Historia e letërsisë

Historia e letërsisë është zhvillimi historik i shkrimeve në prozë ose poezi që tentojnë t'i ofrojnë argëtim ose edukim lexuesit, si dhe zhvillimi i teknikave letrare të përdorura në komunikimin e këtyre pjesëve. Jo të gjitha shkrimet përbëjnë letërsi . Disa materiale të regjistruara, të tilla si përmbledhje të dhënash (p.sh. një regjistër kontrolli ) nuk konsiderohen si literaturë dhe ky artikull lidhet vetëm me evolucionin e veprave të përcaktuara më sipër.

Hyrje

Historia e letërsisë është një rrugëtim i gjatë që pasqyron zhvillimin e mendimit, kulturës dhe shoqërisë njerëzore nëpërmjet fjalës së shkruar dhe të transmetuar gojarisht. Letërsia ka lindur bashkë me qytetërimet e para dhe ka evoluar në forma të ndryshme, duke pasqyruar ndjeshmëritë, sfidat dhe botëkuptimet e njerëzimit në periudha të ndryshme historike.

Letërsia e Lashtësisë

Letërsia e hershme lindi si pjesë e traditës gojore, ku mitet, legjendat dhe epet përdoreshin për të shpjeguar botën dhe për të ruajtur historinë dhe vlerat e komuniteteve. Ndër veprat më të rëndësishme të kësaj periudhe janë:

Epi i Gilgameshit (rreth 2100 p.e.s.), një nga veprat më të hershme letrare të njohura, e gdhendur në pllaka argjile në gjuhën sumere.
Iliada dhe Odiseu dy veprat e Homerit (shek. VIII p.e.s.), dy poema epike që themeluan letërsinë greke dhe evropiane.
Rigveda dhe Mahabharata në Indi, të cilat përmbajnë poezi fetare dhe epike të rëndësishme.
Dhjata e Vjetër, një tekst me rëndësi të madhe për letërsinë, historinë dhe fenë.

Në botën greke dhe romake u zhvillua edhe drama dhe filozofia, me autorë si Eskili, Sofokliu, Euripidi dhe Aristofani, ndërsa romakët si Virgjili, Ovidi dhe Horaci ndikuan thellësisht në traditën letrare perëndimore.

Letërsia Mesjetare (shek. V-XV)

Në mesjetë, letërsia mbështetej kryesisht në temat fetare dhe morale. Letërsia kishtare dominonte në Evropë, ndërsa në Lindje zhvillohej letërsia persiane, arabe dhe kineze. Disa vepra të rëndësishme të kësaj periudhe janë:

Dante Alighieri – Komedia Hyjnore (shek. XIV), një udhëtim alegorik nëpër Ferr, Purgator dhe Parajsë.
Geoffrey Chaucer – Përrallat e Canterburyt, një pasqyrë e jetës dhe shoqërisë mesjetare angleze.
Beowulf, një poemë epike anglosaksone me vlera heroike.
Shahnameja e Firdeusit, një vepër madhështore e letërsisë persiane.

Në Lindjen Islame, Një mijë e një netë (Shehrezadeja) përfaqëson një nga përmbledhjet më të njohura të tregimeve fantastike.

Rilindja dhe Letërsia Klasike (shek. XV-XVIII)

Rilindja shënoi një kthesë të madhe në letërsi, me theks në njeriun dhe racionalizmin. Letërsia u bë më sekulare dhe hapi rrugën për zhvillimin e romanëve dhe dramave moderne. Autorët kryesorë përfshijnë:

William Shakespeare, me tragjeditë dhe komeditë e tij të pavdekshme si "Hamleti" dhe "Makbethi".
Miguel de Cervantes – Don Kishoti i Mançës, një nga romanet e para moderne.
François Rabelais – Gargantua dhe Pantagrueli, një satirë mbi shoqërinë e kohës.

Në periudhën e klasicizmit dhe Iluminizmit, letërsia u bë më e strukturuar dhe racionale, me autorë si:

Molière, i njohur për komeditë e tij si "Tartufi".
Voltaire, i cili përmes veprave si "Candide" kritikoi shoqërinë dhe fenë.

Letërsia Romantike dhe Realiste (shek. XIX)

Romantizmi lindi si një reagim ndaj racionalizmit të mëparshëm dhe theksoi emocionet, natyrën dhe individualizmin. Autorët kryesorë janë:

Johann Wolfgang von Goethe – Fausti, një vepër që shpreh konfliktin mes dëshirave dhe moralit.
Victor Hugo – Les Misérables (Të mjerët), një roman i madh i letërsisë franceze.
Lord Byron, Edgar Allan Poe, Aleksandër Pushkini, të njohur për poezinë e tyre të fuqishme.

Pas Romantizmit erdhi Realizmi, i cili përqendrohej në përshkrimin e jetës së përditshme dhe problemeve shoqërore:

Charles Dickens – Oliver Twist, një kritikë sociale e Anglisë viktoriane.
Leon Tolstoi – Lufta dhe paqja, një analizë epike e shoqërisë ruse.
Gustave Flaubert – Zonja Bovari, një nga romanet më të rëndësishme realiste.

Modernizmi dhe Letërsia Bashkëkohore (shek. XX-XXI)

Shekulli XX solli një ndryshim të madh në letërsi, me prirje eksperimentale dhe stile të reja. Modernizmi theksoi ndërgjegjen e personazheve dhe shpesh eksperimentoi me formën e narrativës. Autorët kryesorë janë:

James Joyce – Uliksi, një nga romanet më të ndërlikuara dhe eksperimentale.
Franz Kafka – Metamorfoza, një alegori mbi izolimin dhe absurditetin.
Virginia Woolf, e cila përdori teknikën e "rrjedhës së ndërgjegjes".

Pas Luftës së Dytë Botërore, letërsia mori drejtime të ndryshme:

Ekzistencializmi, me autorë si Jean-Paul Sartre dhe Albert Camus.
Postmodernizmi, me shkrimtarë si Gabriel García Márquez, Thomas Pynchon dhe Haruki Murakami.

Në letërsinë bashkëkohore, temat globale, teknologjia dhe ndryshimet sociale kanë ndikuar në krijimin e letërsisë dixhitale dhe eksperimentale.

Përfundim

Historia e letërsisë është një pasqyrë e ndryshimeve të mendimit dhe shoqërisë njerëzore. Nga mitet e lashta deri te romanet moderne, letërsia ka shërbyer si një mjet për të shprehur ndjenjat, për të dokumentuar kohën dhe për të sfiduar normat ekzistuese. Ajo vazhdon të evoluojë dhe të ndikojë në mënyrën se si ne e kuptojmë botën dhe vetveten.

Shih edhe

Literatura

Cohen, Walter (2017). A History of European Literature: The West and the World from Antiquity to the Present. Oxford University Press. ISBN 9780198732679. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
Gray, Richard (2011). A Brief History of American Literature. Wiley-Blackwell. ISBN 9781405192316. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
Kato, Shuichi (1997). A History of Japanese Literature: From the Man'yōshū to Modern Times. Përkthyer nga Sanderson, Don (bot. New Abridged). Japan Library. ISBN 1-873410-48-4. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
Lane, Richard J. (2011). The Routledge Concise History of Canadian Literature. Routledge. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
Lee, Peter H. (2003). A History of Korean Literature. Cambridge University Press. ISBN 9781139440868. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
Luo, Yuming (2011). A Concise History of Chinese Literature. Përkthyer nga Ye, Yang. Brill. ISBN 9789004203662. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
Sutherland, John (2013). A Little History of Literature. Yale University Press. ISBN 9780300188363. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)