Hartum

Përpunoni lidhje
Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë
Hartum
الخرطوم
Qytet
Pamje nga Hartum natën
Pamje nga Hartum natën
Nofkat: 
Qytet trekëndësh

Hartum (Arabisht: الخرطوم‎, Al-Khurṭūm) është kryeqyteti dhe qyteti më i madh i Sudanit, me një popullsi mbi 6 milionë banorë.I ndarë në dy pjesë të Nilit, Hartumi është një metropol trepalësh i përbërë nga vetë Hartumi, dhe i lidhur me ura me Hartumin Verior (الخرطوم بحري al-Kharṭūm Baḥrī) dhe Omdurmanin (أم درمان Umm Durmān) në perëndim. Qyteti ndodhet në bashkimin e Nilit të Bardhë, që rrjedh në veri nga Liqeni Viktoria dhe Nili i Kaltër, që rrjedhin në perëndim nga Liqeni Tana në Etiopi. Nga atje, Nili vazhdon të rrjedhë në veri drejt Egjiptit dhe Detit Mesdhe.

Hartum u themelua në vitin 1821 si pjesë e Egjiptit Osman, në veri të qytetit antik të Soba. Ndërsa Mbretëria e Bashkuar ushtronte pushtetin mbi Egjiptin, ajo ia la administratën e Sudanit deri sa forcat Mahdiste morën Hartumin. Britanikët u përpoqën të evakuonin garnizonet anglo-egjiptiane nga Sudani, por Rrethimi i Hartumit në vitin 1884 rezultoi në kapjen e qytetit nga forcat Mahdiste dhe një masakër të garnizonit mbrojtës anglo-egjiptian. Në vitin 1898 Hartumi u okupua nga forcat britanike; ai shërbeu si selia e qeverisë anglo-egjiptiane të Sudanit deri në vitin 1956.[1]

Atë vit qyteti u caktua si kryeqyteti i Sudanit të pavarur. Në kohët moderne, ka qenë një vend i trazirave politike. Për shembull, tre pengje u vranë gjatë sulmit ndaj ambasadës saudite në Hartum në vitin 1973. Në shekullin 21, Lëvizja për Drejtësi dhe Barazi u përfshi në luftime në vitin 2008 me forcat e qeverisë sudaneze si pjesë e Luftës në Darfur. Masakra e Hartumit ndodhi në vitin 2019 gjatë Revolucionit Sudanez.

Hartumi është një qendër ekonomike dhe tregtare në Afrikën Veriore, me linja hekurudhore nga Port Sudan dhe El-Obeid. Shërbohet nga Aeroporti Ndërkombëtar i Hartumit, dhe Aeroporti Ndërkombëtar i Ri i Hartumit është në ndërtim e sipër. Disa institucione kombëtare dhe kulturore janë të vendosura në Hartum dhe zonën e saj metropolitane, duke përfshirë Muzeun Kombëtar të Sudanit, Muzeun Khalifa House, Universitetin e Hartumit dhe Universitetin Sudan të Shkencës dhe Teknologjisë.

Historia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Pika e takimit të Nilit të Bardhë dhe Nilit të Kaltër në Hartum, pamje satelitore.

Etimologjia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Origjina e fjalës Hartum është e paqartë. Një teori popullore thotë se emri rrjedh nga fjala arabe khurṭūm (خرطوم, "trungu" ose "çorap"), ndoshta duke iu referuar brezit të ngushtë të tokës që shtrihet midis Nilit të Kaltër dhe Nilit të Bardhë.[2] Studiuesit pohojnë se emri rrjedh nga fjalët Dinka khar-tuom (dialekt Dinka-Bor) ose khier-tuom (siç është shqiptimi në dialekte të ndryshme Dinka), që përkthehet në "vendi ku takohen lumenjtë". Kjo hipotezë mbështetet dhe nga tregimet historike që e vendosin atdheun e Dinkës në Sudanin qendror (rreth Hartumit të sotëm) deri në shekujt 13-17 pas Krishtit.[3]

