Jyrykët
 | |
| Popullsia e përgjithshme | |
|---|---|
| përafërsisht 3 milion | |
| Rajone me popullsi të konsiderueshme | |
| Anadolli, Ballkan | |
 Turqia | >1,000,000[1] (2011) |
| North Macedonia Maqedonia e Veriut | 4,000[2] |
 Bullgaria | 1,000[3] |
| Gjuhët | |
| Turqisht | |
| Fetë | |
| Islami | |
| Grupe etnike të lidhura | |
| Turqit dhe turkikë tjerë | |
Jyrykët (turqisht: Yörükler; greqisht: Γιουρούκοι, Youroúkoi; bullgarisht: юруци; maqedonisht: Јуруци, Juruci) janë një nëngrup etnik turk me prejardhje Oghuz,[4][5] disa prej të cilëve janë nomadë, kryesisht të banuar në malet e Anadollit, dhe pjesërisht në Gadishullin Ballkanik. Në Ballkan Jyrykët janë të shpërndarë në një zonë të gjerë nga Serbia jugore, pjesë të Bullgarisë, në veri deri në Larisa në Thesali dhe Trakinë jugore.[6][7]
Sipas disave, ato fise që banojnë në lindje të lumit Kızılırmak quhen turkmen dhe ato në perëndim jyryk. Të dy termat u përdorën së bashku në burimet osmane për turkmenët Dulkadirli që jetonin në Marash dhe rrethinat e tij.[8] Termat etnohistorikë Turkoman dhe Turkmen përdoren në mënyrë sinonime në literaturë për të përcaktuar prejardhjen e jyrykëve.[5] Jyrykët që ruajnë stilin e jetës së tyre nomade përdorin kryesisht devetë për të udhëtuar.
Etimologjia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Emri i tyre rrjedh nga folja turke yürü- (yürümek në infinitiv), që do të thotë "të ecësh", me fjalën yörük ose yürük që tregon "ata që ecin me këmbët e pasme, ecësit".[9][10]
Anadolli[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Historianët dhe etnologët shpesh përdorin emërtimin shtesë 'Jyryk Turkoman' ose 'Turkmenët' për të përshkruar jyrykët e Anadollit. Në gjuhën e përgjithshme të Turqisë sot, termat "Türkmen" dhe "Yörük" tregojnë shkallët graduale të lidhjes së ruajtur me stilin e jetesës së dikurshme gjysmë nomade të popullatave në fjalë, me "turkmenët" që tani bëjnë një jetë plotësisht të ulur, duke mbajtur pjesë të trashëgimia e tyre përmes folklorit dhe traditave, në arte si thurje qilimash, me zakonin e vazhdueshëm të mbajtjes së një shtëpie jayla gjatë verës, ndonjëherë në lidhje me komunitetin alevi etj. dhe me jyrykët që mbajnë një lidhje më të fortë me nomadizmin. Këta emra përfundimisht nënkuptojnë rrënjët e tyre turke oghuze. Jyrykët e mbetur "të vërtetë" të Anadollit të sotëm tradicionalisht përdorin kuajt si mjet transporti, megjithëse këta po zëvendësohen vazhdimisht me kamionë.
