 400 tonësh, dhe 163 anije të tjera, 30 prej të cilave ishin 200 deri në 400 tonë dhe bartnin deri në 42 topa secila. Dymbëdhjetë prej anijeve ishin korsare të zotëruara nga Lord Charles Howard i Efingamit, John Hawkins dhe Sir Francis Drake.

Në fillim të qershorit, Alessandro Farnese dërgoi kapitenin Moresin me disa pilotë te Admiral Sedonia. Deri në kthimin e Moresin-it më 22 qershor, raporti që ai i dërgoi Farnese-s i shkaktoi shqetësime. Medina Sedonia ishte nën përshtypjen se Farnese thjeshtë mund të lundronte në kanal me anijet e tij të mbushura me trupa. Alessandro Farnese e kishte informuar vazhdimisht mbretin se kalimi i tij në kanal ishte i bllokuar nga anijet angleze dhe holandeze dhe rruga e vetme që ai mund ti dërgonte anijet e tija ishte nëse Armada çante bllokadën.

Flota u pa në Angli më 29 korrik, kur u shfaq pranë Lizardit në Kornuoll. Lajmi u dërgua në Londër nëpërmjet një sistemi lajmërimesh që ishte ndërtuar përgjatë brigjeve jugore. Po atë ditë, flota angleze kishte ngecur në limanin e Plajmuthit nga vërshimi i baticës. Spanjollët mblodhën një këshill lufte, ku u propozua të lundrohej drejtë limanit gjatë baticës dhe ti paaftësonin anijet mbrojtëse të ankoruara. Nga limani i Plajmuthit, Armada Spanjolle do të sulmonte Anglinë, por Filipi e kishte ndaluar shprehimisht Medina Sidonian nga angazhimi, duke e lënë Armadën të vijonte lundrimin në lindje drejtë Ishullit të Uaitit. Pasi nisi zbatica, 55 anije angleze u nisën për tu përleshur me Armadën nga Plajmuthi nën komandën e Lord Howard-it të Efingamit, me Sir Francis Drake si nën-admiral. Kundër-admirali ishte John Hawkins.

Aksioni i Plajmuthit

Më 30 korrik, flota angleze ishte pranë Shkëmbinjve Edistonë me Armadën në perëndim me erën në favor. Për të kryer sulmin e saj, flota angleze lundroi kundër erës drejtë Armadës, duke fituar kështu një pozicion domethënës avantazhi. Në agimin e 31 korrikut, flota angleze u përplas me Armadën pranë Plajmuthit afër Shkëmbinjve Edistonë. Armada ishte një një formacion mbrojtës në formë harku, e mysët drejtë lindjes. Galeonët dhe anijet e mëdha ishin përqëndruar në qendër dhe në skajet e cepave të harkut, duke mbuluar anijet e transportit dhe furnizimit ndërmjet. Përballë tyre, anglezet ishin vendosur në dy seksione, me Drejkun në veri, në anijen Revenge me 11 anije, ndërsa Hoëard-i në jug, në anijen Ark Royal me pjesën kryeosre të flotës.

Duke parë përparësinë spanjolle në luftimin e afërt, anglezët qëndruan përtej rrezes së ganxhave dhe i bombarduan anijet spanjolle nga një distancë me zjarrin e topave. Largësia ishte tepër e madhe që manovrimi të ishte efektiv dhe, në fund të ditës së parë të luftimit asnjë flotë nuk humbi ndonjë anije në aksion. Anglezët e kapën flotën spanjolle pas një dite lundrimi.

• 
  Flota Spanjolle pranë bregut të Kornuollit më 29 korrik 1588
• 
  Flotat spanjolle dhe angleze afër Plajmuthit më 30–31 korrik 1588
• 
  Anglezët sulmojnë flotën spanjolle afër Plajmuthit më 31 korrik 1588
• 
  Anglezët ndkjekin flotën spanjolle në lindje të Plajmuthit më 31 korrik – 1 gusht 1588

Dorëzimi i Pedro de Valdés (komandanti i skuadrës së Andaluzisë) te Francis Drake, në bordin e galeonit Revenge gjatë sulmit të Armadës Spanjolle, 1588, pikt. e John Seymour Lucas

Aksionet e Kepit Portland dhe Ishullit Uajt

Flota angleze dhe Armada u përplasën prapë më 1 gusht, pranë Ishullit të Portlandit. Një ndryshim i erës i dha spanjollëve pozicionin avantazhues, dhe ata u përpoqën tu jepnin fund anglezëve, por u mbështollën nga anije më të vogal, me më shumë manovrueshmëri. Ndërsa qendra spanjolle manovroi për të mbështetur anijen Santa Ana, anija Nuestra Señora del Rosario u përplas me disa anije, duke humbur bompresin e saj dhe duke vënë në lëvizje një seri fatkeqësish. Ajo filloi të rrëshkiste, dhe u tërhoq nga rryma në drejtim të kundërt me flotën dhe më afër anglezëve. Francis Drake në galeonin Revenge lundroi drejtë anijes Nuestra Senñora del Rosario gjatë natës dhe e mori në aksion; admirali Pedro de Valdés (komandanti i skuadrës së Andaluzisë) u dorëzua bashkë me gjithë ekuipazhin e tij. Në bord, anglezët kapën furnizime shumë të nevojshme baruti dhe 50,000 dukate ari.

Drejku po e drejtonte flotën angleze nëpërmjet një feneri, që ai e fiku kur po iu afrohej anijeve spanjolle, duke bërë që pjesa tjetër e flotës së tij, në agim të ishte e shpërndarë dhe e ç'organizuar. Në një pikë, Howard-i i formoi anijet e tij në një linjë beteje për të sulmuar në distancë të afërt, duke grumbulluar të gjitë topat e tij, por arriti pak gjë nëpërmjet manovrës. Gjatë një qetësie në betejë, magazina e barutit të anijes San Salvador shpërtheu, duke ndriçuar një pjesë të anijes në flakë. Spanjollët u orvatën ta fundosnin anijen, por kjo dështoi kur mbërriti galeoni Golden Hind. Spanjollët e braktisën anijen dhe Golden Hind e kapi atë menjëherë.

Nëse Armada mund të krijonte një bazë të përkohshme në ujërat e mbrojtura të Solentit, ngushtica që ndante Ishullin e Uaitit nga toka kryesore angleze, ajo do të duhet të priste për njoftime nga ushtria e Farnese-s; Farnese nuk mori njoftime për këtë deri më 6 gusht. Megjithatë, në një sulm në shkallë të plotë, flota angleze u nda në katër grupe me Martin Frobisherin me anijen Aid që iu dha komanda e një skuadre, ndërsa Francis Drake që vinte me një forcë të madhe nga jugu. Medina Sidonia dërgoi përforcime në jug dhe e urdhëroi Armadën të tërhiqej në det të hapur për të shmangur cektinat Auers. nuk kishte limane të tjera të sigurta më tej në lindje të brigjeve jugore të Anglisë, kështu që Armada u detyrua të drejtohej për në Kale, pa qenë e aftë të priste për njoftime nga ushtria e Farnese-s.

Duke nisur më 1 gusht, Sidonia filloi ti dërgonte Farnese-s njoftime, duke përcaktuar me hollësi pozicionin dhe lëvizjet e tij. Alessandro Farnese nuk e mori dot raportin e parë nga admirali deri ditën pasuese.

• 
  Flotat angleze dhe spanjolle më 1–2 gusht 1588
• 
  Flotat angleze dhe spanjolle midis Kepit të Portlandit dhe Ishullit të Uajtit më 2–3 gusht 1588
• 
  Beteja pranë Ishullit të Uajtit më 4 gusht 1588

Justinus van Nassau

Anijet e zjarrit në Kale

Më 7 gusht, Armada u ankorua në Kale në një formacion mbrojtës shumë të gjeshur harkor, jo largë nga Dankërku (Farnese mësoi për këtë po atë mbasdite), ku ushtria e Farnese-s, e pakësuar nga semundjet në 16,000 ushtarë, pritej të ishte duke pritur, gati për tiu bashkuar flotës në anijet e dërguara nga portet përgjatë brigjeve flamande. Një element themelor i planit të pushtimit, siç ai u zbatua në vijim, ishte transportimi i një pjese të madhe të Ushtrisë së Flandrës së Farnese-s, pasi forca kryesore pushtuese në anije të paarmatosura të kapërcenin Kanalin Anglez.

Këto anije do të mbroheshin nga anijet e mëdha të Armadës. Megjithatë, për të shkuar te Armada, ata duhet të kapërcenin zonën e mbizotëruar nga Marina holandeze, kur Armada nuk mund të shkonte, si rrjedhojë e Luftës në vazhdim Tetëdhjetë Vjeçare me Republikën Holandeze. Ky problem duket se është nënvlerësuar nga komandantët e Armadës, por ai ishte i pakapërcyeshëm. Komunikimi ishte më i vështirë sesa parashikohej, dhe njoftimet që ushtria e Farnese-s kishte nevojë të pajisej me mjete të mjaftueshme transporti, ose për tu grumbulluar në port, një proçes që do të merrte të paktën gjashtë ditë, erdhën shumë vonë.