Kapiteni J.A. Grant, i cili arriti në Hartum në vitin 1863 me ekspeditën e kapitenit Speke, mendoi se emri vinte me shumë mundësi nga fjala arabe qurtum (قرطم, "lule-rradhiqe", në lat. ''Carthamus tinctorius''), një bimë e cila kultivohej gjerësisht në Egjipt për vajin e saj dhe që përdorej si lëndë djegëse. [4] Disa studiues spekulojnë se fjala rrjedh nga fjala nubiane Agartum ("vendbanimi i Atum"), perëndia nubiane dhe egjiptiane e krijimit. Studiues të tjerë sugjerojnë se emri i qytetit rrjedh nga fjala Beja hartoom, qe nënkupton "takim". Sociologu Vincent J. Donovan vëren se në gjuhën Nilotike Maa të popullit Maasai, khartoum do të thotë "ne kemi fituar" dhe se vendndodhja gjeografike e Hartumit është vendi ku tradita gojore Maasai pretendon se paraardhësit e tyre përvetësuan për herë të parë bagëtinë.[5]

Themelimi[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Selia e qeverisë (1936), sot Pallati Presidencial në Hartum

Në vitin 1821, Hartumi u themelua 24 kilometra në veri të qytetit antik të Soba, nga Ismail Pasha, djali i tretë i sundimtarit të Egjiptit, Muhamed Ali Pasha, i cili sapo kishte përfshirë Sudanin në mbretërinë e tij. Fillimisht, Hartumi shërbeu si një postë për Ushtrinë Egjiptiane, por zgjidhja u shndërrua shpejt në një qendër rajonale të tregtisë. Ai gjithashtu u bë një pikë qendrore për tregtinë e skllevërve. Më vonë, ajo u bë qendra administrative dhe kryeqyteti zyrtar i Sudanit.

Më 13 mars 1884, trupat besnike të Muhamed Ahmes, një udhëheqës i Sudanit filluan një Rrethim të Hartumit, kundër mbrojtësve të udhëhequr nga gjenerali britanik Charles George Gordon. Rrethimi përfundoi në një masakër të garnizonit anglo-egjiptian kur më 26 janar 1885 qyteti i dëmtuar rëndë ra në duart e Mahdistëve.[6]

Më 2 shtator 1898, Omdurman ishte skena e Betejës së përgjakshme të Omdurman, gjatë së cilës forcat britanike nën drejtimin e Herbert Kitchener mundën forcat Mahdiste që mbronin qytetin.

Historia bashkëkohore[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Në vitin 1973, qyteti u kthye në vendin e një krize anormale pengjesh, në të cilën anëtarët e Organizatës militantiste palestineze 'Shtatori i Zi' mbajtën 10 persona peng në ambasadën e Arabisë Saudite në Hartum, pesë prej tyre diplomatë, midis së cilëve ishte dhe Ambasadori amerikan i kohës dhe zëvendësambasadori amerikan, si edhe i ngarkuari me punë i Ambasadës Belge, të cilët u vranë gjatë pengmarrjes. Pengjet e mbetur u liruan. Një dokument i Departamentit të Shtetit të Shteteve të Bashkuara të vitit 1973, i deklasifikuar në vitin 2006, deklaronte se "Operacioni i Hartumit ishte planifikuar dhe kryer me dijeninë e plotë dhe miratimin personal të Jaser Arafatit".[7]

