Kërceni tek përmbajtja

Kimia detare

Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë
Përbërja e përgjithshme molare e ujit të detit (kripësia = 35)[1]
Përbërësi Përqëndrimi (mol/kg)
H
2O		 53.6
Cl−
 0.546
Na+
 0.469
Mg2+
 0.0528
SO2−
4		 0.0282
Ca2+
 0.0103
K+
 0.0102
CT 0.00206
Br−
 0.000844
BT (bori total) 0.000416
Sr2+
 0.000091
F−
 0.000068

Kimia detare, gjithashtu e njohur si kimia oqeanike ose oqeanografia kimike, është shkenca që studion përbërjen dhe proceset kimike të oqeaneve botërore, duke përfshirë ndërveprimin midis ujit të detit, atmosferës, shtratit të detit dhe organizmave detare. Kjo fushë shkencore përfshin një gamë të gjerë çështjesh, si cikli i elementeve si karboni, azoti dhe fosfori, sjelljen e gjurmëve të metaleve dhe studimi i gazeve dhe ushqyesve në mjedistet detare. Kimia detare luan një rol thelbësor në kuptimin e cikleve bio-gjeo-kimike globale, qarkullimin oqeanik dhe efektet e veprimtarive njerëzore, si ndotja dhe ndryshimet kimike përgjatë sistemeve oqeanike.[2] Ajo ndikohet nga pllakat tektonike dhe zgjerimi i shtratit oqeanik, turbullsia, rrymat, sedimentet, nivelet e pehazhit, përbërës atmosferik, veprimtaria metamorfike dhe ekologjia.

Ndikimi i veprimtarisë njerëzore mbi kiminë e oqeaneve është rritur përgjatë kohës, me ndotjet nga industria dhe praktikat e ndryshme të përdorimit të tokës që i kanë ndikuar në mënyrë domethënëse detet. Për më tepër, nivelet e rritura të dioksidit të karbonit në atmosferën tokësore kanë çuar në acidifikimin oqeanik, që ka efekte negative mbi ekosistemet detare. Bashkësia ndërkombëtare ka pranuar se rikthimi i kimisë oqeanike është një prioritet dhe përpjekjet drejtë këtij qëllimi janë pjesë e Objektivit 14 për Zhvillimin e Qëndrueshëm.

Për shkak të ndërvartësisë oqeanike, oqeanografët kimikë shpesh punojnë mbi probleme të rëndësishme për oqeanografinë fizike, gjeologjinë detare dhe gjeokiminë, biologjinë, biokiminë dhe shkencën atmosferike. Shumë prej tyre po studiojnë ciklet bio-gjeo-kimike dhe ciklin oqeanik të karbonit në veçanti marin interes domethënës për shkak të rolit të tij në kapjen e karbonit dhe acidifikimin e oqeaneve.[3] Fusha të tjera të rëndësishme interesi përfshijnë kiminë analitike të oqeaneve, ndotjen detare dhe ndryshimet klimatike antropogjenike.

Përbërësit organik në oqeane

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Lënda e tretur organike

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Lënda organike në oqeane

Lënda e tretur organike është një komponent kritik i depozitës së karbonit të oqeaneve që përfshin shumë molekula si amino acidet, sheqernat dhe lipidet. Ajo përfaqëson rreth 90% të karbonit të përgjithshëm organik në mjediset detare.[4] Lënda e Tretur Organike me Ngjyrë vlerësohet se varion nga 20 deri në 70% të përbajtjes së karbonit të oqeaneve, duke qenë më e lartë afër grykëderdhjeve lumore dhe më e ulët në oqeanin e hapur.[5] Lënda e tretur organike mund të riciklohet dhe të kthehet në zinxhirin ushqimor nëpërmjet një procesi të quajtur qarku mikrobial, i cili është thelbësor për ciklin ushqimor duke mbështetur prodhimtarinë parësore.[6] Ajo luan gjithashtu një rol jetësor në rregullimin global të depozitimit oqeanik të karbonit, pasi disa forma i rezistojnë shpërbërjes mikrobike dhe mund të qëndrojnë brenda oqeaneve për shekuj.[7] Jeta detare është e ngjashme kryesisht në biokimi me organizmat tokësorë dhe është një burim më i pasur i përbërësve organikë halogjenik.[8]