Pasi Medina Sidonia priti në ankorim, Dankërku u vendos nën bllokadë nga një flotë holandeze prej 30 flajbotesh nën zëvendës-admiralin Justinus van Nassau. Flajbotet holandeze operonin kryesisht në ujëra të cekta pranë Zilandës dhe Flandrës, ku luftanijet më të mëdha, me një kalatë më të thellë, si galeonët spanjollë dhe anglezë, nuk mund të hynin në siguri. Farnese priste që Armada të dërgonte pataçet e saj të lehta për të larguar holandezët, por Medina Sidonia nuk do ti dërgonte ato si pasojë e frikës se do ti nevojiteshin këto anije për mbrojtjen e vetë. Nuk kishte një port me ujëra të thella ku flota mund të strehohej, gjë që është konsideruar si vështirësia kryesore për ekspeditën, dhe spanjollët e gjetën veten të brishtë pasi do të binte nata.

Holandezët gëzonin një përparësi navale të pasfiduar në këto ujëra, megjithëse marina e tyre ishte inferiore në armatimin naval. Për shkak të mos përpjekjes së Medina Sidonias për ta çarë bllokadën holandeze dhe mos rrezikimit të Farnese-s për të kryer një kalim pa eskortë, Ushtria e Flandrës ia mbathi nga gracka që Van Nassau kishte në mendje për ta.

Vonë, më 7 gusht, Howard po përforcohej nga një skuadër nën drejtimin e Lord Edward Seymour dhe William Wynter, që ishte vendosur në The Downs, si një përforcim pë holandezët nëse Farnese bënte ndonjë lëvizje të pavarur. Mbërritja e tyre i dha Howard-it një tërësi prej 140 anijesh. Ai mori gjithashtu një sasi të vogël baruti dhe fishekësh, që konti i Suseksit kishte mbledhur nga fortesat dhe garnizonet në brigjet jugore, dhe disa ushqime.

Era dhe rrymat ishin të favorshme për një përpjekje për të thyer formacionin e Armadës duke dërguar anije zjarri kundër saj. Walsingham tashmë kishte dhënë urdhëra te Doveri, që barkat e peshkimit dhe lundrat dhe zifti të grumbulloheshin për këtë qëllim. Megjithatë, komandantët anglezë ndjenë se ata nuk mund të prisnin anije të mirëfillta zjarri dhe kështu flijuan tetë nga luftanijet e tyre. Francis Drake, që ishte një zotërues thelbësor anijesh, ofroi një nga anijet e tij, 200-tonëshen "Thomas". John Hawkins ofroi gjithashtu një nga anijet e tij, 150-tonëshen "Bark Bond". Gjashtë anije të tjera, midis 90 dhe 200 tonëve, u dhanë vullnetarisht. Këto anije u mbushën çfarëdo me zift, sulfur dhe katran që ishte i disponueshëm menjëherë. Për shkak të nxitimit, topat e mbushur dhe depot u lanë në bord.

Më mesin e natës midis 7–8 gushtit, anglezët u vunë zjarrin anijeve dhe i lëshuan ato ti shtynte era mes anijeve të ankoruara ngjeshur të Armadës. Spanjollët u friksuan se këto anije të mëdha zjarri ishin "hellburners", anije zjarri të speciale, të mbushura me ngarkesa të mëdha baruti që u përdorën me një efekt vdekjeprurës në Rrethimin e Antverpenit. Tre u ndaluan nga pataçet dhe u larguan, por pjesa tjetër çau drejtë flotës. Anija flamurtare e Medina Sidonias dhe luftanijet kryesore mbajtën pozicionet e tyre, por pjesa tjetër e flotës i këputën litrër e ankorimit dhe u shpërndanë në konfuzion. Asnjë anije spanjolle nuk u dogj, por formacioni në formë harku u prish dhe flota e gjeti veten shumë largë, me erën e Kalesë nga mbrapa në erën që po ngrihej drejtë jug-perëndimit për të rikuperuar pozicionin e saj. Anglezët u bashkuan për betejë. Farnese mësoi për këtë ditën tjetër.

• 
  Ndjekja e Kalesë, 4–6 gusht 1588
• 
  Anijet e zjarrit sulmojnë Armadën Spanjolle, 7 gusht 1588
• 
  Anijet angleze të zjarrit lëshohen drejtë Armadës Spanjolle pranë Kalesë
• 
  Beteja pranë Gravelines, 8 gusht 1588

Mundja e Armadës Spanjolle, 8 gusht 1588, pikturuar nga Philip James de Loutherbourg (1796)

Beteja e Gravelines

Porti i vogël i Gravelines ishte pjesë e Flandrës në Vendet e Ulta Spanjolle, pranë kufirit me Francën dhe ishte territori spanjoll më afër me Anglinë.

Para agimit të 8 gushtit, Medina Sidonia u përpoq të ribashkonte flotën e tij, pasi anijet e zjarrit e shpërndanë atë, dhe re nuk dëshironte të lundronte më në lindje se Gravelines, duke e ditur rrezikun e ngecjes në cektinat e Flandrës, nga të cilat armiqtë e tij holandezë i kishin hequr shënjat detare. Anglezët mësuan për dobësinë e Armadës gjatë përleshjeve në Kanalin Anlez, dhe konkluduan se ishte e mundur ta afroheshin brenda 100 yards (90 m), për të qenë të aftë të depërtonin trupat prej lisi të luftanijeve spanjolle. Ata kishin shpenzuar shumicën e barutit të tyre në përplasjen e parë dhe, pas Ishullit të Uajtit, kishin qenë të detyruar ti kursenin topat e rëndë dhe barutin për një sulm të nxituar afër Gravelines.

Gjatë të gjitha përplasjeve, topat e rëndë spanjollë nuk mund të rimbusheshin lehtësisht, si pasojë e hapsirës së tyre të ngushtë dhe sasisë së furnizimeve të grumbulluara midis kuvertave, siç e kishte zbuluar Francis Drake gjatë kapjes së anijes Nuestra Señora del Rosario në Kanal. Në fakt, topçinjtë spanjoll, shtinin një herë dhe pastaj transferoheshin në detyrën e tyre kryesore, që ishte të abordonin anijet armike, siç ishte praktikuar në luftimet navale të kohës. Dëshmi nga anijet e mbytura të Armadës në Irlandë tregojnë se shumë nga municionet e flotës ishin të papërdorura.

Vendosmëria e tyre për të luftuar duke aborduar, në vend të përdorimit të zjarrit të topave në largësi, u provua një mangësi për spanjollët. Manovra kishte qenë efektive në betejat e Lepantos dhe Ponta Delgadas'’ më herën gjatë dekadës, por anglezët ishin të vëmendshëm për të dhe u përpoqën ta shmangnin atë duke qëndruar në largësi.

Ndërsa Medina Sidonia po grumbullonte anijet e Armadës bashkë në formacionin e tyre tradicional në formë gjysmë-hëne, flota angleze u afrua dhe në agim, anija flamurtare me katër anije të tjera e gjetën veten duke u përballur me gjithë flotën angleze. Anglezët provokuan zjarrin spanjoll, ndërsa qëndronin largë rrezes. Pastaj ata u afruan zjarrin, duke dëmtuar anët e gjera të anijeve të armikut, e gjitha duke mbajtur pozicionin e erës, kështu trupat e anijeve të anuara të Armadës ishin të ekspozuar ndaj dëmtimit poshtë vijës së ujit, kur ato ndryshuan kurs më vonë.

Elizabeta I dhe Armada Spanjolle; pikturë e Apothecaries, më parë atribuar Nicholas Hilliard. Një paraqitje e stilizuar e elementeve kyç të historisë së armadës: sinjalizimet e alarmit, Elizabeta në Tilburi dhe beteja detare e Gravelines.

Shumë prej topçinjve spanjollë u vranë ose u plagosën në anët e gjera angleze, dhe detyra e menaxhimit të topave shpesh u mbeti këmbësorëve, që nuk dinin si ti operonin ata. Anijet ishin afër mjaftueshëm për lundërtarët në kuvertat e sipërme të anijeve angleze dhe spanjolle për të shkëmbyer të shtëna muketash. Disa prej orëve në betejë, pak më shumë luftanijet e Armadës u afruan për të formuar krahët në secilën anë të pesë anijeve, tashmë nën sulm. Pas tetë orësh, anijet angleze filluan të mbeteshin pa municione, dhe disa topçinj filluan ti mbushnin topat me objekte si zinxhira. Rreth orës 4 mbasdite, anglezët shtinë goditjet e tyre të fundit dhe u tërhoqën.

Pesë anije spanjolle dhe portugeze ishin humbur: karraka 605 tonë Maria Juan, që kishte qenë pjesë e skuadrës së Kastiljes së Don Diego Flores de Valdes, që ishte përpjekur ti dorëzohej kapitenit Robert Crosse të anijes Hope, u fundos pranë Blankenbergut me humbjen e 275 vetave – spanjollët arritën të shpëtojnë vetëm një varkë të mushur me të mbijetuar. Galeasa San Lorenzo, anija flamurtare e Don Hugo de Moncada, që kishte qenë çarë poshtë vijës së ujit, u detyrua të ngecte në cektinë në Kale, për të shmangur fundosjen.