Në vitin 1977, përfundoi tubacioni i parë i naftës midis Hartumit dhe Port-Sudanit.Në vitet në vijim, ngjarje të tjera të rëndësishme shënuan historikun e qytetit, si Samiti i Organizatës së Unitetit Afrikan, i mbajtur në 18-22 korrik të vitit 1978, si edhe kriza e refugjatëve e cila nisi në vitet 1970 dhe vazhdoi deri ne vitet 1980, ku mijëra refugjatë që iknin nga konfliktet në vendet fqinje si Çadi, Eritrea, Etiopia dhe Uganda u strehuan në qytet. Shumë refugjatë nga Eritrea dhe Etiopianë u integruan më vonë në shoqërinë sudaneze, ndërsa shumë të tjerë u vendosën në lagje të varfra të mëdha në periferi të qytetit. Që nga mesi i viteve 1980, një numër i madh refugjatësh nga Sudani i Jugut dhe Darfuri, që ikin nga dhuna e Luftës së Dytë Civile Sudaneze dhe konfliktit të Darfurit, janë vendosur edhe sot e kësaj dite në Hartum.

Në vitin 1991, Osama bin Laden bleu një shtëpi në lagjen e pasur al-Riyadh të qytetit dhe një tjetër në Soba. Ai jetoi atje deri në vitin 1996, kur u dëbua nga vendi. Pas bombardimeve të ambasadave të SHBA-së në vitin 1998 në disa shtete afrikane, Shtetet e Bashkuara akuzuan grupin al-Kaeda dhe Bin Ladenin për sulmet dhe më 20 gusht, nisën sulme me raketa në kryeqytetin e Sudanit, duke shënjestruar fabrikën farmaceutike al-Shifa në Hartumin verior. Shkatërrimi i fabrikës krijoi një tension diplomatik midis SHBA-së dhe Sudanit.[8]

Në nëntor 1991, qeveria e presidentit Omar al-Bashir kërkoi të largonte gjysmën e popullsisë nga qyteti. Banorët që u konsideruan si zaptues, ishin kryesisht sudanezo-jugorë, për të cilët qeveria kishte frikë se mund të ishin simpatizues të mundshëm rebelë. Rreth 425,000 njerëz u zhvendosën me forcë në pesë "Kampet e Paqes" në shkretëtirë, rreth një orë me makinë nga qyteti. Kampet u vendosë në vëzhgim të forcave të sigurisë dhe shumë agjenci ndërkombëtare humanitare u ndaluan të ndihmonin dhe "ushqimi më i afërt për kampet ishte në një treg katër milje larg, që kërkonte një udhëtim i madh në vapën e shkretëtirës". Shumë banorë u lanë pa asnjë objet në pronësi, me vetëm thasë që do të shërbenin si cohë për strehim. Zhvendosja e qëllimshme ishte pjesë e një plani të madh rinovimi urban të mbështetur nga ministri i atëhershëm i strehimit, Sharaf Bannaga.[9][10][11]

Panorama e qytetit (2005)

Ngjarje gjatë shekullit XXI[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Vdekja e papritur e kreut të SPLA dhe zëvendëspresidentit të Sudanit John Garang në fund të korrikut 2005, u pasua nga tre ditë trazira të dhunshme në kryeqytet. Rendi më në fund u rivendos pasi politikanët sudanez jugor dhe krerët e fiseve u dërguan mesazhe të forta rebelëve.

Më 10 maj 2008, grupi rebel i Darfurit Lëvizja për Drejtësi dhe Barazi u zhvendos në qytet. Ushtarët e tyre përfshinin të mitur dhe qëllimi i tyre ishte të rrëzonin qeverinë e Omar al-Bashir, megjithëse qeveria sudaneze ia doli të mposhtte sulmin. [12]

Më 23 tetor 2012, një shpërthim në fabrikën e municioneve Yarmouk vrau dy persona dhe plagosi një tjetër. Qeveria sudaneze ka pohuar se shpërthimi ishte rezultat i një sulmi ajror izraelit.