Lënda organike e pjesuar

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Lënda organike e pjesuar përfshin pjesë të mëdha organike, si organizmat, toptha fekalë dhe detrite, që vendosen përmes kolonave ujore. Ajo është një përbërës i rëndësishëm i qarkut biologjik, një proçes nëpërmjet të cilit karboni bartet nga sipërfaqja e oqeanit drejtë thellësive. Pasi lënda organike e pjesuar fundoset, dekompozohet nga veprimtaria bakteriale, duke çliruar ushqyes dhe dioksid karboni. Pjesëzimi refraktar i lëndës organike mund të vendoset në shtratin e oqeanit duke dhënë një kontribut të rëndësishëm në kapjen e karbonit përgjatë një periudhe shumë të gjatë kohore.[9]

Një diagram që tregon kiminë oqeanike përreth burime hidrotermale të thellësisë detare

Ekologjia kimike e ekstremofileve

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Oqeani është strehë e një game organizmash detare të njohura si ekstremofile – organizma që jetojnë në kushte temperaturash, trysnie dhe disponueshmërie drite të skajshme. Ekstremofilet banojnë në shumë habitate unike në oqeane, si burimet hidrotermale, burimet hidrotermale tymuese të zeza, burimet e ftohta, rajonet hipersaline dhe pjesët hipersaline të akullit. Disa shkencëtarë kanë spekulluar se jeta mund të ketë rrjedhur nga burimet hidrotermale në oqean.

Në burimet hidrotermale dhe mjedise të ngjashme, shumë ekstremofile marin energji nëpërmjet kimio-autotrofisë, duke përdorur përbërës kimikë si burime energjie, në vend të dritës si në foto-autotrofi. Burimet hidrotermale e pasurojnë mjedisin e afërt me elemente kimike si sulfuri, H2, H2S, Fe2+, dhe metani. Organizmat kimio-autotrofikë, kryesisht prokarjotët, e nxjerin energjinë nga këto elemente kimike përmes reaksioneve redoks. Këto organizma pastaj shërbejnë si burime ushimore për nivelet më të larta trofike, duke formuar bazën e ekosistemeve unike.

Mjaft metabolizma të ndryshëm janë të pranishëm në ekosistemet e burimeve hidrotermale. Shumë mikro-organizma detare, duke përfshirë Thiomicrospira, Halothiobacillus dhe Beggiatoa, janë të afta të oskidojnë përbërës sulfurikë, duke përfshirë sulfurin dhe shpesh përbërësin toksik H2S. H2S është i bollshëm në burimet hidrotermale, i formuar përmes ndërveprimeve midis ujit të detit dhe shkëmbinjve në temperatura të larta të gjendur brenda burimeve. Ky përbërës është një burim i rëndësishëm energjie, duke formuar bazën e ciklit të sulfurit në ekosistemet e burimeve hidrotermale. Në ujërat më të ftohta përreth, oksidimi i sulfurit mund të ndodh duke përdorur oksigjenin si një marrës elektroni; më afër burimeve, organizmat duhet të përdorin mënyra alternative metabolike ose të përdorin një tjetër marrës elektroni, si nitrati. Disa specie Thiomicrospira mund të përdorin thiosulfatin si një dhënës elektroni, duke prodhuar sulfurin elementar. Gjithashtu, shumë mikroorganizma detare janë të afta të oksidojnë hekurin, si Mariprofundus ferrooxydans. Oksidimi i hekurit mund të jetë oksik, duke u zhvilluar në pjesë të pasura me oksigjen të oqeanit, ose anoksik, duke kërkuar ose një marrës elektroni si nitrati ose energjinë diellore. Në oksidimin e hekurit, Fe(II) përdoret si një dhënës elektroni; anasjelltas, hekur-reduktimi përdor Fe(III) si një marrës elektroni. Këto dy metabolizma formojnë bazën e ciklit hekur-redoks dhe shumë kanë kontribuar në formimin e shkëmbinjve me fashave hekuri.

Një tjetër ekstrem, disa ekstremofile banojnë në copat hipersaline të akullit, ku temperatura është shumë e ulët dhe kripësia shumë e lartë. Organizma të zënë brenda ujit të ngrirë të akullit detar duhet të përshtaten me një ndryshim të shpejt në kripësi deri në 3 herë më të lartë sesa uji i zakonshëm i detit, ashtu si dhe ndryshimi i shpejtë në ujin e zakonshëm të detit, kur akulli shkrin. Shumica e organizmave që jetojnë në pjesët hipersaline të akullit janë fotosintetike, kështu, këto mikromjedise mund të bëhen hiperoksike, që mund të jetë toksike për banorët e saj. Në këtë mënyrë, këto ekstremofile shpesh prodhojnë nivele të larta antioksidantësh.[10]

