Gashi (fis)
Gashi është një mbiemër shqiptar dhe emri i një prej fiseve më të mëdha historike të Shqipërisë veriore. Është një rajon historik fisnor i vendosur në Malësinë e Gjakovës.[1][2] Fisi Gashi njihet për ndjekjen e Kanunit të Malësisë së Madhe, një variant i Kanunit.[3] Ata ishin të njohur ndër fiset malore për mençurinë e tyre.[4]
| Fiset shqiptare |
|---|
 |
Gjeografia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Gashi është një nga fiset më të përhapura shqiptare në veri të Shqipërisë, Kosovë dhe Maqedoni. Territori i tyre fisnor korrespondon me Rrethin e Tropojës dhe me Rajonin e Gjakovës në Shqipëri dhe Kosovë përkatësisht; ai shtrihet nga lindja e qytetit të Bajram Currit deri në fshatrat si Batusha dhe Kosharja në Kosovë. Rajoni i tyre fisnor bazohet në luginat e lumenjve Llugaj dhe Bushtrica, në perëndim kufizohen me Krasniqin, në jug me Bytyçin mbi Qafën e Luzhës dhe me Morinën në juglindje. Fisi Gashi kishte edhe kullota verore në veri të malit në lindje të Vuthajt.[5]
Prejardhja[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Gashi është i përqendruar në rajonin historik të Malësisë së Gjakovës, e cila përfshin Rrethin e Tropojës në Shqipëri dhe Komunën e Gjakovës në Kosovë. Mendohet se kanë lidhje me Toplanën.[6] Sipas traditës, të shënuar nga Baroni Nopca në vitin 1907, paraardhësi i Shllakut quhej “Can Gabeti”, një nga katër vëllezërit (të tjerët ishin themelues të Gashit, Toplanës dhe Megulës).[7] Katër vëllezërit jetonin në rajonin e Shllakut ku ndanë pasuritë e tyre. Gashi dhe Toplana përfundimisht u zhvendosën drejt lindjes, ku Gashi u vendos fillimisht në Serma midis lumenjve Nikaj dhe Leshnica. Vendbanimi i tyre në Serma ishte jetëshkurtër dhe ata u zhvendosën në vendndodhjen e tyre aktuale rreth vitit 1660 pasi anëtarët katolikë të fisit vranë 2 imamë. Begolli Bey i Pejës kishte bërë që trupat e tij të rrethonin fisin dhe t'i detyronin të shpërnguleshin në një rajon të ri (Malësia e Gjakovës) ku jetonte popullsia vendase e quajtur anas.[6] Titulli anas përdoret në disa historiografi fisnore shqiptare, pasi është një term shqiptar që u referohet popujve autoktonë të një rajoni. Anas nuk i referohet popullsive sllave.[8] Gabeti, që thuhet se ishte një krishterë ortodoks nga Mali i Zi, hasi në popullsinë origjinale vendase që ishin paraardhësit e familjes Kolë Pep Fura dhe pasardhësi i fundit mashkull i të cilit vdiq rreth vitit 1900.[9] Baroni Nopsca beson se Gashi u nda nga fiset Toplana dhe Shllaku rreth vitit 1524 ose ndoshta disi më herët, ndoshta si rezultat i luftës së parë osmane në Shqipëri.[10] Megjithatë, lidhja e supozuar me Toplanën dhe Shllakun nuk mbështetet nga rezultatet gjenetike, të cilat tregojnë se Toplana dhe Shllaku janë të lidhur me njëri-tjetrin, por nuk kanë lidhje gjaku me Gashin.[11]
Megjithatë, Gashi mendohet se ka qenë fisi i parë në rajonin e Tropojës, pra para Krasniqjave. Referenca historike bëhet për një tjetër baba stërgjyshor të Gashit të quajtur Leka, djali i Pjetër Spanit, i cili ka jetuar në vendbanimin Selimaj (Gegëhysen) në gjysmën e dytë të shekullit të pesëmbëdhjetë.[10] Ajo që është e qartë, megjithatë, është se Gashi tradicionalisht përbëhej nga 3 vëllazëri kryesore ose fise më të vogla:
- Luzhanë kryesisht banorë të Botushës dhe Luzhës të cilët vijnë nga Gashi origjinal i Pultit që datojnë në shekullin e 16-të.
- Bardhi/Bardhajt, të cilët u vendosën në Malësinë e Gjakovës më së voni në fillim të shekullit të 17-të.
