Idealizmi
Idealizmi në filozofi, i njohur gjithashtu si idealizëm filozofik ose idealizëm metafizik, është tërësia e këndvështrimeve metafizike që pohojnë se, në thelb, realiteti është i barabartë me mendjen, shpirtin ose vetëdijen ; se realiteti është tërësisht një konstrukt mendor; ose se idetë janë forma më e lartë e realitetit ose kanë pretendimin më të madh për t'u konsideruar "reale". [1] Pikëpamja radikale e fundit shpesh i atribuohet fillimisht filozofit të lashtë grek, Platonit, si pjesë e një teorie të njohur tani si idealizmi platonik . Përveç në filozofinë perëndimore, idealizmi shfaqet edhe në disa filozofi indiane, përkatësisht në Vedanta, një nga shkollat ortodokse të filozofisë hindu, dhe në disa rrjedha të budizmit .
Hyrje[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Epistemologjikisht, idealizmi shoqërohet me skepticizëm filozofik për mundësinë e njohjes së ekzistencës së çdo gjëje që është e pavarur nga mendja njerëzore. Ontologjikisht, idealizmi pohon se ekzistenca e gjërave varet nga mendja njerëzore; [2] pra, idealizmi ontologjik hedh poshtë perspektivat e fizikizmit dhe dualizmit, sepse asnjëra prej tyre nuk i jep përparësi ontologjike mendjes njerëzore. Në ndryshim nga materializmi, idealizmi pohon përparësinë e vetëdijes si origjinë dhe parakusht i fenomeneve.
Gjatë Iluminizmit Evropian, u shfaqën disa versione të kualifikuara të idealizmit, si idealizmi subjektiv i George Berkeley, i cili sugjeroi se objektet fizike ekzistojnë vetëm në masën që njeriu i percepton ato dhe kështu bota fizike nuk ekziston jashtë mendjes. Sipas Berklit, i cili ishte një peshkop anglikan, një mendje e vetme e përjetshme e mban të qëndrueshme të gjithë realitetin fizik, dhe ky është Zoti .
Në të kundërt, Immanuel Kant tha se idealizmi "nuk ka të bëjë me ekzistencën e gjërave", por se "mënyrat tona të përfaqësimit" të gjërave si hapësira dhe koha nuk janë "përcaktime që u përkasin gjërave në vetvete", por janë tipare thelbësore të mendjen e njeriut. [3] Kështu, idealizmi transcendental i Kantit propozon që objektet e përvojës mbështeten në ekzistencën e tyre në mendjen njerëzore që percepton objektet dhe se natyra e objektit në vetvete është e jashtme ndaj përvojës njerëzore, e paaftë për t'u konceptuar pa aplikimin e kategorive . të cilat i japin strukturë përvojës njerëzore të realitetit. Filozofia e Kantit do të riinterpretohet nga Arthur Schopenhauer dhe nga idealistët gjermanë si JG Fichte, FWJ Schelling dhe GWF Hegel . Kjo traditë, e cila theksonte karakterin mendor ose "ideal" të të gjitha fenomeneve, lindi shkolla idealiste dhe subjektiviste, duke filluar nga idealizmi britanik, fenomenalizmi e deri te ekzistencializmi .
Filozofët indianë propozuan argumentet më të hershme se bota e përvojës bazohet në perceptimin e mendjes për botën fizike. Idealizmi hindu dha argumente panteiste për ekzistencën e një ndërgjegjeje gjithëpërfshirëse si natyrë e vërtetë, si bazë e vërtetë e realitetit. [4] Në të kundërt, shkolla Yogācāra, e cila u ngrit brenda Budizmit Mahayana në Indi në shekullin e IV pas Krishtit, e bazoi idealizmin e saj "vetëm mendje" në një masë më të madhe në analizat fenomenologjike të përvojës personale.
Idealizmi si filozofi u sulmua rëndë në Perëndim në fund të shekullit të 20-të. Kritikët më me ndikim të idealizmit epistemologjik dhe ontologjik ishin GE Moore dhe Bertrand Russell, [5] por kritikët e tij përfshinin edhe realistët e rinj . Sulmet nga Moore dhe Russell ishin aq me ndikim sa edhe më shumë se 100 vjet më vonë "çdo njohje e tendencave idealiste shihet me rezervë në botën anglishtfolëse". Megjithatë, shumë aspekte dhe paradigma të idealizmit kishin ende një ndikim të madh në filozofinë e mëvonshme.