Jyrykët janë të ndarë në një numër të madh fisesh të emërtuara endogame patrilineale (aşiret). Ndër fiset e fundit të përmendura në literaturë janë Aksigirli, Ali Efendi, Bahsıs, Cakallar, Coşlu, Qekli, Gacar, Güzelbeyli, Horzum, Karaevli, Karahacılı, Karakoyunlu, Karakayalı, Karalar, Karakeçili, Manavlı, Melemenci, San Agalıli, Sanhaıke Tekeli dhe Yeni Osmanlı. Fiset janë të ndara në klane ose linja, d.m.th., kabile, sülale or oba.[11]
- Jyrykët anadollian: İçel Yörük, Alaiye Yörük, Tekeli Yörük, Bursa Yörük, Haruniye Yörük, Maraş Yörük, Ankara Yörük, Eğridir Yörük, Araç Yörük, Taraklı Yörük, Murtana Yörük, Nacaklı Yörük, Nasırlı Yörük, Eski Yörük, Toraman Yörük, Tacirleri Yörük, Tor Yörük.[5]
Jyrykët Sarıkeçili[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Fiset Sarıkeçili (turq. "dhia e verdhë") janë jyrykët (nomadët turq) e fundit që ruajnë mënyrën nomade të jetesës. Ata kryesisht jetojnë në Provincën Mersin, në pjesët qendrore-lindore të bregdetit turk të Mesdheut dhe përbëhen nga rreth 200 familje. Kampi i tyre dimëror është në brigjet Silifke, Gülnar dhe Anamur. Në verë ata jetojnë në rrethet Beysehir dhe Seydisehir të Provincës Konia. Tendat e tyre nomade mund të shihen në të gjithë anët bregdetare mesdhetare të Turqisë. Kjo është një praktikë shumë e zakonshme në mesin e fiseve të vjetra turkike në Azinë qendrore edhe në ditët e sotme.[12] Tradita e këndimin në fyt, e njohur si "Boğaz Havası" ose "Boğaz Çalma", ka një aspekt të rëndësishëm në kulturën e Sarıkeçili Yörüks, ajo kryhet duke shtypur fytin me gisht ndërsa këndohet me një tingull.[12][5]
Në shekujt e kaluar, në këto zona banonin edhe shumë fise Sarıkeçili: İçel, Ajdën, Konia, Karahisâr-ı Sahib, Akşehir, Saruhan, Doğanhisarı, Antalia, Eğridir, Isparta, Burdur, Dazkırı, Uluborlu, Tavşanlı, Kytahia. Shumica e fiseve Sarıkeçili që jetojnë në këto zona e kanë pranuar tashmë mënyrën sedentare të jetesës. Sarıkeçili rreth Antalias dhe Mersinit janë përfaqësuesit e fundit të nomadizmit jyryk.[5][13] Ata konsiderohen "grupi i vetëm që përfaqëson migrimin turk nga Azia Qendrore".
Mënyra e jetesës[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Historiani dhe turkologu francez Jean-Paul Roux vizitoi jyrykët e Anadollit në fund të viteve 1950 dhe zbuloi se shumica e tyre ishin myslimanë sunitë.[14] Fiset që ai vizitoi udhëhiqeshin nga zyrtarë të zgjedhur të quajtur muhtarë, ose kryetarët e fshatit, në vend të prijësve të trashëguar, megjithëse ai vuri në dukje se pleqtë e fshatit mbanin njëfarë autoriteti shoqëror bazuar në moshën e tyre. Për shumicën e vitit, ata jetonin në tenda prej leshi të errët të quajtura kara çadır.[14] Gjatë verës ata ngjiteshin në male dhe në dimër zbrisnin në fushat bregdetare. Ata mbanin një sërë kafshësh, duke përfshirë dhi, dele, deve dhe ndonjëherë edhe bagëti.[14]
Fokusi i çdo fisi ishte njësia e familjes. Të rinjtë lëviznin drejtpërdrejt nga tenda e familjes së tyre në çadrën e tyre pas martesës. Jyrykët u martuan në mënyrë endogame; dmth ata u martuan rreptësisht brenda fisit të tyre. Fëmijët u rritën nga fisi në tërësi, i cili i tha Roux "ne jemi të gjithë prindër." Edhe pse jyrykët kishin fituar një reputacion se ishin rezistues të qëllimshëm ndaj arsimit formal, Roux zbuloi se një e katërta e fëmijëve jyryk që ai takoi ishin ndjekja e shkollës, pavarësisht nga vështirësitë për të jetuar një mënyrë jetese nomade në vende të largëta me akses të kufizuar.
Ballkani[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Në vitin 1911, Jyrykët ishin një segment i veçantë i popullsisë së Maqedonisë dhe Trakisë, ku ata u vendosën që në shekullin e 14-të. Një degë e mëparshme e jyrykëve, turqit Kailar ose Kayılar, ishin ndër vendbanimet e para në Evropë.