- Shipshanët, të cilët e vendosën malësinë e Gjakovës nga fillimi i shekullit të 17-të.
Sipas gojëdhënave vendase, fisi i Gashit mori formën e tanishme kur aga i Gashit në Botushë bashkoi Luzhën me bajrakun e Bardhit dhe të Shipshanit si masë mbrojtëse ndaj fiseve përreth që ishin më të mëdhenj në numër.[12]
Historia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Gashi si patronim shfaqet në defterin osman të vitit 1485 në vendbanimin Bazari Lepovica në nahijen e Petrishpan-ilit. Vendbanimi kishte tridhjetë familje; mes tyre ishin: Mrija, i biri i Gashit dhe Nikolla, i biri i Gashit. [13] Përmendja e parë e ketij fisi në dokumenta historik mendohet te jetë ajo në relacionet e Don Vincentit dhe Benedikt Orsinit të viteve 1628-1629 ku thuhet: “Krahina e Pultit ndër malet mbi Shkodër që shtrihet në gjatësi prej malit të Bishkazit në prendim deri në malin e Gashit në lindje".[14] Sipas Robert Elsie, Gashi është fisi i parë shqiptarë me vendbanim në Tropojë.[1]
Zanafilla e fisit të Gashit është e dokumentuar qartësisht nga një vizitë që Frang Bardhi i bëri fshatrave të Pultit më 1638; Bardhi shënonte se fshati Gash kishte 97 shtëpi me 866 banorë të krishterë. Prej këtyre, Bardhi thoshte që Gashi është edhe mbiemri i një konaku 95 frymësh, të gjithë prej 3 vëllazerive që ishin të tre gjallë dhe që njihnin pasardhësit e vet deri në brezin e katërt. Ai gjithashtu përshkruante Gashjanët si të gjatë, të pashëm e me trup te lidhur, si dhe mjaft të pasur e shumë krenarë. Ata kishin një kryetar që quhej Mengu Kola, i cili i kishte pritur në shtëpi me nderim të madh.[15]
Dokumentacioni mbi fisin e Gashit vijon të jetë i bollshëm përgjatë gjithë shekullit të 17, kur Gashi ishte qendër e Dioqezës së Pultit. Gashi e Krasniqja ishin në hasmëri të shpeshta mes tyre, siç tregojnë relacione deri në vitin 1680, kur Pjetër Bogdani arriti të pajtojë 24 gjaqe mes dy fiseve.[16] Në vitin 1689, krerët e Gashit iu drejtuan me një letër Vatikanit, duke kërkuar mbështetje më të madhe me klerikë e materiale. Kjo letër është një ndër dokumentet më të vjetra në gjuhën shqipe.[17]
.png)
Gjatë luftës Austro-Turke 1683-1699, Gashi dhe fiset e tjera katolike të zonës mbështetën austriakët, dhe për këtë arsye u ndëshkuan nga pushtetarët osmanë pas humbjes së Austrisë.[18] Në vitet 1690-1693, fshati Gash u dogj nga Pashai i Pejës dhe popullsia e tij u dëbua drejt Llapit në Kosovë, por disa familje u kthyen në trevat e para, pasi në relacionet e zhvilluara gjatë viteve 1720-1743 Gashi vazhdon te dalë në dokumenta si fshat katolik disa-qindra banorë.[19] Sidoqoftë gjatë kësaj periudhe trazirash e përndjekesh, fisi i Gashit u kthye nga një fis i përqendruar në një fshat në një grup vëllazërish të shpërndara në fshatra të ndryshme në Malësi të Gjakovës, Fushë-Kosovë, Llapit, etj. Më 1716, Gashi bashkë me Kelmendin, Pultin, Shalën dhe rajone fisnore të Mirditës, u vunë në shënjestër të një operacioni ndëshkues të kryer nga Tahir Pasha i Dukagjinit.