Me të parë këtë, Howard urdhëroi një flotilje varka anijesh për ta bartur atë duke e aborduar. Moncada u vra gjatë një shkëmbimi zjarri armësh të lehta, një goditje në kokë nga një arkibuz. Anija pastaj u mor pas një luftimi vdekjeprurës midis ekuipazhit, galerës së skllevërve dhe anglezëve. Francezët, ndërkohë mund të bënin pak përveç se të sodisnin anijen duke u plaçkitur, por ata hapën zajarr për të larguar anglezët që u larguan me shpejtësi për tu bashkuar me pjesën tjetër të luftës. Ditën tjetër, galeoni i gjymtuar rëndë San Mateo ngeci në cektinë midis Sluisit dhe Ostendit; u mor nga një kombinim anijesh holandeze dhe trupa angleze të drejtuara nga Francis Vere. Kapiteni Don Diego Pimmental, u dorëzua bashkë me të mbijetuarit i ekuipazhit të tij. Më vonë, atë ditë, anija njëlloj e gjymtuar San Felipe, e komanduar nga Maestre de Campo Don Fransico de Toledo, rrëshkiti pasi ajo u fundos dhe ngeci në cektinën e ishullit Valçeren. Trupat angleze kryen një inkursion nga Vlisingeni në anijen e shkatërruar, e sulmuan atë dhe zunë ekuipazhin rob. Një forcë holandeze me flajbote, e drejtuar nga Justinus van Nassau, pastaj e mori në zotërim anijen. Një pinacë gjithashtu u ngec në cektinë nga ekuipazhi i saj për të shmangur fundosjen.

Shumë nga anijet e tjera spanjolle u dëmtuan rëndë, veçanërisht portugeze dhe disa galeonë spanjolë të klasit Atlantik, duke përfshirë disa galera napolitane, që bartën shenjat e luftimit gjatë orëve të para të betejës: anijet spanjolle Nuestra Señora del Rosario, San Salvador dhe La María Juan; anija napolitane San Lorenzo; dhe anijet portugeze São Mateus dhe São Filipe. Plani spanjoll për tu bashkuar me ushtrinë e Alessandro Farnese-s ishte prishur.

Mbretëresha Elizabeta I, Portreti i Armadës në Woburn Abbey, Bedfordshajër

Fjalimi i Elizabetës në Tilburi

Për shkak të pushtimit potencial nga Holanda, Robert Dudley, konti i Leisterit grumbulloi një forcë prej 4,500 ushtarësh në Tilburin Perëndimor, Eseks, për të mbrojtur grykëderdhjen e Tamizit kundër çdo inkursioni përgjatë lumit drejtë Londrës. Rezultati i sulmit anglez me anije zjarri dhe Betejës Detare të Gravelines nuk kishin mbërritur akoma në Angli, kështu që Elizabeta shkoi në Tilburi më 18 gusht për të kontrolluar forcat e saj, duke mbërritur mbi kal në armaturë ceremoniale për të nënkuptuar ushtrinë që ajo ishte përgatitur tu drejtohej në betejën në vijim. Ajo u mbajti atyre një fjalim mbretëror, që mbijeton në të paktën gjashtë versione lehtësisht të ndryshme. Një version është si vijon:

«Populli im i dashur, ne kemi qenë bindur nga disa që janë të kujdesshëm për sigurinë tonë, për ti kushtuar vëmendje se si ia besojmë veten turmave të armatosura nga frika e tradhëtisë; por, unë iu sigurojë ju, se nuk dëshirojë të jetojë për të mos ti besuar popullit tim besnik dhe të dashur. Le të kenë frikë tiranën, unë jam sjellë gjithmonë kështu, që nën Zotin kam vendosur forcën time kryesore dhe sigurinë në zemrat mbretërore dhe vullnetin e mirë të nënshtetasve të mi; dhe, prandaj, kam ardhur mes jush siç e shihni në këtë kohë, jo për zbavitjen dhe argëmin tim, por duke qenë e vendosur, në mesin dhe afshin e betejës, për të jetuar ose vdekur mes juve të gjithve – të shuhem për Zotin tim dhe për mbretëritë e mia dhe për popullin tim, nderin tim dhe gjakun tim madje në pluhur. E di që kam një trup të dobët dhe të brishtë gruaje; por kam zemrën dhe stomakun e një mbreti – dhe një mbret i Anglisë gjithashtu, dhe mendoj se përçmimi i marrë i Parmës ose Spanjës, ose ndonjë princi të Evropës, do të guxojë të pushtoi kufijtë e mbretërisë sime; të cilën, më shumë se ndonjë ç'nderim që do të pësoja, Unë vetë do të marrë armët – unë vetë do të jem gjenerali juaj, gjykatsi dhe shpërblyesi i secilit nga virtytet tuaja në fushëbetejë. E di tashmë, për gadishmërinë tuaj, ju keni merituar shpërblime dhe kurora dhe, ne ju sigurojmë ju, me fjalën e një princi, ata do tu shpaguajnë ju në mënyrë të përshtatshme. Ndërkohë, zv. gjenerali im do të jetë në vendin tim, subjekt më fisnik ose të vlefshëm se i cili, asnjë princ nuk komandoi ndonjëherë; mos dyshoni, por bindjuni gjeneralit tim, me mirëkuptimin tuaj në kamp dhe trimërinë tuaj në fushëbetejë, ne pas pak do të kemi një fitore të famshme mbi armiqtë e Zotit tim, mbretërisë time dhe popullit tim.» — Elizabeta I

Armada në Skoci dhe Irlandë

Gjatë ditës pas betejës në Gravelines, flota e ç'organizuar dhe e pamanovrueshme spanjolle ishte në rrezik të ngecej në cektinat ranore të Zilandës, si pasojë e erës mbizotëruese. Era pastaj ndryshoi nga jugu, duke i mundësuar flotës të lundronte në veri. Anijet angleze nën komandën e Howard-it i ndoqën për ti penguar të kryenin ndonjë zbarkim në tokën angleze, megjithëse në këtë kohë anijet e saj ishin pothuajse pa municione. Më 12 gusht, Howard bëri një ndalesë në ndjekjen rreth gjerësisë së Firthit të Forthit pranë Skocisë. Mundësia e vetme e mbetur për anijet spanjolle ishte të ktheheshin në Spanjë, duke lundruar përreth veriut të Skocisë dhe të ktheheshin nëpërmjet Atlantikut ose Detit Irlandez. Pasi flota spanjolle iu rrotullua Skocisë më 20 gusht, ajo përbëhej nga 110 anije dhe shumica e tyre u rrutulluan. Anija San Juan de Sicilia, e dëmtuar rëndë gjatë përplasjeve në Gravelines, ishte përpjekur në veri dhe u takua në Gjirin Tobermori në Ishullin e Mjulit më 23 shtator, por më vonë u shkatërrua nga një agjent anglez i dërguar nga Francis Walsingham, me shumicën e ekuipazhit në bord.

Anijet spanjolle po tregonin degradim nga udhëtimi i gjatë, ndërsa disa mbaheshin bashkë duke përforcuar trupat e tyre të dëmtuara me litarë. Furnizimi me ushqime dhe ujë ishte i pakët. Synimi do kishte qenë të vazhdohej drejtë perëndimit të brigjeve skoceze dhe irlandeze, duke kërkuar sigurinë relative të detit të hapur. Nuk kishte mënyrë të përpiktë për të matur gjatësinë, spanjollët nuk ishin të vetëdijshëm se Rryma e Golfit po i bartëte ata në veri dhe lindje, pasi u orvatën të zhvendoseshin në perëndim dhe në vijim u kthyen në jug shumë më afër bregut sesa mendonin. Pranë Skocisë dhe Irlandës, flota hasi në një seri erërash të fuqishme perëndimore, që i shtynë shumë nga anijet e dëmtuara më tej drejtë bregut. Si pasojë, aq shumë spiranca janë braktisur gjatë arratisë nga anijet angleze të zjarrit pranë Kalesë, shumë anije ishin të paafta të siguronin strehim pasi flota arriti bregun e Irlandës dhe u shtynë drejtë shkëmbinjve; anijet do të plaçkiteshin nga banorët vendas. Fundi i shekullit të XVI dhe veçanërisht viti 1588, u shënua nga stuhi jashtëzakonisht të forta në Atlantikun Verior, ndoshta të lidhura me një grumbullim të madh të akullit polar pranë brigjeve të Groenlandës, një veçaori e "Epokës së Vogël të Akullnajave". Më shumë anije dhe lundërtarë u zhdukën në motin e ftohtë dhe me stuhi, sesa nga luftimi i drejtpërdrejtë.

Shumica e 28 anijeve humbën nga stuhitë përgjatë shkrepave të shkëmbinjëve të lartë të brigjeve perëndimore të Irlandës. Rreth 5,000 veta vdiqën të mbytur, nga uria dhe vrasja nga banorët vendas, pasi anijet e tyre u shtynë në breg përgjatë brigjeve pererëndimore të Skocisë dhe Irlandës. Lordi anglez William FitzWilliam i urdhëroi ushtarët anglez në Irlandë të vrisnin çdo rob spanjoll, që u kryen në shumë raste në vend të kërkimit të një shpërblimi për lirimin siç ishte e zakonshme gjatë asaj periudhe. Raportet e kalimit të pjesë së mbetur të Armadës Spanjolle përreth Irlandës janë të mbushura me rrëfimet e vështirësive dhe mbijetesën. Një nga anijet më të shtrenjta të shkatërruara ishte ai i galeasës La Girona, që u nxor në Pikën Lakada në kontenë e Antrimit në natën e 26 tetorit. Nga 1,300 vetat me llogaritur në bord, pati vetëm nëntë të mbijetuar. 260 trupa dolën në breg, duke përfshirë Alonso Martínez de Leiva, kalorës dhe anëtar i Këshillit të Trembëdhjetëve (trece) i Urdhërit të Santiagos. Kapiteni Francisco de Cuéllar u shkatërrua në brigjet e Irlandës, që bëri një rrëfim të shquar për përvojën e tij në flotë, përgjatë Irlandës, mundjes së një ushtrie angleze që rrethonte Kështjellën Roskloger, luftën përmes Skocisë, duke i mbijetuar një tjetër mbytjeje dhe kthimin përfundimtar në Spanjë.