Më 3 qershor 2019, qyteti ishte vendi i masakrës së Hartumit, ku u vranë mbi 100 disidentë (qeveria tha se 61 u vranë), qindra të tjerë u plagosën dhe 70 gra u përdhunuan nga ushtarët e Forcës Sudaneze të Sigurisë, të cilët u përpoqën për të shpërndarë me forcë protestat paqësore që bënin thirrje për një qeveri të re civile.[13]

Më 26 tetor 2021, qyteti u mbyll pas një grusht shteti ushtarak që la të paktën 7 të vdekur, duke shkaktuar protesta dhe thirrje për një grevë të përgjithshme. Kryeministri Abdalla Hamdok u arrestua gjatë grushtit të shtetit dhe u mbajt së bashku me anëtarët e tjerë të kabinetit në një vend të panjohur. [14] Më 15 prill 2023, luftimet midis Forcave të Armatosura Sudaneze dhe Forcave Sudaneze të Sigurisë (RSF), dy palët që ndërmorën grushtin e shtetit në vitin 2021, shpërthyen në të gjithë Sudanin, duke përfshirë dhe Hartumin. Luftime u raportuan në të gjithë qytetin, duke përfshirë pallatin presidencial, selinë e RSF-së, Aeroportin Ndërkombëtar të Hartumit dhe Aeroportin Merowe.

Gjeografia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Hartumi ndodhet në mes të zonave të populluara në Sudan, pothuajse në qendrën verilindore të vendit midis 15 dhe 16 gradë gjerësi gjeografike veriore dhe midis 31 dhe 32 gradë gjatësi gjeografike lindore.[35] Khartoum shënon pikën e takimit midis Nilit të Bardhë dhe Nilit të Kaltër,[15] ku ata bashkohen për të formuar pjesën e poshtme të formës së anuar të lumit Nil, ndërsa ai kalon me zigzage përmes Sudanit verior dhe më pas në Egjipt.

Pozita gjeografike është relativisht e sheshtë, në lartësinë 385 m,[35] ndërsa Nili rrjedh në verilindje përtej lagjeve Omdurman në Shendi, në lartësinë 364 m [16] rreth 163 km larg.

Klima[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Hartumi ka një klimë të nxehtë, tipike për klimën shkretëtire (klasifikimi i klimës Köppen BWh) me një sezon të thatë që ndodh gjatë dimrit, tipike për zonën Saharo-Saheliane, e cila shënon kalimin progresiv midis zonave të gjera të thata të shkretëtirës së Saharasë dhe zonave të gjera gjysmë të thata të Sahelit. Klima është jashtëzakonisht e thatë për pjesën më të madhe të vitit, me rreth tetë muaj kur reshjet mesatare janë më të ulëta se 5 mm. Sezoni shumë i gjatë i thatë ndahet në një sezon të ngrohtë, shumë të thatë midis nëntorit dhe shkurtit, si dhe një sezon shumë të nxehtë dhe të thatë midis marsit dhe majit. Gjatë kësaj pjese të vitit, erërat e nxehta dhe të thata kontinentale të tregtisë nga shkretëtira, të tilla si Harattan, përfshijnë rajonin e Hartumit. Në përgjithësi moti është i qëndrueshëm dhe shumë i thatë.

Sezoni shumë i parregullt dhe shumë i shkurtër me shi zgjat rreth 1 muaj pasi reshjet maksimale regjistrohen në gusht, me rreth 48 mm. Sezoni i shirave karakterizohet gjithashtu nga një ndryshim sezonal i regjimeve të erës. Reshjet mesatare vjetore janë shumë të ulëta, me vetëm 121.3 mm reshje mesatarisht. Hartumi regjistron mesatarisht gjashtë ditë me shi deri mbi 10 mm (0.39 in) dhe 19 ditë me shi mbi 1 mm.

Popullsia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Rezultatet nga Censi i vitit 2008 regjistrojnë popullsinë e qytetit në 3,639,598 banorë, ndërsa atë të zonës metropolitane në 5,274,321 banorë.