- Jyrykët rumelian: Atçekenler/Tanrıdağı Yörüks, Naldöken Yörüks, Kocacık Yörüks, Ofcabolu Yörüks, Vize Yörüks, Yanbolu Yörüks, Selanik Yörüks.[5] Tekirdağ Yürüks.[15]
Në vitin 1900 popullsia rumeliane turke në Ballkan vlerësohej në shtatë milionë. Menjëherë pas pavarësisë së shtetit të ri bullgar, ata formuan shumicën në vend. Disa migrime çuan në një rënie të popullsisë rumeliane turke, duke lënë rreth 1.5 milion njerëz deri në vitin 1925. Shumë turq rumelianë në Greqi nuk janë numëruar në regjistrim, sepse ata janë regjistruar si të krishterë për t'i shpëtuar diskriminimit.[16][17] Për shkak të dallimeve fetare, gjuhësore dhe sociale, pjesa më e madhe e turqve rumelianë nuk u martuan ose u përzien me popullsitë vendase të Ballkanit.[18]
Deri në vitin 1971, turqit rumelianë ende formonin një etnos të veçantë të ish-nomadëve (të njohur si Yorukluk). Fillimisht, këta nomadë jyryk u morën nga Anadolli Perëndimor (Saruhan, Menemen) për të kolonizuar pjesë të Rumelisë, të tilla si Thesalia dhe Rodopa në kufirin greko-bullgaro-maqedonas, ose Plovdiv dhe Jambol në Bullgari.
Jyrykët e Maqedonisë dhe Bullgarisë[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Në vitin 1993, popullsia jyryke e Bullgarisë vlerësohet në përafërsisht 418 mijë njerëz, kryesisht të ndarë në Surguch (7,000 pa fëmijë) dhe Yörük (320,000 pa fëmijë).[19] Ata jetojnë kryesisht në pjesën evropiane të Turqisë, në zonën e Dulovës dhe Deliormanit në Bullgari dhe në zonat e Kumanovës dhe Manastirit të Maqedonisë së Veriut. Dialektet përfshijnë Gaxhal, Gerlovo Turk, Karamanli, Kyzylbash, Surguch, Tozluk Turk, Yuruk (Konyar, Yoruk), Prizren dhe gagauz maqedonas. Vlerësimet aktuale të vitit 2019 supozojnë se përafërsisht 1.5 deri në 2.3 milionë njerëz me prejardhje turke jyryke jetojnë në të gjithë rajonin e Ballkanit.
Jyrykët Kajlar[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Turqit Kayılar kanë banuar më parë pjesë të Thesalisë dhe Maqedonisë (veçanërisht pranë qytetit të Kozhanit dhe Ptolemaidës moderne). Përpara vitit 1360, në vend ishin vendosur një numër i madh barinjsh nomadë, ose jyryk, nga rrethi i Konias, në Azinë e Vogël. Imigrimet e mëtejshme nga ky rajon u bënë herë pas here deri në mesin e shekullit të 18-të. Pas vendosjes së sistemit feudal në vitin 1397, shumë prej familjeve fisnike selxhuk erdhën nga Azia e Vogël; disa nga bejlerët ose pronarët myslymanë në Maqedoninë jugore para Luftërave Ballkanike mund të kenë qenë pasardhës të tyre.
Irani[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Klanet e lidhura ngushtë me jyrykët janë të shpërndara në të gjithë gadishullin e Anadollit dhe përtej tij, veçanërisht rreth zinxhirit të maleve Taurus dhe më tej në lindje rreth brigjeve të detit Kaspik. Nga turkmenët e Iranit, Jomutët i afrohen më shumë përkufizimit të jyrykëve. Një degë interesante e masës jyryk janë Tahtacı të rajoneve malore të Anadollit Perëndimor, të cilët, siç nënkupton edhe emri i tyre, janë marrë me punë pyjore dhe zejtari druri për shekuj. Pavarësisht kësaj, ata ndajnë tradita të ngjashme (me tone të theksuara matriarkale në strukturën e tyre të shoqërisë) me kushërinjtë e tyre të tjerë Yörük. Populli Qashqai i Iranit jugor është gjithashtu i denjë për t'u përmendur për shkak të karakteristikave të tyre të përbashkëta.