Shkatërrimi i Armadës Invencible nga piktori spanjoll, Jose Gartner (1892)

Kthimi në Spanjë

Evropa kontinentale kishte qenë duke pritur në ankth lajme të Armadës gjithë verës. Drejtuesi i postës spanjolle dhe agjentët spanjollë në Romë promovuan raporte të fitores spanjolle me shpresë se do të bindnin papa Sikstin e V të realizonte premtimin e tij për një milion dukate për zbarkimin e trupave. Në Francë, ambasadorët spanjollë dhe anglezë promovuan rrëfime kundërthënëse në shtyp, dhe një fitore spanjolle gabimisht u kremtuar në Paris, Pragë dhe Venecie. Raporte të besueshme të mundjes spanjolle nuk arritën në qytetet kryesore deri në fund të gushtit, që u besuan gjerësisht.

Zhurmat e para të një dështimi për Armadën filluan të mbërrinin në Spanjë, kur u morën lajmet e anijeve angleze të zjarrit shpërbënë formacionin spanjoll në Kale, por kjo nuk u besua. Mbreti vërejti: "Shpresojë se Zoti nuk do të lejojë ka shumë ligësi". Asgjë nuk u dëgjua për afërsisht dy javë dhe nuk qe veçse deri më 21 shtator që anijet e para të Armadës filluan të mbërrinin në Spanjë – e para nga tetë anijet që hynë në Coruña, përfshinyr anijen e Medina Sidonias San Martin. Përgjatë pak ditëve në vazhdim Diego Flores solli 22 të tjera në limanin e Laredos dhe Miguel de Oquendo solli pesë të tjera në portin e Guipuzkoas.

Pasi Medina Sidonia hyri në Coruña dhe duke pasuar vdekjen e admiralit Miguel de Oquendo, kapiteni Diego de Medrano u caktuar përkohësisht admiral për të komanduar pjesën e mbetur të Armadës të kthehej në Spanjë. Nga mesi i tetorit po bëhej gjithmonë e më e dukshme për spanjollët se pak, nëse ndonjë tjetër nga anijet e mbetura që mungonin nga Armada do të ktheheshin. Madje në nëntor, tre muaj pas betejave përgjatë Kanalit Anglez, pak anije spanjolle ishin akoma duke u përpjekur të ktheheshin në atdhe. Një nga të fundit, anija spanjolle spital San Pedro El Mayor, që bartëte rreth 200 të sëmurë dhe të plagosur të mbijetuar, shkoi në Hope Cove të Devonit më 7 nëntor, komandanti po përpiqej të gjente një vend të përshtatshëm për tu vendosur. Ekuipazhi u ka rob dhe të sëmurët u trajtuan në Bodmin dhe Plajmpton.

Rruga e ndjekur nga Armada Spanjolle

Rrjedhojat

Pasi duka i Parmës ishte i sigurt se Armada kishte lundruar nga brigjet e Flandrës dhe pjesëmarrja e tij në projektin e pushtimit nuk ishte më i realizueshëm, ai i urdhëroi ushtarët e tij të zbarkonin, në mënyrë që të shmangnin një sëmundje epikemike. Ai pastaj mblodhi këshillin e tij të luftës për të diskutuar se çfarë përpjekjesh mund të bënin forcat e tij përpara ardhjes së dimrit. Në fundin e shtatorit, ai i ndau ato në tre grupe; një u dërgua në Rin, një do të qëndronte në rajonin bregdetar dhe njëra, e drejtuar nga vetë Farnese do të luftonte kundër Bergen op Zoom-it. Aty, në nëntor, ai u smbraps me humbje të rënda nga garnizoni Anglo-Holandez, që, i kombinuar me motin e keq, e detyruan atë ta braktiste rrethimin. Një orvatje për të marrë ishullin e mbajtur nga holandezët të Tholenit gjithashtu u smbraps. Nga fushat ae Armadës në Bergen, forcat e Farnese-s kishin humbur rreth 10,000 veta të vrarë ose të vdekur nga sëmundjet.

Anglia dhe Holanda

Megjithëse Armada Spanjolle kishte dështuar ta pushtonte Anglinë, ajo kishte treguar realizueshmërinë e saj dhe kishte treguar se Ishujt Britanikë në përgjithësi ishin të prekshëm ndaj sulmit.

Ditën pas fjalimit të Tilburit, Elizabeta e urdhëroi ushtrinë të shpërndahej, kampi në Tilburi u shpërbë pesë ditë më vonë, pastaj çmobilizoi marinën, duke i dërguar ata në shtëpi pa pagesë. E gjitha ndërkohë që kostot e kësaj përpjekjeje mbrojtjeje arrin – totali ishte afërsisht £400,000 paund – dhe masat u vunë në lëvizje për ta zbutur atë. Tifoja, skorbuti dhe dizenteria vërshuan përmes ekuipazheve dhe shumë vdiqën nga sëmundjet dhe uria pas zbarkimit në Margejt. Për shembull, nga ekuipazhi i anijes Bonaventure prej 500 vetash, më shumë se 200 kishin vdekur, ndërsa nga anija Elizabeth Jonas kishte mbijetuar vetëm një anëtar ekuipazhi.

Howard i shkroi Burghley-t se: "Do të trishtonte çdo zemër njeriu të shikonte se ka shërbyer kaq trimërisht, duke vdekur kaq mjerisht". John Hawkins gjithashtu vlerësonte dhe akuzonte Burghley-n "se me vdekjen, duke i shkarkuar të sëmurët dhe në mënyrë të ngjashme, mund të kursehej disi në pagesën e përgjithshme". Njerëzit duhet të mbështeteshin te bamirësia e oficerëve të tyre dhe Howard-i vendosi një shembull duke kryer atë që ai mundëte me kuletën e tij për të ndihmuar detarët. Gjithësesi, mbi 3,000 vdiqën. Si rrjedhojë, u themelua Chatham Chest, me qëllimin për të ndihmuar në pagimin e pensioneve ndaj detarëve e invalidizuar.

U desh ca kohë për tu kuptuar shkalla e fitores së pasi lajmi filloi të depërtonte nga fundi i gushtit dhe fillimi i shtatorit. Si rrjedhojë, u zhvilluan një numër meshash falenderuese në katedralet dhe kishat e gjithë Anglisë. Në Katedralen e Shën Palit në Londër u zhvilluan një seri meshash falenderimi, e para më 30 gusht, ku u mbajt një predikim, i ndjekur nga një tjetër më 18 shtator. Pasi lajmi i katastrofës në shkallë të plotë u kuptua si dhe lajmet e fitores angleze kundër Farnese-s në Bergen op Zoom, më 29 nëntor u zhvilluan një shërbim kombëtar falenderimi. Një falenderim i dytë dhe i fundit u zhvillua pesë ditë më vonë, që pa një proçesion mbretëror të mbretëreshës në një karrocë përmes rrugëve të Londrës. Dymbëdhjetë standarde spanjolle (flamuj beteje) dhe trofe të tjerë, që ishin kapur nga anijet e Armadës dokoruan korin e Katedrales së Shën Palit gjatë meshës së stërmadhe.

Kapja e galeonëve spanjollë Nuestra Señora del Rosario San Salvador u studiuan gjithashtu nga anglezët. Galeoni San Salvador u bë i njohur si "Great Spaniard", por humbi në një mbytje në nëntor 1588 pranë Studlandit. Ndërsa galeoni Nuestra Señora del Rosario u soll në Dartmuth. 397 anëtarët e ekuipazhit u çuan te Torre Abbey afër Torquay-t, ku u mbajtën në burg në një haur (tashmë i quajtur Hauri Spanjoll) dhe të kursyer nga ekzekutimi. Më vonë Nuestra Señora del Rosario u dërgua në Çatam, ku vendos në dokun e thatë dhe në vijim u fundos për të mbështetur një skelë. Pedro de Valdés u mbajt i burgosur në Kullën e Londrës për pesë vjetë, deri sa shpërblimi i lirimit u pagua nga familja e tij për kthimin e tij në Spanjë. Ai nuk u fajësua për humbjen e anijes së tij dhe do të caktohej guvernator kolonial i Kubës nga viti 1602 deri në vitin 1608.

Holandezët e kremtuan gjithashtu fitoren dhe artistët e tyre ishin të shpejtë të krijuar medalje përkujtimore dhe piktura, që shpejtë do të qarkullonin brenda vitit. Galeonët spanjollë të shkatërruar, San Mateo dhe San Felipe, që kishin ngecur në cektina u gjetën të dy të çarë me vrima gjylesh, që i kishin goditur poshtë vijës së ujit. Të dy anijet ishin tepër të dëmtuara për tu shpëtuar dhe kështu u shkatërruan; topat u përdorën nga holandezët në fortesat e afërta. Flamuri i direkut kryesor nga galeoni San Matteo, pjesë e të cilit paraqet Krishtin në Kryq, u mor, u var dhe u ekspozua në korin e Kishës së Shën Pjetrit në Leiden. Ai tani gjendet në Muzeun De Lakenhal.