Pothuajse 250,000 sirianë jetonin në Hartum në vitin 2019, që përfaqëson rreth 5% të popullsisë totale të qytetit. Shumica janë të rinj që kanë ikur nga lufta në Siri. Sudani ishte i vetmi vend në botë që pranoi udhëtarët me pasaportë siriane të cilëve u mungonte viza.[17]

Ekonomia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Pas nënshkrimit të Marrëveshjes historike Gjithëpërfshirëse të Paqes ndërmjet qeverisë së Sudanit dhe Lëvizjes Popullore Çlirimtare të Sudanit (SPLA), Qeveria e Sudanit filloi një projekt masiv zhvillimi.[18] Në vitin 2007, projektet më të mëdha në Hartum ishin Projekti i Zhvillimit Al-Mogran, dy hotele me pesë yje, një aeroport i ri, Ura El Mek Nimr (përfunduar në tetor 2007) dhe Ura Tuti që lidh qytetin me ishullin Tuti.

Hyrja e Universitetit të Hartumit.


Në shekullin e 21-të, Hartumi u zhvillua bazuar në pasurinë e naftës të Sudanit (megjithëse pavarësia e Sudanit të Jugut në 2011 ndikoi negativisht në ekonominë e Sudanit).[19] Hartumi ka përqendrimin më të lartë të aktivitetit ekonomik në vend.

Ndër industritë e qytetit janë printimi, prodhimi i qelqit, përpunimi i ushqimit dhe tekstili. Produktet e naftës prodhohen tani në veriun e largët të shtetit Hartum, duke siguruar karburant dhe vende pune për qytetin. Një nga rafineritë më të mëdha të Sudanit ndodhet në Hartumin verior.[19]

Transporti[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Një avion duke u ulur në aeroportin e Hartumit.

Hartum është qendra e transportit në Sudan, ku përfshihet dhe Aeroporti Ndërkombëtar i Hartumit. Është qendra kryesore për Sudan Airways, transportuesi kryesor ajror i Sudanit. Një aeroport i ri ishte planifikuar për periferi jugore të qytetit, por me rritjen e shpejtë të qytetit dhe shtrirjen urbane pasuese, aeroporti ndodhet ende në zemër të qytetit.

Transporti i Hartumit është i kufizuar në sistemin rrugor të automjeteve, me autobusë dhe automjete personale që përbëjnë llojet kryesore të automjeteve. Qyteti ka gjithashtu linja hekurudhore nga Wadi Halfa, Port Sudan në Detin e Kuq dhe El Obeid. Të gjitha operohen nga Hekurudhat e Sudanit.

Arkitektura[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Arkitektura e qytetit pasqyron historinë e tij që nga fillimi i viteve 1820 dhe është shënuar nga ndërtesat vendase sudaneze, turke, britanike dhe moderne. Në përgjithësi, arkitektura e Sudanit pasqyron një larmi të gjerë në forma, materiale dhe përdorim.