Në maj të vitit 1845, pas nxjerrjes jashtë ligjit nga Reşid Pashës të së drejtës për të mbajtur armë, fisi Gashi, së bashku me 2000 banorë nga rajoni i Gjakovës si dhe fiset malësore të Gjakovës, Krasniqi dhe Bytyçi, u ngritën në kryengritje. Kryengritësit, me rreth 8000 vetë, dëbuan garnizonin osman nga Gjakova. Osmanët e shtypën rebelimin, por nuk patën sukses në vendosjen e kontrollit efektiv të rajonit.[20] Në vitin 1862, osmanët dërguan Maxharr Pashën me 12 divizione për të zbatuar Reformat e Tanzimatit në Malësinë e Gjakovës. Nën udhëheqjen e Mic Sokolit dhe Binak Alisë, fiset Gashi, Krasniqi, Bytyçi dhe Nikaj-Mertur organizuan një rezistencë afër Bujanit. Kryengritësit u përforcuan nga forcat e Shalës, të udhëhequra nga Mark Lula.Pas luftimeve të ashpra, ata arritën të mposhtin forcat osmane dhe t'i dëbojnë nga malësia.[21] Fisi Gashi, i udhëhequr nga Ali Ibra dhe Haxhi Brahimi, mori pjesë në Betejën e Nokshiqit në Mal të Zi, në të cilën Lidhja Shqiptare e Prizrenit mundi një forcë numerikisht superiore malazeze.
Vëllazëritë e Gashit në Malësinë e Gjakovës[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Në Malësi të Gjakovës, territori i Gashit përfshin gjithë fshatrat nga Lumi i Gashit deri në Qafë të Morinës, si dhe Luzhën e Botushën. Edhe pse gjithë këto fshatra (me përjashtim të Astës, Kojelit, Vuçidolit dhe pjesërisht Tropojës që banoheshin nga familje Berishë) quhen Gash, dokumentet dhe gojëdhënat përputhen në faktin se ato banohen nga tri fise me prejardhje të ndryshme: Bardhajt, Shipshani dhe Botusha me Luzhën. Secili prej këtyre tri fiseve, sipas gojëdhënave përkatëse, u formua nga rritja e një bërthame familjare pa lidhje me dy të tjerat.
Luzha[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Sipas gojëdhënës, janë dy fshatrat e Malësisë së Gjakovës ku banon popullsi vazhduese e fisit të Gashit të shek. 17. Siç shrkuhët më lart, në atë periudhë Gashi gjendej në Geghysenin e sotëm. Si pasojë e kundërshtimit të vazhdueshëm ndaj sundimit osman, Gashi u ndëshkua disa herë përmes ekspeditave ushtarake, gjë që në vitet 1690-1743 solli largimin e popullsisë nga vendbanimi i parë dhe konvertimin gradual në Islam. Banorët e sotëm të Luzhës mbajnë mend paraardhësit e tyre deri në 15 breza, prej të cilëve 3-4 të parët kanë emra katolikë, kurse pjesa tjetër myslimanë.[22] Edhe në Botushë e në Deçan, mbahen mend rreth 10-11 breza me emra myslimanë, kurse brezat përpara me emra katolikë.[23] Këto llogari për kohën e konvertimit gjejnë edhe mbështetje historike pasi në 1693-1694 del se priftërinjtë katolikë vizitonin edhe disa fshatra përtej kufirit të Dioqezës së Pultit, ndër të cilët përmenden Luzha dhe Batusha. Lidhja e Luzhës me Gashin del e qartë në relacionin e vitit 1697 ku thuhet: “Po ashtu Luzha, fshat me 12 shtëpi katolike, është farë e fis me Gashin, edhe pse është rreth 4 milje drejt maleve të Bytyçit“.[24] Edhe sipas etnografit Rrok Zojzi “fiset malësore Gash dhe Bytyç kapërcyen lumin e Tropojës, që formon kufinin e Alpeve të Veriut nga jugëlindja dhe zbritën deri në lumin e Skaticës dhe u vendosen me banim të përhershëm në këtë vend që i takonte Dukagjinit, tue e shtri kufinin e e Malësisë mbi këtë zone“.[25] Pra, me braktisjen graduale të fshatit Gash, një pjesë e madhe e banorëve u shpërngul drejt pjesëve të ndryshme të Kosovës, kurse një pjesë mundi të qëndrojë në Malësi të Gjakovës, në fshatrat Luzhë dhe Botushë. Sa i takon prejardhjes edhe më të hershme të fisit të Gashit, shumë gojëdhëna e lidhin me Toplanën e Shllakun e cila deri tani nuk gjen mbështetje në rezultatet gjenetike, pasi anëtarët e testuar të këtyre dy fiseve kanë lidhje gjaku mes tyre, por jo me Gashin..[26]