Spanja

Lajmi i katastrofës shkaktoi tronditje dhe dëshpërim, ndërsa kombi u vu në zi. Mundja e Spanjës ishte edhe më shkatërruese, si rrjedhojë e shpresave të suksesit të saj ishin ushqyer nga thashethemet e gënjeshtërta. Ato përfshinin kapjen rob të Francis Drake dhe Howard-it, pushtimin e Ishullit të Uajtit dhe Plajmuthit nga ushtria e Farnese-s, madje afrimin ndaj Londrës. Mbreti u trondit nga lajmi dhe u mbyll i vetëm për ditë të tëra. Punët e përditshme të qeverisjes patën gjithashtu një ndërprerje të befasishme. Mbreti është pohuar se tha: "Unë e dërgova Armadën kundër njerëzve, jo erëra dhe dallgëve të Zotit". Lajmi i humbjes së anijes La Girona barti më shumë dëshpërim për Filipin: jo vetëm De Leiva, por edhe ndjekësit e tij nga pothuajse çdo shtëpi fisnike në Spanjë ishin mbytur me të.

Numri i anijeve të humbura është debatuar. Një studim i hollësishëm nga historiani naval spanjoll Cesáreo Fernández Duro në mesin e viteve 1880, pohoi se në total kishin humbur 63 anije. Historiani spanjoll José Luis Casado Soto shqyrtoi fatin e secilës anije, duke krijuar dosje. Ai pohoi se anijet e humbura ishin 35. Gjithashtu u vrejt se nga 122 anijet e Armadës që hynë në Kanalin Anglez, 87 u kthyen nga udhëtimi i tyre përmes kanalit dhe rreth Ishujve Britanikë. Këto shifra nuk përfshijnë tetë anije që nuk ishin llogaritur.

Historianë të tjerë kanë kryer studime të mëtejshme; Neil Hanson, Robert Hutchinson, Colin Martin dhe Geoffrey Parker, të gjithë studiuan anijet e Armadës që ishin kthyer, duke mbërritur në të njëjtin përfundim, se në tërësi ishin humbur midis 44 dhe 51 anije, me përshkrime më të hollësishme të ndryshimit në numrin e anijeve që u nisën bashkë me fatin e tyre. Kjo shifër përfaqëson fundosjen, kapjen, shkatërrimin ose vetëfundosjen e një të tretës së flotës. Historiani amerikan Garrett Mattingly vërejti se vetëm 66 anije u kthyen në Spanjë, me një tjetër që u kthye më vonë atë vit. Humbjen nuk përfshijnë anijet e vogla të brishta si pataçet dhe zarbat, nga të cilat u humbën rreth shtatëmbëdhjetë.

Megjithëse shumica e anijeve ishin kthyer, shumë prej tyre ishin dëmtuar rëndë ose nga stuhitë ose nga zjarri anglez. Një hulk, Doncella, u fundos pasi ata kishin hedhur spirancën në Santander dhe Santa Anna u dogj askidentalisht brenda pak ditësh nga hyrjes së San Sebastianit. Gjithashtu galeonët e dëmtuar, San Marcos dhe San Francisco u shkatërruan, duke ia shitur topat dhe drurin. Deri në gjysma e flotës ishte e papërshtatshme për shërbim të mëtejshëm dhe si pasojë disa u vetë-fundosën, shkatërruan ose u lanë të kalbeshin.

Për më tepër, burimet spanjolle pohojnë se vdiqën jo më shumë se 11,000 veta. Administratorët, burokratët dhe sekretaritë e Filipit, dokumentuan, datuan dhe arkivuan gjithçka që ndodhi në të gjitha këndet e Perandorisë Spanjolle dhe të gjitha ato rregjistrime mbahen akoma në Arkivat Kombëtare të Spanjës dhe në pallatin El Escorial. Numri i njerëzve të humbur u nxor nga listat e shpërndarjes së pagesave. Një analizë e hollësishme e kostos njerëzore të fushatës tregon se nga Coruña u nisën 25,696 veta dhe u kthyen 13,399.

Edhe pas mbërritjes njerëzit ishin gati të vdekur nga sëmundjet, pasi kushtet ishin shumë të ngjeshura dhe shumica e anijeve kishin mbetur pa ushqim dhe ujë. Disa prej të mbijetuarve të Armadës do të vdisnin më pas në Spanjë, ose në anijet-spital në limanet spanjolle, nga sëmundje të mara gjatë udhëtimit. Një numër i madh komandantësh të shquar spanjollë gjithashtu vdiqën, shumë pasi kishin mbërritur në port. Nën-admirali i flotës dhe komandanti i Skuadrës së Guipuzkoas, Miguel de Oquendo, që vuajti nga plagët e betejës dhe ethet, vdiq në Coruña dy ditë pasi mbërriti. Një tjetër ishte komandanti i skuadrës Biskajene, Juan Martínez de Recalde, që pësoi të njëjtin fat.

Duka i Medina Sidonias gjithashtu u sëmur gjatë kthimit të tij dhe pothuajse vdiq; ai nuk u fajësua nga Filipi, që e lejoi të kthehej në shtëpi për pushime. Hutchinson pohon se numri i të mbijetuarve ishte pak mbi 50%, por kjo shifër nuk përfshin portugezët, napolitanët dhe skllevërit e galerave; ndërsa Hanson pohon se më pak se 10,000 veta (38%) i mbijetuan ekspeditës.

Kundër-Armada Angleze

Vitin pasues, forcat angleze dhe holandeze nisën një Kundër-Armadë nën drejtimin e Sir Francis Drake Sir John Norris me tre detyra:

• Të shkatërronin flotën e dobësuar spanjolle të Atlantikut, që po riparohej në portet e Spanjës veriore.
• Të zbarkonin në Lisbonë të Portugalisë dhe të ngrinin një revoltë kundër mbretit Filipi II i Spanjës (Filipi I i Portugalisë) duke vendosur në fronin portugez pretenduesin Dom António, Priori i Kratos.
• Të merrnin Azoret nëse ishte e mundur, në mënyrë që të vendosnin një bazë të përhershme.

Asnjë nga objektivat nuk u arrit. Përpjekja për rikthimin e Kurorës Portugeze nga Spanja qe e pasuksesshme dhe mundësia për të dhënë një goditje vendimtare kundër Marinës së dobësuar Spanjolle dështoi. Ekspedita i shteroi burimet financiare të thesarit të Anglisë, që kishte qenë mbledhur me kujdes gjatë mbretërimit të gjatë të Elizabetës së I. Përmes kësaj mundësie të humbur, fuqia navale e Filipit të II shënoi një ripërtëritje përgjatë dekadës pasuese. Vitin tjetër ai dërgoi 37 anije me 6,420 veta në Bretanjë, ku ata vendosën një bazë operacionesh në lumin Blavet. Përfundimisht, anglezët dhe holandezët dështuan ti pengonin flotat e ndryshme të Indive, megjithë numrin e madh të personelit ushtarak të mobilizuar çdo vit.

Ecuria e luftës

Gjatë zhvillimit të luftës, spanjollët u orvatën të mernin kontrollin e Kanalit Anglez ose të ndalonin ndërhyrjen angleze në Flandër, apo sulmet transatlantike të korsarëve anglezë. Nga baza e tyre në Bretanjë, korsarët spanjollë kryen mjaft inkursione në brigjet angleze duke plaçkitur anijet angleze dhe holandeze. Spanjollët nisën disa sulme në shkallë të vogël si ai i Gjirit Maunt në Kornuoll, më 26 korrik 1595, kur përgjatë dy ditëve, Penzansi, Njulini, Mauzëli dhe Pauli do të sulmoheshin dhe digjeshin. Një tjetër sulm më i vogël në Gjirin Kausand, gjithashtu në Kornuoll, u zhvillua vitin tjetër, por përfundoi në dështim. Në qershor 1596, Anglia dhe Provincat e Bashkuara Holandeze dërguan një flotë të dytë në Spanjë, ku zaptuan dhe mbajtën Cádiz-in për dy javë, duke shkaktuar humbje ekonomike, por dështuan të kapnin flotën e thesarit. Pas kësaj, Spanja do të dërgonte tre Armada të tjera – e dyta e dërguar në vitin 1596 (126–140 anije) u shpërnda nga një stuhi, ashtu si dhe e treta e dërguar vitin tjetër (140 anije), me një numër anijesh të kapura ose fundosura nga flota angleze. Armada e fundit (33 anije) u dërgua në tetor 1601 në Irlandë, përfundoi me dorëzim në Kinsale, tre muaj më vonë. Konflikti në vazhdim do të qetësohej me pakësimin e aksioneve ushtarake, dhe në fund përfundoi me nënshkrimin e Traktatit të Londrës në gusht 1604.

Revolucioni teknologjik

Dita e shtatë e betejës me Armadën, 7 gusht 1588, pikturë e Hendrick Cornelisz Vroom, 1601

Spanjollët kishin 117 anije për tu përballuar kundër më shumë se 200 anijeve angleze. Forcat luftuese kishin përvoja stilesh tërësisht të ndryshme luftimi. Stili spanjoll mund të studiohet nga Beteja e Lepantos. Taktikat e tyre ishin të shtinin një batare topash, ti godisnin me dash, ti kapnin me ganxha dhe të abordonin në anijet armike, pastaj të përfshiheshin në luftimin trup më trup. Në dallim, stili anglez ishte të shfrytëzonte përparësinë e erës ("pozicionin avantazhues") dhe zjarrin linjë më linjë të topave në drejtimin e erës, që i ekspozonte anijet kundërshtare si shënjestra. Gjithashtu përfshirja e përdorimit të artilerisë navale për të dëmtuar anijet e armikut pa patur nevojë të abordonin. Deri atëherë, topi kishte luajtur një rol mbështetës ndaj taktikës kryesore të përplasjes me dash dhe abordazhit të anijeve armike.