Pllakat tektonike

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Artikulli kryesor: Pllaka tektonike
Ndryshimi i raportit të magnezit me kalciumin i lidhur me veprimtarinë hidrotermike në vendndodhjet e kurrizeve mes-oqeanike

Zgjerimi i shtratit të detit në kurrizet e mesit të oqeanit është një shkallë globale e sistemit të shkëmbimit jonik.[11] Burimet hidrotermike në qendrat e zgjeruara fusin në oqean sasi të ndryshme hekuri, sulfuri, mangani, silici dhe elemente të tjera, disa nga të cilat riciklohen në koren oqeanike. Helium-3, një izotop që shoqëron vullkanizmin nga manteli, lëshohet nga burimet hidrotermale dhe mund të gjendet në rrjedhat vullkanike brenda oqeanit.[12]

Shkalla e zgjerimit në kurrizet mesoqeanike varion midis 10 dhe 200 mm në vit. Shkalla e shpejtë e zgjerimit shkakton reaksione të rritura të bazaltit me ujin e detit. Raporti magnez/kalcium do të jetë më i ulët si rrjedhojë e heqjes së më më shumë jonesh magnezi nga uji i detit dhe të konsumuar nga shkëmbi, dhe më shumë jone kalciumi hiqen nga shkëmbi dhe çlirohen në ujin e detit. Veprimtaria hidrotermike në kurrizet oqeanike është efiçente në largimin e magnezit.[13] Një raport më i ulët Mg/Ca ndihmon favorizon polimorfe të kalçitit me magnez të ulët të karbonatit të kalçiumit (dete kalçite).[11]

Zgjerimi i ndadaltë i kurrizeve mesoqeanike ka efekt të kundërt dhe do të rezultonte në një raport më të lartë Mg/Ca, duke favorizuar aragonitit dhe polimorfe kalçiti me magnez të lartë të karbonatit të kalciumit (dete aragonite).[11]

Eksperimentet tregojnë se shumica e organizmave prej kalçiti me magnez të lartë në detet e kaluara kalçite duhet të kenë qenë kalçite me magnez të ulët,[14] që do të thotë se raporti Mg/Ca në skeletin e një organizmi varion me raportin Mg/Ca të ujit të detit në të cilin zhvillohet.

Mineralogjia e formimit të barrierave koralore dhe organizmat sedimente-prodhuese, në këtë mënyrë rregullohet nga reaksionet kimike që zhvillohen përgjatë kurrizeve mesoqeanike, raporti i të cilëve kontrollohet nga raporti i zgjerimit të shtratit të detit.[13][14]

Ndikimet njerëzor

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Shiko gjithashtu: Ndikimi i njeriut në mjedis

Ndotja detare

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Shiko gjithashtu: Ndotja detare

Ndotja detare ndodh kur lëndët e përdorura ose të përhapura nga njeriu, si industriale, bujqësore, ujërat e zeza, grimcat, zhurma, tepria e dioksidit të karbonit ose organizmat invazive hyjnë në oqean dhe shkaktojnë efekte të dëmshme. Shumica e këtyre mbeturinave vjen nga veprimtari me bazë në tokë, megjithëse transporti detar kontribuon gjithashtu në mënyrë domethënëse.[15] Është një kombinim i kimikateve dhe mbeturinave, shumica e të cilave vjen nga burime tokësore duke u derdhur në oqean. Kjo ndotje rezulton në dëmtimin e mjedisit, të shëndetit të të gjitha organizmave dhe në strukturat ekonomike të të gjithë botës.[16] Meqë shumica e ndotjes vjen nga toka, si nëpërmjet lumenjve, ujërave të zeza ose atmosfera, kjo do të thotë se shtratet kontinentale janë më të prekshme nga ndotja. Ndotja e ajrit është gjithashtu një faktor kontribues duke bartur hekur, acid karbonik, azot, silic, sulfur, pesticide ose grimca pluhuri në oqean.[17] Ndotja shpesh vjen nga burime të shpërndara, si rrjedhjet sipërfaqësore bujqësore, mbeturina dhe pluhur të bartura nga era. Këto burime të shpërndara janë të shumta për shkak të rrjedhave që hyjnë në oqeane nëpërmjet lumenjve, por mbeturinat dhe pluhuri i bartur nga era mund të luaj një rol, pasi këta ndotës mund të hyjnë në rrugë ujore dhe oqeane.[18] Rrugët e ndotjes përfshijnë shkarkime të drejtpërdrejta, rrjedhje tokësore, ndotje transporti, derdhjet e anijeve, dragazhi (që mund të krijoi pluhur dragazhi), ndotjen atmosferike dhe, potencialisht, aktiviteti minerar në ujëra të thella.