Referime[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

  1. ^ Khartoum
  2. ^ Beswick, Stephanie (2004). Sudan's Blood Memory: The Legacy of War, Ethnicity, and Slavery in Early South Sudan (në anglisht). University Rochester Press. ISBN 978-1-58046-151-1.
  3. ^ Room, Adrian (2006). Placenames of the World: Origins and Meanings of the Names for 6,600 Countries, Cities, Territories, Natural Features, and Historic Sites (në anglisht). McFarland, Incorporated. ISBN 978-0-7864-2248-7.
  4. ^ Walkley, C. E. J. (1935). "The Story of Khartoum". Sudan Notes and Records (në anglisht). 18 (2): 221–241. ISSN 0375-2984.
  5. ^ Hillman, Eugene (1980-01). "Book Review: Christianity Rediscovered: An Epistle from the Masai". Occasional Bulletin of Missionary Research (në anglisht). 4 (1): 38–38. doi:10.1177/239693938000400117. ISSN 0364-2178. {{cite journal}}: Shiko vlerat e datave në: |date= (Ndihmë!)
  6. ^ Hammond, Peter (2005). Slavery, Terrorism & Islam (në anglisht). Cape Town, South Africa: Christian Liberty Books.
  7. ^ "State Department, Cable, Embassy Ottawa to State Department, January 7, 1964, Secret/NOFORN, NARA". Weapons of Mass Destruction (në anglisht). Marrë më 2023-10-02.
  8. ^ Cybriwsky, Roman Adrian (2013). Capital cities around the world: an encyclopedia of geography, history, and culture (në anglisht). Santa Barbara, Calif: ABC-CLIO, LLC. ISBN 978-1-61069-248-9.
  9. ^ Peterson, Scott (2000). Me against my brother: at war in Somalia, Sudan, and Rwanda : a journalist reports from the battlefields of Africa (në anglisht). New York: Routledge. ISBN 978-0-415-92198-5.
  10. ^ "MacGregor, Sir Evan, (31 March 1842–21 March 1926), JP", Who Was Who, Oxford University Press, 2007-12-01, marrë më 2023-10-02 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  11. ^ "New York Times New York State Poll, March 1999". ICPSR Data Holdings (në anglisht). 1999-06-16. Marrë më 2023-10-02.
  12. ^ "Raworth, Sophie, (born 15 May 1968), Presenter, BBC News", Who's Who, Oxford University Press, 2008-12-01, marrë më 2023-10-02 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  13. ^ Salih, Esraa Hassan; Ahmed, Khabab Abbasher Hussien Mohamed; Omer, Mohammed Eltahier Abdalla; Babiker, Omer Osman; Mohamed, Malaz Tarig Abdalla; Salih, Zeinab Mohammed Amara (2021-08-13). "Effects of COVID-19 lockdown on managing diabetes mellitus among Sudanese insulin pump users, A study from Sudan". dx.doi.org (në anglisht). Marrë më 2023-10-02.
  14. ^ Grimm, Linda (2022), "African Union and ECOWAS React to Coup in Guinea : September 8, September 10, September 16, and October 29, 2021", Historic Documents of 2021, 2455 Teller Road, Thousand Oaks California 91320: CQ Press, fq. 613–621, ISBN 978-1-0718-5338-2, marrë më 2023-10-02 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!); Te parametri |place= ndodhet simboli i padukshëm "no-break space character" - Pozicioni: 18 njësi duke numëruar nga e majta (Ndihmë!); Te parametri |title= ndodhet simboli i padukshëm "horizontal tab character" - Pozicioni: 105 njësi duke numëruar nga e majta (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Vendodhja (lidhja)
  15. ^ Zerboni, Andrea; Brandolini, Filippo; Mariani, Guido S.; Perego, Alessandro; Salvatori, Sandro; Usai, Donatella; Pelfini, Manuela; Williams, Martin A.J. (2021-07-28). "The Khartoum-Omdurman conurbation: a growing megacity at the confluence of the Blue and White Nile Rivers". Journal of Maps (në anglisht). 17 (4): 227–240. doi:10.1080/17445647.2020.1758810. ISSN 1744-5647.
  16. ^ Brechan, Bjorn; Sangesland, Sigbjorn; Naaden, Christoffer (2018-01-29). "Well Integrity - Next Developments". Day 1 Mon, January 29, 2018. SPE. doi:10.2118/189403-ms. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  17. ^ "news-from-africa-watch-vol6-no10-sudan-the-lost-boys-child-soldiers-and-unaccompanied-boys-in-southern-sudan-nov-1994-25-pp". Human Rights Documents online. Marrë më 2023-10-03. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  18. ^ "South Sudan and the June Islamic Revolution in Sudan, 1989â2011", Sudan and South Sudan, Palgrave Macmillan, marrë më 2023-10-03 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  19. ^ a b "LOOKING AHEAD". Oil and Energy Trends. 35 (10): 13–14. 2010-10. doi:10.1111/j.1744-7992.2010.351013.x. ISSN 0950-1045. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!); Shiko vlerat e datave në: |date= (Ndihmë!)
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Hartum&oldid=2624562"