Përkufizimet[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Idealizmi është një term me disa kuptime të lidhura. Ajo vjen nëpërmjet idesë latine nga ideja e lashtë greke (ἰδέα) nga idein (ἰδεῖν), që do të thotë "të shohësh". Termi hyri në gjuhën angleze në vitin 1743. [6] [7] Është përdorur për herë të parë në kuptimin abstrakt metafizik "besimi se realiteti përbëhet vetëm nga ide" nga Christian Wolff në 1747. Termi rihyri në gjuhën angleze në këtë kuptim abstrakt deri në vitin 1796. [8]
Në gjuhën e zakonshme, si kur flitet për idealizmin politik të Woodrow Wilson- it, në përgjithësi sugjeron përparësinë e idealeve, parimeve, vlerave dhe qëllimeve mbi realitetet konkrete. Idealistët kuptohet se përfaqësojnë botën ashtu siç mund ose duhet të jetë, ndryshe nga pragmatistët, të cilët fokusohen në botën ashtu siç është aktualisht. Në art, në mënyrë të ngjashme, idealizmi afirmon imagjinatën dhe përpiqet të realizojë një konceptim mendor të së bukurës, një standard përsosmërie, të krahasuar me natyralizmin estetik dhe realizmin . [9] [10] Termi idealizëm ndonjëherë përdoret gjithashtu në një kuptim sociologjik, i cili thekson se si idetë njerëzore - veçanërisht besimet dhe vlerat - i japin formë shoqërisë. [11]
Idealizmi metafizik është një doktrinë ontologjike që pohon se realiteti në vetvete është jotrupor ose eksperimental në thelbin e tij. Përtej kësaj, idealistët nuk pajtohen se cilat aspekte të mendësisë janë më themelore. Idealizmi platonik pohon se abstraksionet janë më themelore për realitetin sesa gjërat që ne perceptojmë, ndërsa idealistët dhe fenomenalistët subjektivë priren të privilegjojnë përvojën shqisore mbi arsyetimin abstrakt. Idealizmi epistemologjik është pikëpamja se realiteti mund të njihet vetëm përmes ideve, se vetëm përvoja psikologjike mund të kapet nga mendja. [2] [12] [13]
Idealistët subjektivë si George Berkeley janë antirealistë për sa i përket një bote të pavarur nga mendja. Megjithatë, jo të gjithë idealistët e kufizojnë realen ose të diturin në përvojën tonë të menjëhershme subjektive. Idealistët objektivë bëjnë pretendime për një botë transempirike, por thjesht mohojnë se kjo botë në thelb është e ndarë ose ontologjikisht para asaj mendore. Kështu, Platoni pohon një realitet objektiv dhe të njohshëm që kapërcen vetëdijen tonë subjektive - një refuzim i idealizmit epistemologjik - por propozon që ky realitet të bazohet në entitete ideale, një formë e idealizmit metafizik. As të gjithë idealistët metafizikë nuk bien dakord për natyrën e idealit; për shembull, sipas Platonit, entitetet themelore ishin forma abstrakte jo mendore.
Si rregull, idealistët transcendentalë si Kanti pohojnë anën epistemike të idealizmit pa u përkushtuar nëse realiteti është përfundimisht mendor; idealistët objektivë si Platoni pohojnë bazën metafizike të realitetit në atë mendore ose abstrakte pa e kufizuar epistemologjinë e tyre në përvojën e zakonshme; dhe idealistët subjektivë si Berkeley pohojnë idealizmin metafizik dhe epistemologjik.
Shih edhe[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Referime[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
- ^ "Idealism | philosophy". Encyclopædia Britannica (në anglisht). Marrë më 2020-01-22.
- ^ a b Daniel Sommer Robinson, "Idealism", Encyclopædia Britannica
- ^ Guyer, Paul; Horstmann, Rolf-Peter (2019), Zalta, Edward N. (red.), "Idealism", The Stanford Encyclopedia of Philosophy (bot. Winter 2019), Metaphysics Research Lab, Stanford University, marrë më 2020-01-22
{{citation}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Ludwig Noiré, Historical Introduction to Kant's Critique of Pure Reason
- ^ Sprigge, T. L. S. (2016). "Idealism". Routledge Encyclopedia of Philosophy. doi:10.4324/9780415249126-N027-1. ISBN 978-0-415-25069-6.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "idealism, n." Oxford English Dictionary.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "idealism, n." Merriam-Webster. 20 qershor 2023.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "idealism, n." Online Etymological Dictionary.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "Idealism - Define Idealism at Dictionary.com". Dictionary.com.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "Definition of IDEALISM". www.merriam-webster.com. Marrë më 4 maj 2023.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Macionis, John J. (2012). Sociology 14th Edition. Boston: Pearson. fq. 88. ISBN 978-0-205-11671-3.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ In On The Freedom of the Will, Schopenhauer noted the ambiguity of the word idealism, calling it a "term with multiple meanings". For Schopenhauer, idealists seek to account for the relationship between our ideas and external reality, rather than for the nature of reality as such. Non-Kantian idealists, on the other hand, theorized about mental aspects of the reality underlying phenomena.
- ^ Philip J. Neujahr would "restrict the idealist label to theories which hold that the world, or its material aspects, are dependent upon the specifically cognitive activities of the mind or Mind in perceiving or thinking about (or 'experiencing') the object of its awareness." Philip J. Neujahr, Kant's Idealism, Ch. 1