Llojet e ndotjes detare mund të grupohen nga mbeturinat detare, ndotja plastike, duke përfshirë mikroplastikat, acidifikimin oqeanik, ndotjen e ushqyesve, toksinat dhe zhurmën nënujore. Ndotja plastike në oqean është një lloj i ndotjes detare nga plastika, duke variuar në madhësi nga materiale të mëdha origjinale si shishet dhe qeset, deri te mikroplastikat e formuara nga fragmentimi i lëndëve plastike. Mbeturinat detare formohen kryesisht nga shkarkimi i mbeturinave njerëzore që plluskojnë, në oqean. Ndotja plastike është e dëmshme për jetën detare.

Një tjetër shqetësim është rrjedhja e ushqyesve (azoti dhe fosfori) nga bujqësia intensive dhe derdhja e ujërave të zeza të patrajtuara ose pjesërisht të trajtuara në lumenj dhe rrjedhimisht në oqeane. Këto ushqyes azoti dhe fosfori (që përmbahen nga fertilizuesit) nxisin rritjen e fitoplanktoneve dhe algave të detit, që mund të çoi në shumimin e dëmshëm të algave (eutrofizimi) që mund të jetë i dëmshëm për njerëzit ashtu dhe për gjallesat detare. Zhvillimi i tepërt i algave mund edhe të asfiksoi barrierat e ndjeshme koralore dhe të çoi në humbje të biodiversitetit dhe shëndetit koralor. Një shqetësim i dytë i rëndësishëm është se degradimi i shumimit të algave mund të çoi në konsumimin e oksigjenit në ujërta bregdetare, një situatë që mund të përkeqësohet me ndryshimet klimatike, pasi ngrohja pakëson përzierjen vertikale të kolonës ujore.[19]

Shumë kimikate potencialisht toksike përfshihen në grimca të vogla, që pastaj merren nga planktonet dhe kafshët e thellësive, shumica e të cilave ose janë detritivorë ose ushqim filtruesë. Në këtë mënyrë, toksinat përqëndrohen lartë në zinxhirin ushqimor brenda oqeanit. Kur pesticidet përfshihen në ekosistemin detar, ato përthithen me shpejhtësi në rrjetin detar ushqimor. Kur futen në rrjetin ushqimor, këto pesticide mund të shkaktojnë mutacione, si dhe sëmundje, që mund të jenë të dëmshme edhe për njerëzit si për të gjithë rrjetin ushqimor. Metalet toksike mund të futen në rrjetin ushqimor detar. Ato mund të shkaktojnë një ndryshim në lëndën e indeve, biokimi, sjellje, riprodhim dhe të ndalojnë zhvillimin e jetës detare. Gjithashtu, shumë ushqime kafshësh kanë një sasi të madhe mielli peshqish ose përmbajtje hidrolize peshqish. Në këtë mënyrë, toksinat detare mund të transferohen te kafshët tokësore dhe më vonë të shfaqen në prodhimet e mishit dhe të bulmetit.

Ndryshimet klimatike

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Shiko gjithashtu: Ndryshimet klimatike dhe Ndotja e ujit

Nivelet e rritura të dioksidit të karbonit, më së shumti nga djegia e lëndëve fosile, po e ndryshojnë kiminë oqeanike. Ngrohja globale dhe ndryshimet e kripësisë[20] kanë implikime domethënëse për ekologjinë e mjediseve detare mjedis.[21]

Acidifikimi

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Shiko gjithashtu: Acidifikimi i oqeanit

Acidifikimi oqeanik përfaqëson zvogëlimin në rritje të pH të oqeaneve. Midis vitit 1950 dhe 2020, ph mesatar i sipërfaqes së oqeanit ra nga afërsisht 8.15 në 8.05.[22] Lëshimi i dioksidi i karbonit nga veprimtaria njerëzore është shkaku kryesor i acidifikimit oqeanik, me nivelet e dioksidit të karbonit atmosferik që tejkalojnë 422 ppm (deri në vitin 2024).[23] CO2 nga atmosfera përthithet nga oqeanet. Ky reaksion kimik prodhon acid karbonik (H2CO3), që shpërbëhet në një jon bikarbonati (HCO3-) dhe një jon hidrogjeni (H+). Prania e joneve të lira të hidrogjenit (H+) e ulë pH e oqeanit, duke rritur aciditetin (pa nënkuptuar se uji i detit është acid; është akoma alkalin, me një pH më të lartë sesa 8). Organizmat detare kalçifikuese, si Molusqet dhe koralet, janë veçanërisht të prekshëm pasi ato mbështeten kryesisht te karbonati i kalçiumit për të formuar guackat dhe skeletet.[24]