Bardhi/Bardhajt[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Bardhët populluan pjesën mes lumit të Gashit dhe lumit të Tropojës mbahen si pasardhës të Brahim, Ali dhe Memi Bardhit. Siç mund të dallohet nga emrat, tre vëllezërit, që sipas llogaritjes së brezave mund të kenë jetuar rreth 400 vjet më parë, ishin myslimanë. Në një relacion të vitit 1698, Bardhajt përmenden si fis tashmë i formuar e i përhapur në disa vendbanime mbi lumin e Valbonës: “Fshati Bardhi me 68 shtëpi në katër katunde, ka shumë gra të krishtera; burra asnjë, por të gjithë turq e renegatë“.[27] Që këta ishin fis i ndryshëm nga fisi i atëhershëm i Gashit është e qartë si nga fakti që Bardhajt tashmë kishin 4 katunde për të cilat nuk përmendet lidhje me Gashin, edhe nga besimi i ndryshëm, pasi gashjanët ishin ende kryesisht katolikë. Për prejardhjen e të parit të Bardhajve, ka disa gojëdhëna të ndryshme, por ndër kryesoret janë ajo e mbledhur nga Rrok Zojzi, që thotë se Bardhët erdhën nga Kuçi i Malit të Zi, dhe një tjetër që thotë se Bardhi ishte nga Kosova. Kurse për vendin ku u vendos Bardhi me të bijtë, gojëdhëna përmend qartësisht zonën e Gosturanit, pra në zonën ku Bardhajt patën bajrakun e tyre dhe ku banojnë edhe sot.[28]
Shipshani[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Është fisi që banon në zonën mes lumit të Tropojës dhe Qafës së Morinës. Sipas gojëdhënës, shipshjanët janë pasardhës të vëllezërve Gegë, Buçë dhe Papë Kalla, rreth 14-15 breza më parë.[29] Fillimisht Shipshani ishte pjesë e bajrakut të Bardhajve, po me rritjen e popullsisë Shipshani u bë bajrak i veçantë me qendër në Kasaj. Prejardhja e tre vëllezërve nuk është plotësisht e sigurtë as nga gojëdhënat as nga dokumentet, por dihet që Gegaj, Buçaj dhe Papaj janë vendbanime të Shipshanit me disa fshatra secili, pra duket se ndryshe na Bardhajt, dy brezat e parë të fisit ishin të besimit katolik. Nisur nga llogaria e brezave, mund të hamendësohet se edhe përhapja e Shipshanit në territorin e sotëm nisi rreth 400 vjet më parë. == Gashi në treva të tjera shqiptare == Përveç Malësisë së Gjakovës, ku përmendet më së hershmi, vëllazëri e familje të fisit të Gashit gjenden anë e mbanë trevave shqiptare në Kosovë, Serbi, Maqedoni dhe në Shqipërinë veriore. Në Kosovë fisi i Gashit është i pranishëm në çdo krahinë. Disa familje e quajnë veten Gash i Gurit, kurse disa vetëm Gash. Shumë nga familjet e Gashit në Kosovë ruajnë kujtimin e prejardhjes nga Malësia e Gjakovës, si psh në fshatrat Carrabreg, Kryshec, Radishevë, Llapashticë e Eperme, Llapashticë e Poshtme Llaushë, Lubovec, etj. Në fakt, ndër të dhënat më të vjetra për praninë e Gashit në Kosovë është relacioni i lartpërmendur nga viti 1697, ku thuhet: “Fshati Gashi me 120 shtëpi, të cilat u dëbuan nga Pashai i Pejës, tani janë vendosur në fushën e Kosovës, në një vend të quajtur Llap, dhe kjo tash 8 vjet, të cilat janë pa priftërinj dhe kanë filluar të bëhen turq dhe skizmatikë nga mungesa e priftërinjve katolikë“.[30] Por shumë familje të tjera gashjane në Kosovë nuk e kanë një traditë të prejardhjes nga Malësia e Gjakovës. Ka mundësi që një pjesë e vogël t’a ketë harruar prejardhjen me kalimin e shekujve, mirëpo në shumë raste mund të bëhet fjalë për banorë të vjetër të Kosovës që i janë bashkuar fisit Gash pas mbërritjes së vëllazërive të Gashit nga Malësia. Pra përkatësia fisnore Gash e familjeve shqiptare në Kosovë nuk lidhet detyrimisht me prejardhje nga Shqipëria e veriut. Etnografët serbë kanë spekuluar shpesh me raste të tilla, duke i cilësuar familjet e vjetra të Kosovës si serbë të shqiptarizuar. Këto teza gjejnë përgjigjet më bindëse në rezultatet e analizave gjenetike, që deri tani kundërshtojnë këto spekulime.[31]
Vendbanimet[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Referime[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
- Elsie, Robert (30 maj 2015). The Tribes of Albania: History, Society and Culture (në anglisht). I.B.Tauris. ISBN 978-1-78453-401-1.