Dështimi i Armadës Spanjolle e shpërbleu strategjinë angleze dhe shkaktoi një revolucion në taktikat navale. Anglezët kishin përparësi edhe në luftimin e afërt në vend, kështu që ata mund të rifurnizoheshin lehtësisht dhe shpesh, në mënyrë që të mos ishin të rënduar, ashtu si anijet e Armadës, që ishin të ngarkuara me të gjitha sendet e nevojshme për forcën pushtuese, që do të zhvillonte një luftë tokësore. Gjithësesi, kur flotat në fakt u përplasën në Betejën e Gravelines, Armada ishte në epërsi numerike 10:1, dhe gjatë luftimit 8-orësh, anglezët arritën të fundosnin një karrakë dhe detyruan dy galeonë, një pinasë dhe një anijet të armatosur tregtare të ngeceshin në breg. Megjithë këtë inferioritet, Armada nuk u largua asnjëherë nga një luftim; çdo herë ajo e sfidoi flotën angleze, ndërsa kjo e fundit hapte velat për të ruajtur largësinë e saj. Pas përplasjes së fundit me flotën angleze, flota spanjolle u largua, duke ruajtur aftësinë e saj për luftuar në mënyrë efektive.

Shumica e historianëve ushtarakë mendojnë se Beteja e Gravelines pasqyron një ndryshim afatgjatë në baraspeshën e fuqisë navale në favor të Anglisë, pjesërisht si pasojë e diferencës në teknologjinë navale dhe armatimin e topave, që vijuan në shekullin pasues. Sipas fjalëve të historianit Geoffrey Parker, nga viti 1588, "anijet kryesore të marinës elizabetiane përbënin flotën më të fuqishme të luftës në lundrim gjithkund në botë". Kantieret navale angleze ishin prijëse në inovacionin teknik, ndërsa kapitenët e saj përcaktuan formacione dhe taktika të reja luftimi. Anijet me velaturë të plotë më të lëmuara dhe më të manovrueshme, me topa të gjerë, ishte një nga përparimet më të mëdha të shekullit, që e ndryshoi përgjithnjë luftën navale.

Ndërtimtaria navale angleze futi dizajne të reja, së pari të paraqitura me anijen Foresight në vitin 1570 dhe anijen Dreadnought në vitin 1573, që i lejuan anijet të lundronin më shpejtë, të manovroheshin më mirë dhe të bartnin topa më të shumtë dhe më të rëndë. Ndërsa luftanijet e mëparshme përpiqeshin të mbërtheheshin me njëra-tjetrën në mënyrë që ushtarët të abordonin në anijen armike, ato ishin të afta të qëndronin në distancë dhe të hapnin zjarr me topa nga ana e gjerë që të mund ti fundosnin. Anijet dhe detaria angleze e kishin ndalur pushtimin. Anglezët gjithashtu përfituan nga strategjia e pazbatueshme spanjolle që kërkonte bashkërendim midis flotës pushtuese dhe ushtrisë spanjolle në breg. Dizajni i vjetëruar i topave spanjollë nënkuptonte se ata ishin më të ngadaltë në rimbushje, në një betejë në afërsi, duke i lejuar anglezët të mernin kontrollin. Spanja, megjithatë, kishte flota më të mëdha numerikisht, por Anglia po e tejkalonte.

Trashëgimia

Në Angli, beteja u ndoq nëpërmjet shpërndarjes së fletushkave, pamfleteve, duke prerë medalje fitoreje dhe kremtime të shumta të gëzuara. Fitorja nxiti një propagandë të stërmadhe ofensive të "Davidit dhe Golias", dhe shfrytëzimi i saj do të ushqente krenarinë kombëtare, që zgjati për vite. Legjenda e Elizabetës vazhdoi dhe u zhvillua kohë pas vdekjes së saj. Ajo gjithashtu mund ti ketë dhënë zemër kauzës Protestante përgjatë Evropës dhe besimit se Zoti mbështeste protestantët. Kjo u tregua nga prerja e medaljeve përkujtuese, që bartnin variacione në mbishkrime, "1588". Flavit Jehovah et Dissipati Sunt – me "Jehovain" me shkronja hebraike (Zoti fryu, dhe ata u shpërndanë), ose He blew with His winds, and they were scattered. U prenë edhe më tepër medalje gazmendi, si ato me lojën e fjalëve të Jul Çezarit Veni, vidi, vici (Erdha, pashë, fitova): të shndërruara në Venit, Vidit, Fugit (Erdhi, pa, ia mbathi). Era që shpërndau Armadën është quajtur Era Protestante, një frazë e përdorur edhe për pushtimet e mëvonshme të dështuara të Anglisë.

Kujtimi i fitores ndaj Armadës u evokua si gjatë Luftërave Napoleonike dhe Luftës së Dytë Botërore, kur Britania e Madhe u përball me një rrezik thelbësor pushtimi të huaj. Gjatë Betejës së Britanisë pilotët e avionëve luftues të Royal Air Force tërhoqën vëmendjen botërore si "elizabetianët e rinj". Përmendorja e Armadës në Plajmuth u ndërtua në vitin 1888 për të kremtuar treqint-vjetorin e mundjes së Armadës Spanjolle.

Një nga zbulimet më të mëdha të Armadës Spanjolle ishin mbetjet e anijes së mbytur La Girona, të gjetur nga një skuadër zhytësish belgë pranë brigjeve të Portballintraes në vitin 1968. Ai ishte thesari më i madh i zbuluar deri në atë kohë. Monedha ari dhe argjendi, xhevahire, armatime dhe sende të tjera janë në ekspozim të përhershëm në Muzeun e Ulsterit (pjesë e muzeve kombëtarë të Irlandës së Veriut) në Stranmillis të Belfastit.

• 
  Medalje e Armadës, që bart mbishkrimin Flavit Jehovah et Dissipati Sunt
• 
  Hauri Spanjoll në Torre Abbey – ai mban një pllakatë blu që shënon se ai mbajti 397 robër spanjollë lufte për 14 ditë gjatë fushatës së Armadës
• 
  Top saker prej bronzi mbi karro dhe armatime të tjera nga anija e Armadës Spanjolle, La Girona, Muzeu i Ulsterit, Belfast
• 
  Flamur nga galeoni spanjoll San Mateo, Muzeu De Lakenhal, Leiden

Historiografia

Për 150 vjetë, shkrimtarët u mbështetën gjerësisht te përkthimi i Augustine Rytherit të Expeditionis Hispaniorum in Angliam vera Descriptio të Petruccio Ubaldinit (1590), që argumenton se Zoti mbështeti në mënyrë vendimtare kauzën protestante. Në shekullin e XVII, William Camden theksoi elementet e nacionalizmit anglez dhe sipërmarrjen private të të ashtuquajturve qenë të detit. Ai theksoi gjithashtu edhe se duka i Medina Sidonias ishte një detar inkompetent. Në shekullin e XVIII, David Hume lavdëroi udhëheqjen e mbretëreshës Elizabeta. Megjithatë, historianët vig, të udhëhequr nga James Anthony Froude, e refuzuan interpretimin e Hjumit dhe argumentuan se Elizabeta po lëkundej dhe pothuajse e humbi konfliktin nga mungesa e saj e vullnetit për të shpenzuar mjaftueshëm për të mirëmbajtur dhe furnizuar flotën e anijeve të Marinës Mbretërore (Royal Navy).

Historiografia moderne shkencore do të përfshihej me publikimin e dy volumeve të dokumenteve parësore nga John Knox Laughton në vitin 1894. Kjo i mundësoi studiuesit kryesor të sotëm naval, Julian Corbett, ta hidhte poshtë pikëpamjen vige dhe ta kthente vëmendjen profesionalizimi i Royal Navy-t si një faktor kyç. Historianët e shekullit të XX janë përqëndruar në çështjet teknike, si krahasimi i fuqisë së artilerisë navale angleze dhe spanjolle dhe shkallën e meritës për taktikat e luftës navale që i detyrhet Francis Drake dhe Charles Howard-it. Moti i keq në Kanalin Anglez dhe në oqean në atë kohë është përmendur gjithmonë si një faktor kryesor në rezultat. Historiani Douglas Knerr i ka rishikuar prirjet kryesore të historiografisë përgjatë pesë shekujve.

Pjesëmarrës të shquar

• William Adams shërbeu në anijen Richarde Dyffylde, një anije furnizimi gjatë fushatës. Në vitin 1600, ai qe anglezi i parë që mbërriti (dhe u vendos) Japan nëpërmjet Komapanisë së Bashkuar të Indisë Lindore (VOC), duke u bërë një nga perëndimorët e parë të paktë samurai.
• Lope de Vega, një nga figurat kyç të Epokës së Artë Spanjolle të letërsisë baroke dhe një nga shkrimtarët më prodhimtarë në historinë e letërsisë, shërbeu në anijen San Juan, gjatë Armadws Spanjolle.

Në kulturën popullore

Armada është paraqitur shpesh në rrëfime fikshionale të mbretërimit të Elizabetës I. Shembujt përfshijnë:

• Beteja e Gravelines dhe ndjekja pasuese përreth brigjeve veriore të Skocisë nga kulmi i romanit të Charles Kingsley të vitin 1855, Westward Ho!, që në vitin 1925 u bë romani i parë që u përshtat në një radio-dramë nga BBC-ja.
• Romani fantastiko shkencor i vitit 1962, i John Brunner-it Times Without Number paraqet një histori alternative, ku Armada Spanjolle triumfon kundër Anglisë, duke c[uar në një Perandori Globale Spanjolle.
• Episodi i pestë i serisë së BBC-së Elizabeth R (1971) është një rrëfim i mposhtjes së Armadës.
• Filmi i vitit 2007 Elizabeth: The Golden Age përmban një ritregim tepër fantastik të Armadës Spanjolle dhe Betejës së Gravelines.