Harta globale e niveleve të ulëta dhe në rënie të oksigjenit në ujërat bregdetare dhe oqeanin e hapur. Harta tregon sitet bregdetare ku nivelet e oksigjenit kanë rënë në më pak se 2 mg/L (pikat e kuqe), ashtu dhe zgjerimin e zonave oqeanike me oskigjen minimal në 300 metra (rajone me nuancë blu).[25]

Ç'oksigjenimi

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Shiko gjithashtu: Ç'oksigjenimi oqeanik

Ç'oksigjenimi oqeanik është pakësimi i përmbajtjes së oksigjenit në pjesë të ndryshme të oqeanit për shkak të veprimtarisë njerëzore.[26] Janë dy zona ku kjo ndodh. Së pari, në zonat bregdetare ku eutrofizimi ka çuar në rënie mjaft të shpejta (në pak dekada) në nivele shumë të ulta të oksigjenit.[27] Ky lloj çoksigjenimi oqeanik quhet edhe zonë e vdekur.

Së dyti, çoksigjenimi oqeanik ndodh edhe në oqeanin e hapur. Në atë pjesë të oqeanit tashmë po ndodh një pakësim i niveleve të oksigjenit. Si pasojë, zonat me nivel të ulët natyror oksigjeni (të quajtura zona me oksigjen minimal) tani dalngadalë po zgjerohen.[28] Ky zgjerim po ndodh si pasojë e ndryshimeve klimatike të shkaktuara nga njeriu.[29][30] Pakësimi rezultues i përmbajtjes së oksigjenit të oqeaneve përbën një kërcënim për jetën detare, ashtu dhe për njerëzit, që varen nga jeta detare.[31][32][33] Një zvogëlim në nivelet oqeanike të oksigjenit prek mënyrën se si oqeani prodhon, si ushqyesit dhe karboni lëviz përreth dhe si habitati detar funksionon.[34][35]

Pasi ngrohja e oqeaneve rrit humbjen e oksigjenit. Kjo pasi temperaturat më të larta e rrisin shtresëzimin oqeanik. Arsyeja për këtë qëndron në lidhjet e shumë-fishta midis dendësisë dhe efektet e tretshmërisë që rezultojnë nga ngrohja.[36][37] Si një efekt anësor, pakësohet edhe disponueshmëria e ushqyesve për jetën detare, duke e shtuar kështu më tej trysninë për organizmat detarë.

Historia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Anija HMS Challenger (1858)

Hulumtime të hershme rreth kimisë detare zakonisht kanë të bëjnë me origjinën e kripshmërisë në oqean, duke përfshirë veprën nga Robert Boyle. Oqeanografia moderne filloi si fushë me ekspeditën e viteve 1872–1876 Challenger, të drejtuar nga Marina Mbretërore Britanike, që kreu matjet e para sistematike të kimisë oqeanike. Analiza kimike e këtyre kampjoneve që mundësuan studimin e parë sistematik të përbërjes së ujit të detit, u drejtua nga John Murray dhe George Forchhammer, që çuan në një kuptim më të mirë të elementeve si kloridit, natriumit dhe sulfati në ujërat detare.[38]

Fillimi i shekullit të XX pa përparime domethënëse në kiminë detare, veçanërisht me teknika më të sakta analitike. Shkencëtarë si Martin Knudsen krijuan Botilin Knudsen, një instrument i përdorur për të mbledhur kampjone uji nga thellësi të ndryshme oqeanike.[39] Përgjatë tre dekadave të shkuara (vitet 1970, 1980 dhe 1990), një vlerësim përgjithësues i përparimeve në kiminë oqeanografike u hartua përmes një nismeje të National Science Foundation të njohur si Futures of Ocean Chemistry in the United States (FOCUS). Ky projekt bëri bashkë oqeanografë të shumtë të shquar kimikë, kimistë detarë dhe gjeokimistë për të kontribuar në raportin e FOCUS.