Galeria[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
-
Çadra jyryk -
Vajzat jyryk të Balıkesir në veshje tradicionale -
Kampi jyryk në Malet Taurus, rr. 1879 -
Fushë kampi jyryk, rr. 1893 -
Qëndisje jyryke në një thes gruri -
Gra jyryk në pranverë
_p010_YOUROUK_ENCAMPMENT_IN_THE_TAURUS.jpg)
Referime[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
- ^ "Area Handbook for the Republic of Turkey", Volume 550, Issue 80, Thomas Duval Roberts, American University (Washington, D.C.). Foreign Area Studies. U.S. Government Printing Office, 1970. Page 74.
- ^ Yoruk in North Macedonia. Joshua Project.
- ^ Yoruk in Bulgaria. Joshua Project.
- ^ Vakalopoulos, Apostolos Euangelou. " Origins of the Greek Nation: The Byzantine Period, 1204-1461". Rutgers University Press, 1970. web link, p. 163, p. 330
- ^ a b c d e f Gelekçi, Cahit (2004). Türk Kültüründe Oğuz-Türkmen-Yörük Kavramları. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Güz 2004, Issue 1 ISSN 1305-5992
- ^ Svanberg, Ingvar: The turkish-speaking ethnic groups in Europe (pp.65-128) in Europa ethnica, volume 41. W. Braumüller, 1984, p.68.
- ^ A Bibliography of the Turkish-speaking Tribal Yörüks, by Ingvar Svanberg (Uppsala). Materialia Turcica, Volumes 5-8. Studienverlag Brockmeyer, 1981, page 21.
- ^ Solak, İbrahim. XVI. Yüzyılda Maraş ve Çevresinde Dulkadirli Türkmenleri.
- ^ "gezgin, berduş, sabit konutu olmayan" Meninski, Thesaurus, 1680
- ^ "yuruk." Webster's Third New International Dictionary, Unabridged. Merriam-Webster. 2002.
- ^ Materialia Turcica, vol. 5-8, Studienverlag Brockmeyer., 1981, p.25
- ^ a b A. Metin KARKIN / Selin OYAN. A Study on Life, Cultural Features and Music of Sarıkeçililer, the Last Yoruks (Turkish Nomads) Living in Mersin Province. Atatürk Üniveristesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi. Journal of the Fine Arts Institute (GSED), 35, Erzurum 2015, pp. 271-285.
- ^ Dulkadir, Hilmi (1997). İçel'de son Yörükler: Sartkeçililer, İçel Valiliği Yayınları
- ^ a b c Roux, Jean-Paul (1961). "La sédentarisation des nomades Yürük du vilayet d'Antalya". L'Ethnographie (në frëngjisht). L'Entretemps éditions. 55: 67–68.
- ^ Çevik, Hikmet (1971). Tekirdağ Yürükleri, Tekirdağ Halkevi Yayını, İstanbul
- ^ Encyclopedia of the Stateless Nations: L-R, Volume 3 of Encyclopedia of the Stateless Nations: Ethnic and National Groups Around the World, James Minahan, Greenwood Press (Westport, Conn., 2002) ISBN 0313316171, 9780313316173 pp. 1611–1616.
- ^ The Languages and Linguistics of Europe: A Comprehensive Guide, Walter de Gruyter 2011.
- ^ Vol. 2 of Muslim Peoples: A World Ethnographic Survey (Greenwood Press, 1984) by Richard V. Weekes, ISBN 0313233926, p.821.
- ^ Ethnologue entry for Balkan Gagauz Turkish (Johnstone 1993)