Shiko edhe

• Francis Drake
• Golden Hind
• John Hawkins
• Zhvillimi Naval Iberik 1400-1600
• Hartografia Iberike 1400-1600
• Inditë Lindore Spanjolle
• Galeonët e Manilës
• Galeoni
• Lundrimi përreth botës
• Epoka e Lundrimit me Vela
• Perandoria Spanjolle
• Kolonizimi Spanjoll i Amerikës
• Perandoria Britanike
• Perandoria Portugeze
• Zbulimi portugez i rrugës detare të Indisë
• Armadat Portugeze të Indisë
• Perandoria Koloniale Holandeze
• Filipi II i Spanjës
• Elizabeta I
• Epoka e Lundrimit me Vela
• Epoka e zbulimeve
• Thalasokracia
• Fuqia Detare
• Komanda e Deteve
• Historia Detare
• Republikat Detare
• Historia e detarisë së lashtë
• Peripli
• Marinat dhe anijet e lashta
• Portolanët

Bibliography

• John Barratt (2006). Armada 1588: The Spanish Assault on England (në anglisht). Pen & Sword Books. ISBN 978-178159703-3.
• Bicheno, Hugh (2012). Elizabeth's Sea Dogs: How England's Mariners Became the Scourge of the Seas (në anglisht). Conway. ISBN 978-184486174-3.
• Jeremy Black (2005). European Warfare, 1494–1660 Warfare and History (në anglisht). Routledge. ISBN 978-113447708-1.
• Briggs, Asa (1985). The BBC: The First Fifty Years (në anglisht). Oksford: Oxford University Press.
• Marek y Villarino de Brugge, André (2020). Alessandro Farnese: Prince of Parma: Governor-General of the Netherlands (1545–1592) (në anglisht). Vëll. 3. Los Angeles: MJV Enterprises, ltd., inc. ISBN 979-868875965-5.
• Marek y Villarino de Brugge, André (2020). Alessandro Farnese: Prince of Parma: Governor-General of the Netherlands (1545–1592) (në anglisht). Vëll. 5. Los Angeles: MJV Enterprises, ltd., inc. ISBN 979-868956039-7.
• R. O. Bucholz; Key, Newton (2009). Early modern England 1485–1714: a narrative history (në anglisht). John Wiley and Sons. ISBN 978-140516275-3.
• Peter Burke, red. (1998) [1979]. The New Cambridge Modern History (në anglisht). Vëll. 13, Companion Volume. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-22128-3.
• G. Campion (2016). The Good Fight Battle of Britain Propaganda and The Few (në anglisht). Palgrave Macmillan. ISBN 978-023029164-5.
• Winston S. Churchill (1956). "The New World". A History of the English-Speaking Peoples (në anglisht). Vëll. 3. Nju Jork: Dodd, Mead & Co. fq. 130.
• Coote, Stephen (2003). Drake: The Life and Legend of an Elizabethan Hero (në anglisht). Londër: Simon & Schuster UK Ltd. ISBN 978-074322007-1.
• Julian Stafford Corbett (1898). Drake and the Tudor Navy. With A History of the Rise of England as a Maritime Power (në anglisht). Vëll. 1. Longmans, Greeen & co.
• Julian S. Corbett (1898). Drake and the Tudor Navy. With A History of the Rise of England as a Maritime Power (në anglisht). Vëll. 2. Longmans, Green & co.
• Dan Cruikshank (2002). Invasion: Defending Britain from Attack (në anglisht). Boxtree Ltd. ISBN 075222029-2.
• David Damrosh (2006). The Longman Anthology of British Literature (në anglisht). Vëll. 1B: The Early Modern Period. e të tjerë (bot. i 3-të). Nju Jork: Pearson Longman.
• Cesáreo Fernández Duro (1884). La Armada Invencible (në spanjisht). Vëll. 1. Madrid: Est. tipográfico "Sucesores de Rivadeneyra".
• Fernández Duro, Cesáreo (1885). La Armada invencible (në spanjisht). Vëll. 2. Madrid: Est. tipográfico "Sucesores de Rivadeneyra".
• Cesáreo Fernández Duro (1972). "3". Armada Española desde la Unión de los Reinos de Castilla y Aragón (në spanjisht). Vëll. 3. Madrid: Naval Museum of Madrid; Instituto de Historia y Cultura Naval. fq. 51.
• J. H. Elliott (1982). Europe Divided (1559–1598) (në anglisht). Cornell University Press. ISBN 978-848432669-4.
• Brian Brian Fagan (2000). The Little Ice Age: How Climate Made History 1300–1850 (në anglisht). Nju Jork: Basic Books.
• Fernández-Armesto, Felipe (1988). The Spanish Armada: The Experience of War in 1588 (në anglisht). Oxford University Press. ISBN 019822926-7.
• Felipe Fernández-Armesto (1988). The Spanish Armada: The Experience of War in 1588 (në anglisht). Oxford University Press. fq. 255–63. ISBN 019822926-7.
• Feros, Antonio (2002). El Duque de Lerma: realeza y privanza en la España de Felipe III (në spanjisht). Marcial Pons Historia. ISBN 978-849537939-9.
• James Anthony Froude (1899). The Spanish Story of the Armada, and Other Essays (në anglisht).
• Tytler, Patrick Fraser (1833). Life of Sir Walter Raleigh (në anglisht). Edinburgh: Oliver & Boyd. OCLC 3656130. OL 6949907M.
• Winston Graham (1972). The Spanish Armadas (në anglisht). Collins. ISBN 978-000221842-9.
• John Guy (2016). Elizabeth: The Forgotten Years (në anglisht). Penguin Books Ltd. ISBN 978-024196364-7.
• Hadfield, Alice Mary (1964). Time to Finish the Game: The English and the Armada (në anglisht). Phoenix House. ISBN 978-724000971-0.
• John Hampden (1972). Francis Drake, privateer: contemporary narrative and documents (në anglisht). Taylor & Francis. ISBN 978-081735703-0.
• Hanson, Neil (2011). The Confident Hope of a Miracle: The True History of the Spanish Armada' (në anglisht). Random House. ISBN 978-144642322-6.
• Evelyn Hardy (1966). Survivors of the Armada (në anglisht). Constable. ISBN 978-724000972-7.
• Francis Rußel Hart (1922). Admirals of the Caribbean (në anglisht). Houghton Mifflin Co.
• Hearn, Karen (2005). "Elizabeth I and the Spanish Armada: A Painting and its Afterlife". Transactions of the Royal Historical Society. Sixth Series (në anglisht). Cambridge University Press. 14: 129. ISBN 978-052184995-1.
• José Ignacio González-Aller Hierro; Marcelino de Dueñas Fontán; Jorge Calvar Gross; María del Campo Mérida Valverde. Libro La Batalla del Mar Oceano: (16 febrero 1588-1604), ejecución de la Empresa de Inglaterra de 1588 (në spanjisht). Vëll. 4, Tomo I. Ministerio de Defensa; Armada española; Instituto de historia y cultura naval. ISBN 978-84-9781-891-9. Marrë më 30 shtator 2024.
• Holmes, Richard (2006). A Guide to Battles Decisive Conflicts in History (në anglisht). Oksford: Oxford University Press. ISBN 978-019150117-3.
• David Armine Howarth (1981). The Voyage of the Armada: The Spanish Story (në anglisht). Collins. ISBN 978-000211575-9.
• Allingham Hugh; Francisco de Cuellar (1897). Robert Crawford (red.). Captain Cuellar's Adventures in Connacht & Ulster, A.D. 1588. A Picture of the Times, Drawn from Contemporary Sources & An Introduction and Complete Translation of Captain Cuellar's Narrative of the Spanish Armada and His Adventures in Ireland (në anglisht). Elliot Stock. Marrë më 1 nëntor 2022.
• Robert Hutchinson (2013). The Spanish Armada (në anglisht). Weidenfeld & Nicolson. ISBN 978-029786637-4.
• J. I. Israel; G. Parker (1991). "Of Providence and Protestant Winds: the Spanish Armada of 1588 and the Dutch armada of 1688". The Anglo-Dutch moment. Essays on the Glorious Revolution and its world impact (në anglisht). Cambridge University Press. fq. 349–51. ISBN 052139075-3.
• Kamen, Henry (2014). Spain, 1469–1714: A Society of Conflict (në anglisht). Routledge. fq. 123.
• T. P. Kilfeather (1967). Ireland: Graveyard of the Spanish Armada (në anglisht). Anvil Books Ltd.
• Kinard, Jeff (2007). Artillery: An Illustrated History of Its Impact (në anglisht). Bloomsbury Academic. ISBN 978-185109556-8.
• Douglas Knerr (1989). "Through the "Golden Mist": A Brief Overview of Armada Historiography". American Neptune (në anglisht). 49 (1): 5–13. ISSN 0003-0155.
• Laughton John Knox (1894). State papers relating to the defeat of the Spanish Armada, anno 1588 (në anglisht). Vëll. 2. Londër: Navy Records Society.
• Konstam, Angus (2009). The Spanish Armada: The Great Enterprise against England 1588 (në anglisht). Bloomsbury. ISBN 978-184603496-1.
• Lambert, Andrew (2010). "2. The Defeat of the Spanish Armada 1588. Prose Epic of the modern English nation". përmbledhur nga McKeown, Simon (red.). The International Emblem From Incunabula to the Internet: Selected Proceedings of the Eighth International Conference of the Society for Emblem Studies, 28th July–1st August, 2008, Winchester College (në anglisht). Cambridge Scholars Publisher. ISBN 978-144382006-6.