Pas Luftës së Dytë Botërore, përparimet në teknikat gjeokimike e shtynë kiminë detare në një epokë të re. Studiuesit filluan të përdornin analiza izotopike për të studiuar qarkullimin oqeanik dhe ciklin e karbonit. Roger Revelle dhe Hans Suess përdorën për herë të parë datimin me radiokarbon për të hetuar depozitën oqeanike të karbonit dhe shkëmbimin e tij me atmosferën.[40]

Që nga vitet 1970, zhvillimi i instrumenteve tepër të sofistikuara dhe modele përllogaritëse e kanë revolucionarizuar kiminë detare. Shkencëtarët tani mund të masin gjurmë metalike, përbërjet organike dhe raportet izotopike me saktësi të papreçendte. Studimet e cikleve biogjeokimike detare, duke përfshirë ciklet e karbonit, azotit dhe sulfurit, janë bërë një fushë interesi për të kuptuar ndryshimet klimatike. Përdorimi i teknologjisë së sensorëve në largësi dhe programet e vëzhgimit oqeanik, siç është International Geosphere-Biosphere Programme (IGBP), ka mundësuar të dhëna në shkallë të gjerë mbi kiminë detare, duke i lejuar shkencëtarët të monitorojnë acidifikimin oqeanik, ç'oksigjenimin dhe çështje të tjera kritike që prekin mjedisin detar.[41]

Mjet autonom nënujor

Veglat e përdorura për analizë

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Oqeanografët kimikë mbledhin dhe masin kimikate në ujin e detit, duke përdorur paketën standarde të veglave të kimisë analitike ashtu dhe instrumente si matësa pehazhi, matësa të përcjellshmërisë elektrike, fluorometra dhe matësa të dioksidit të karbonit. Shumica e të dhënave mblidhen nëpërmjet matjeve nga bordi i anijeve dhe nga platformat pluskuese autonome, por përdoren edhe sensorët në largësi. Në një anijet kërkimore oqeanografike, përdoret një instrument CTD për të matur përcjellshmërinë elektrike, temperaturën dhe trysninë,[42] dhe shpesh montohet në një rozetë shishesh nansen për të mbledhur ujë deti për analiza.[43] Sedimentet zakonisht studiohen me një kuti qëruese ose një kurth sedimentesh. Sedimentet më të vjetra mund të rikuperohen nga një shpim shkencor.

Pajisje të përparuara analitike siç janë spektrometrat dhe kromatografët përdoren për të zbuluar gjurmë elementesh, izotopesh dhe përbërësish organikë. Kjo lejon për matje të përpikta të ushqyesve, gazeve dhe ndotësve në mjediset detare.[44] Në vitet e fundit, teknologjia e mjeteve autonome nënujore dhe sensorët e largësisë kanë mundësuar monitorimin në shkallë të gjerë të vazhdueshëm të kimisë detare, veçanërisht për gjurmimin e ndryshimeve në acidifikimin oqeanik dhe ciklet e ushqyesve.[45]

Kimia detare në planetet dhe statelitët e tjerë

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Kimia e sipërfaqes oqeanike të statelitit të Jupiterit, Europës mund të jetë si e Tokës.[46] Sipërfaqja oqeanike e Enceladusit, hënë e Saturnit, buron hidrogjen dhe dioksid karboni në hapsirë.[47]