- Fishta, Gjergj; Elsie, Robert (2005). The Highland Lute (në anglisht). I.B.Tauris. ISBN 978-1-84511-118-2.
- Kaser, Karl (2012). Household and Family in the Balkans: Two Decades of Historical Family Research at University of Graz (në anglisht). LIT Verlag Münster. ISBN 978-3-643-50406-7.
Referime[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
- ^ a b Elsie 2015, f. 6.
- ^ Fishta & Elsie 2005, f. 420.
- ^ Sellers, Mortimer; Tomaszewski, Tadeusz (23 korrik 2010). The Rule of Law in Comparative Perspective (në anglisht). Springer Science & Business Media. fq. 210. ISBN 9789048137497.
- ^ Elsie 2015, f. 170.
- ^ Elsie 2015, ff. 166–167.
- ^ a b Elsie 2015, f. 168.
- ^ Elsie 2015, ff. 133, 145, 168.
- ^ "High Albania" (në anglisht).
- ^ Elsie 2015, f. 133.
- ^ a b Elsie 2015, f. 169.
- ^ "Fisi Gashi". Rrenjet.
- ^ Malaj, Ibrahim (2004). Tropoja ne breza. Tirane: Dardania.
- ^ Puhala, Selami. "Rexhistri kadastral i Sanxhakut te Shkodres 1485".
- ^ Palnikaj, Mark (2020). Palnikaj, M. (2022). Dioqeza e Pultit në dokumentat e arkivave të Vatikatit. Tiranë. fq. 32.
{{cite book}}: Mirëmbajtja CS1: Mungon shtëpia botuese te vendodhja (lidhja) - ^ Zamputi, Injac (1963). Reports on the situation of northern and central Albania in the XVII century. Tiranë: State University, Institute of History and Linguistics.
- ^ Palnikaj, Mark (2020). Klerikë atdhetarë. Tiranë. fq. 32.
{{cite book}}: Mirëmbajtja CS1: Mungon shtëpia botuese te vendodhja (lidhja) - ^ Bartl, P; Camaj, M (1967). Ein Brief in albanischer Sprache aus Gashi vom Jahre 1689. München.
{{cite book}}: Mirëmbajtja CS1: Mungon shtëpia botuese te vendodhja (lidhja) - ^ {{cite book |title=Historia e popullit shqiptar. |date=2002 |publisher=Akademia e Shkencave të Shqipërisë |location=Tiranë} |language=sq}
- ^ Palnikaj, Mark (2020). Relacione për gjendjen e Shqipërisë në shek. XVII-XVIII. fq. 69.
- ^ Theodor Ippen (1916), Robert Elsie (red.), Nineteenth-Century Albanian History, përkthyer nga Robert Elsie, arkivuar nga origjinali më 2013-01-08
- ^ Malaj, 2003, p.72
- ^ Malaj, Ibrahim (2004). Tropoja ne breza. Tiranë: Dardania. fq. 207-214.
- ^ Qorraj, B (2017). Fisi si lidhje sociale në zonën e Dukagjinit: Rasti i fisit Gash në të dy anët e kufirit shtetëror Kosovë-Shqipëri.
- ^ {{cite book |last1=Palnikaj |first1=Mark |title=Relacioni i Fra Egidio D'Armento,1967 |page=69} |language=sq}
- ^ Zojzi, Rrok (1962). Ndamja krahinore e popullit shqiptar. Gegnia.
- ^ "Fisi Gashi". Rrenjet.
- ^ Palnikaj, Mark (2022). Dioqeza e Pultit në dokumentat e arkivave të Vatikatit. Tirane. fq. 193.
{{cite book}}: Mirëmbajtja CS1: Mungon shtëpia botuese te vendodhja (lidhja) - ^ Malaj, Ibrahim (2004). Tropoja ne breza. Tiranë: Dardani. fq. 265-270.
- ^ {{cite book |last1=Malaj |first1=Ibrahim |title=Tropoja ne breza |date=2004 |publisher=Dardania |location=Tiranë} |language=sq}
- ^ {{cite book |last1=Palnikaj |first1=Mark |title=Relacione për gjendjen e Shqipërisë në shek. XVII-XVIII. |date=2020} |language=sq}
- ^ "Fisi Gashi". Rrenjet.