• Laughton, John K. (1894). State papers relating to the defeat of the Spanish Armada. Publications of the Navy Records Society; v. 1–2 (në anglisht). Navy Records Society.
• John Knox Laughton (1895). State Papers Relating to the Defeat of the Spanish Armada, Anno 1588 (në anglisht). Vëll. 2. Navy Records Society.
• Lewis, Michael (1960). Spanish Armada (në anglisht). Batsford. ISBN 978-724000978-9.
• William S. Maltby (1971). The Black Legend in England (në anglisht). Durham: Duke University Press. ISBN 978-082230250-6.
• Colin Martin (1975). Full Fathom Five: Wrecks of the Spanish Armada (në anglisht). me apendikse nga Sydney Wignall. Viking.
• Martin, Colin; Parker, Geoffrey (1999). The Spanish Armada (Revised) (në anglisht). Manchester University Press. ISBN 978-190134114-0.
• Paula Martin (1988). Spanish Armada Prisoners: The Story of the Nuestra Señora del Rosario and Her Crew, and of Other Prisoners in England, 1587–97 (në anglisht). University of Exeter. ISBN 978-085989305-3.
• Garrett Mattingly (1959). The Defeat of the Spanish Armada (në anglisht). J. Cape. ISBN 978-022460478-9.
• Garrett Mattingly (1963). The Invincible Armada and Elizabethan England (në anglisht). Itaka, Nju Jork: Folger Shakespeare Library, Cornell University Press. ISBN 978-091801611-9.
• Mattingly, Garrett (2005). The Armada (në anglisht). Boston, Nju Jork: Houghton Mifflin Harcourt. ISBN 978-0-618-56591-7.
• Mcdermott, James (2005). England and the Spanish Armada: The Necessary Quarrel (në anglisht). New Haven, CT: Yale University Press. ISBN 978-030010698-5.
• Alexander McKee (1988) [1963]. From Merciless Invaders: The Defeat of the Spanish Armada (në anglisht) (bot. i 2-të). Londër: Grafton Books.
• Motley, John Lothrop (1872). "XVII. 1587". History of the United Netherlands from the Death of William the Silent to the Synod of Dort (në anglisht). Roterdam: Jacs. G. Robbers. fq. 481–519.
• Motley, John Lothrop (1888). History of the United Netherlands: from the Death of William the Silent to the Twelve Years' Truce – 1609 (në anglisht). Vëll. 1. Harper & Brothers.
• Aubrey N. Newman; David T. Johnson; P. M. Jones (1985). "The Eighteenth Century". Annual Bulletin of Historical Literature (në anglisht). 69 (1): 93–109. doi:10.1111/j.1467-8314.1985.tb00698.x.
• Peter Padfield (1988). Armada: A Celebration of the Four Hundredth Anniversary of the Defeat of the Spanish Armada, 1588–1988 (në anglisht). Gollancz. ISBN 057503729-6.
• Geoffrey Parker (maj 1988). "Why the Armada Failed". History Today (në anglisht). 38 (5): 26–33. ISSN 0018-2753.
• Geoffrey Parker (gusht 1996). "The 'Dreadnought' Revolution of Tudor England". Mariner's Mirror (në anglisht). 82 (3): 269–300. doi:10.1080/00253359.1996.10656603.
• Parker, Geoffrey (2002). Success is never final (në anglisht). Nju Jork: Basic Books. ISBN 0-465-05477-3.
• Pendrill, Colin (2002). Spain 1474–1700: The Triumphs and Tribulations of Empire (në anglisht). Bristol: Heinemann. ISBN 978-043532733-0.
• Andrew Pettegree (2015). The Invention of News (në anglisht). Yale University Press. ISBN 978-030021276-1.
• Peter Pierson (1989). Commander of the Armada: The Seventh Duke of Medina Sidonia (në anglisht). Nju Haven, Londër: Yale University Press. ISBN 978-0-300-04408-9.
• Pollen, John Hungerford (1913). "Spanish Armada". përmbledhur nga Charles George Herbermann (red.). The Catholic encyclopedia: An International Work of Reference on the constitution, doctrine, discipline, and history of the Catholic Church (në anglisht). Vëll. 1. Aachen – Assize. The Encyclopedia Press, inc. fq. 727–29.
• Eugene L. Rasor (1993). The Spanish Armada of 1588: Historiography and Annotated Bibliography (në anglisht). Bloomsbury Academic. ISBN 978-031328303-1.
• Regan, Geoffrey (1992). The Guinness Book of Military Anecdotes (në anglisht). Canopy Books. ISBN 978-155859441-8.
• Gracia Rivas, Manuel (1988). La sanidad en la jornada de Inglaterra (1587–1588) (në spanjisht). Madrid: Editorial Naval. ISBN 847341039-4.
• Manuel Gracia Rivas (1991). "The Medical Services of the Gran Armada". përmbledhur nga M. J. Rodríguez-Salgado; Simon Adams (red.). England, Spain and the Gran Armada, 1585–1604 (në anglisht). Barnes & Noble. fq. 212. ISBN 038920955-4.
• N. A. M. Rodger (1999). The Safeguard of the Sea: A Naval History of Britain 660–1649 (në anglisht). Vëll. 1. Penguin.
• Rodríguez-Salgado, M. J. (1990). "The Spanish Story of the 1588 Armada Reassessed". The Historical Journal (në anglisht). 33 (2): 461–78. doi:10.1017/S0018246X00013431. JSTOR 2639468. S2CID 161344071. Marrë më 7 janar 2023.
• Mía J. Rodríguez-Salgado (1991). "5. Pilots, navigation and strategy in the Gran Armada". përmbledhur nga Mía J. Rodríguez-Salgado; Simon Adams (red.). England, Spain and the Gran Armada, 1585–1604 (në anglisht). Barnes & Noble. fq. 134-72. ISBN 038920955-4.
• Gorrochategui Santos, Luis (2018). English Armada: The Greatest Naval Disaster in English History (në anglisht). Oksford: Bloomsbury. ISBN 978-135001699-6.
• Snow, Peter; Snow, Dan (27 gusht 2004). "Episode 4, "The Battle Against the Spanish Armada"". Battlefield Britain (Dokumentar televiziv) (në anglisht). 60 minuta në. BBC. BBC Two.
• José L. Casado Soto (1991). "4. Atlantic Shipping in Sixteenth-Century Spain and The 1588 Armada". përmbledhur nga Mía J. Rodriguez-Salgado; Simon Adams (red.). England, Spain, and the Gran Armada, 1585–1604: Essays from the Anglo-Spanish Conferences, London and Madrid (në anglisht). Barnes & Noble. fq. 95–133. ISBN 978-085976300-4.
• Robert Stedall (2022). Elizabeth I's Final Years: Her Favourites and Her Fighting Men (në anglisht). Pen and Sword. ISBN 978-139908318-8.
• Tenace, Edward (2003). "A Strategy of Reaction: The Armadas of 1596 and 1597 and the Spanish Struggle for European Hegemony". English Historical Review (në anglisht). 118 (478): 855–82. doi:10.1093/ehr/118.478.855.
• I. A. A. Thompson (1969). "The Appointment of the Duke of Medina Sidonia to the Command of the Spanish Armada". The Historical Journal (në anglisht). 12 (2): 197–216. JSTOR 2637801.
• Petruccio Ubaldini (1590). A discourse concerninge the Spanishe fleete inuadinge Englande in the yeare 1588 (në anglisht). Përkthyer nga Augustine Ryther. A. Hatfield.
• Wagner, John (1999). Historical Dictionary of the Elizabethan World; Britain, Ireland, Europe, and America (në anglisht). Oksford dhe Nju Jork: Routledge. ISBN 978-157958269-2.
• Waller, Maureen (2006). Sovereign Ladies: The Six Reigning Queens of England (në anglisht). Nju Jork: St. Martin's Press. ISBN 978-031233801-5.
• Wernham, Richard Bruce (1984). After the Armada: Elizabethan England and the Struggle for Western Europe: 1588–1595 (në anglisht). Clarendon Press. ISBN 978-019822753-3.
• Richard Bruce Wernham (1994). The Return of the Armadas: the Later Years of the Elizabethan War against Spain, 1595–1603 (në anglisht). Claredon Press. ISBN 978-019820443-5.
• J. R. S. Whiting (1995) [1988]. The Enterprise of England: The Spanish Armada (në anglisht). Sutton Publishing. ISBN 086299476-4.
• Worth, Richard (1890). History of Plymouth: From the Earliest Period to the Present Time (në anglisht). Plajmuth: W. Benden.
• Vego, Milan N. (2013). Naval Strategy and Operations in Narrow Seas (në anglisht). Routledge. ISBN 978-113631794-1.
• José N. Alcalá-Zamora (2004). La empresa de Inglaterra: (la "Armada invencible": fabulación y realidad (në spanjisht). Taravilla: Real Academia de la Historia. ISBN 978-849598337-4.

Lidhje të jashtme

• The Story of the Tobermory Spanish Galleon
• English translation of Francisco de Cuellar's account of his service in the Armada and on the run in Ireland
• Elizabeth I and the Spanish Armada Arkivuar 19 shkurt 2020 tek Wayback Machine – a learning resource and teachers notes from the British Library
• The story of the Armada battles with pictures from the House of Lords tapestries