Shiko edhe

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Referime

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
  1. ^ Andrew G. Dickson; Catherine Goyet, red. (1994). "5. Physical and thermodynamic data" (PDF). Handbook of methods for the analysis of the various parameters of the carbon dioxide system in sea water. 2 (në anglisht). U.S. Department of Energy; Carbon Dioxide Information Analysis Center (CDIAC) & Oak Ridge National Laboratory (ORNL). Arkivuar nga origjinali (PDF) më 18 korrik 2015.
  2. ^ Michael E. Q. Pilson (2012). An Introduction to the Chemistry of the Sea (në anglisht) (bot. 2). Kembrixh: Cambridge University Press. doi:10.1017/cbo9781139047203. ISBN 978-0-521-88707-6.
  3. ^ Gillis, Justin (2 mars 2012). "Pace of Ocean Acidification Has No Parallel in 300 Million Years, Paper Says". Green Blog (në anglishte amerikane). Marrë më 28 prill 2020.
  4. ^ Dennis A. Hansell; Craig A. Carlson, red. (2002). Biogeochemistry of marine dissolved organic matter (në anglisht). Amsterdam; Boston: Academic Press. ISBN 978-0-12-323841-2.
  5. ^ Coble, Paula G. (2007). "Marine Optical Biogeochemistry: The Chemistry of Ocean Color". Chemical Reviews (në anglisht). 107 (2): 402–418. doi:10.1021/cr050350+. PMID 17256912.
  6. ^ F. Azam; T. Fenchel; Jg Field; Js Gray; La Meyer-Reil; F. Thingstad (1983). "The Ecological Role of Water-Column Microbes in the Sea" (PDF). Marine Ecology Progress Series (në anglisht). 10: 257–263. doi:10.3354/meps010257. ISSN 0171-8630.
  7. ^ Dennis Hansell; Craig Carlson; Daniel Repeta; Reiner Schlitzer (1 dhjetor 2009). "Dissolved Organic Matter in the Ocean: A Controversy Stimulates New Insights". Oceanography (në anglisht). 22 (4): 202–211. doi:10.5670/oceanog.2009.109. hdl:1912/3183.
  8. ^ Gribble, Gordon W. (2004). "Natural Organohalogens: A New Frontier for Medicinal Agents?". Journal of Chemical Education (në anglisht). 81 (10): 1441. Bibcode:2004JChEd..81.1441G. doi:10.1021/ed081p1441.
  9. ^ John I. Hedges; Baldock, Jeffrey A.; Yves Gélinas; Cindy Lee; Peterson, Michael; Wakeham, Stuart G. (15 shkurt 2001). "Evidence for non-selective preservation of organic matter in sinking marine particles". Nature (në anglisht). 409 (6822): 801–804. doi:10.1038/35057247. ISSN 0028-0836.
  10. ^ "Chemoautotrophy at Deep-Sea Vents: Past, Present, and Future | Oceanography". tos.org (në anglisht). 2012. doi:10.5670/oceanog.2012.21. Marrë më 8 shkurt 2024.
  11. ^ a b c S. M. Stanley; L. A. Hardie (1999). "Hypercalcification: paleontology links plate tectonics and geochemistry to sedimentology". GSA Today (në anglisht). 9 (2): 1–7.
  12. ^ Lupton, John (15 korrik 1998). "Hydrothermal helium plumes in the Pacific Ocean". Journal of Geophysical Research: Oceans (në anglisht). 103 (C8): 15853–15868. Bibcode:1998JGR...10315853L. doi:10.1029/98jc00146. ISSN 0148-0227.
  13. ^ a b Coggon, R. M.; Teagle, D. A. H.; Smith-Duque, C. E.; Alt, J. C.; Cooper, M. J. (26 shkurt 2010). "Reconstructing Past Seawater Mg/Ca and Sr/Ca from Mid-Ocean Ridge Flank Calcium Carbonate Veins". Science (në anglisht). 327 (5969): 1114–1117. Bibcode:2010Sci...327.1114C. doi:10.1126/science.1182252. ISSN 0036-8075. PMID 20133522. S2CID 22739139.
  14. ^ a b Ries, Justin B. (2004). "Effect of ambient Mg/Ca ratio on Mg fractionation in calcareous marine invertebrates: A record of the oceanic Mg/Ca ratio over the Phanerozoic". Geology (në anglisht). 32 (11): 981. Bibcode:2004Geo....32..981R. doi:10.1130/G20851.1. ISSN 0091-7613.
  15. ^ Charles Sheppard, red. (2019). World seas: an Environmental Evaluation (në anglisht). Vëll. III. Ecological Issues and Environmental Impacts (bot. 2). Londër: Academic Press. ISBN 978-0-12-805204-4. OCLC 1052566532.
  16. ^ "Marine Pollution". Education | National Geographic Society (në anglisht). Marrë më 19 qershor 2023.
  17. ^ Robert Duce; J. Galloway; P. Liss (2009). "The Impacts of Atmospheric Deposition to the Ocean on Marine Ecosystems and Climate WMO Bulletin Vol 58 (1)" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 18 dhjetor 2023. Marrë më 22 shtator 2020.
  18. ^ "What is the biggest source of pollution in the ocean?". National Ocean Service (US) (në anglisht). Silver Spring: National Oceanic and Atmospheric Administration. Marrë më 21 shtator 2022.
  19. ^ Denise Breitburg; Lisa A. Levin; Oschlies, Andreas; Grégoire, Marilaure; Chavez, Francisco P.; Conley, Daniel J.; Garçon, Véronique; Denis Gilbert; Dimitri Gutiérrez; Isensee, Kirsten; Jacinto, Gil S. (5 janar 2018). "Declining oxygen in the global ocean and coastal ëaters". Science (në anglisht). 359 (6371): eaam7240. Bibcode:2018Sci...359M7240B. doi:10.1126/science.aam7240. ISSN 0036-8075. PMID 29301986.
  20. ^ "Ocean salinity: Climate change is also changing the water cycle". usys.ethz.ch (në anglisht). Marrë më 22 maj 2022.
  21. ^ Millero, Frank J. (2007). "The Marine Inorganic Carbon Cycle". Chemical Reviews (në anglisht). 107 (2): 308–341. doi:10.1021/cr0503557. PMID 17300138.
  22. ^ Terhaar, Jens; Frölicher, Thomas L.; Joos, Fortunat (2023). "Ocean acidification in emission-driven temperature stabilization scenarios: the role of TCRE and non-CO2 greenhouse gases". Environmental Research Letters (në anglisht). 18 (2): 024033. Bibcode:2023ERL....18b4033T. doi:10.1088/1748-9326/acaf91. ISSN 1748-9326. S2CID 255431338.
  23. ^ "Earth's CO2 Home Page" (në anglisht). Pro Oxygen. 21 shtator 2024. Marrë më 21 shtator 2024.
  24. ^ Ocean acidification due to increasing atmospheric carbon dioxide (PDF) (në anglisht). Royal Society. 2005. ISBN 0-85403-617-2.
  25. ^ Breitburg, Denise; Levin, Lisa A.; Oschlies, Andreas; Grégoire, Marilaure; Chavez, Francisco P.; Daniel J. Conley; Véronique Garçon; Denis Gilbert; Dimitri Gutiérrez; Isensee, Kirsten; Jacinto, Gil S.; Karin E. Limburg; Montes, Ivonne; S. W. A. Naqvi; Grant C. Pitcher; Nancy N. Rabalais; Roman, Michael R.; Rose, Kenneth A.; Seibel, Brad A.; Telszewski, Maciej; Yasuhara, Moriaki; Zhang, Jing (2018). "Declining oxygen in the global ocean and coastal waters". Science (në anglisht). 359 (6371): eaam7240. Bibcode:2018Sci...359M7240B. doi:10.1126/science.aam7240. PMID 29301986. S2CID 206657115.
  26. ^ Karin E. Limburg; Breitburg, Denise; Swaney, Dennis P.; Jacinto, Gil (24 janar 2020). "Ocean Deoxygenation: A Primer". One Earth (në anglisht). 2 (1): 24–29. Bibcode:2020OEart...2...24L. doi:10.1016/j.oneear.2020.01.001. ISSN 2590-3330. S2CID 214348057.
  27. ^ D. Laffoley; Baxter, J. M. (2019). Ocean deoxygenation: everyone's problem (në anglisht). Zvicër: Gland. fq. 562. ISBN 978-2-8317-2013-5.
  28. ^ Andreas Oschlies; Brandt, Peter; Stramma, Lothar; Schmidtko, Sunke (2018). "Drivers and mechanisms of ocean deoxygenation". Nature Geoscience (në anglisht). 11 (7): 467–473. Bibcode:2018NatGe..11..467O. doi:10.1038/s41561-018-0152-2. ISSN 1752-0894. S2CID 135112478.
  29. ^ L. Stramma; Johnson, G. C.; Printall, J.; Mohrholz, V. (2008). "Expanding Oxygen-Minimum Zones in the Tropical Oceans". Science (në anglisht). 320 (5876): 655–658. Bibcode:2008Sci...320..655S. doi:10.1126/science.1153847. PMID 18451300. S2CID 206510856.
  30. ^ C. Mora (2013). "Biotic and Human Vulnerability to Projected Changes in Ocean Biogeochemistry over the 21st Century". PLOS Biology (në anglisht). 11 (10): e1001682. doi:10.1371/journal.pbio.1001682. PMC 3797030. PMID 24143135.
  31. ^ Carrington (4 janar 2018). "Environment. Oceans suffocating as huge dead zones quadruple since 1950, scientists warn". The Guardian (në anglishte britanike). ISSN 0261-3077. Marrë më 4 korrik 2023.
  32. ^ Long, Matthew C.; Deutsch, Curtis; Ito, Taka (2016). "Finding forced trends in oceanic oxygen". Global Biogeochemical Cycles (në anglisht). 30 (2): 381–397. Bibcode:2016GBioC..30..381L. doi:10.1002/2015GB005310. ISSN 0886-6236. S2CID 130885459.
  33. ^ Pearce, Rosamund (15 qershor 2018). "Guest post: How global warming is causing ocean oxygen levels to fall". Carbon Brief (në anglisht). Marrë më 4 korrik 2023.
  34. ^ Fiona Harvey (7 dhjetor 2019). "Oceans losing oxygen at unprecedented rate, experts warn". The Guardian (në anglishte britanike). ISSN 0261-3077. Marrë më 7 dhjetor 2019.
  35. ^ D. Laffoley; J. M. Baxter, red. (2019). Ocean deoxygenation: Everyone's problem - Causes, impacts, consequences and solutions (PDF) (në anglisht). Zvicër: IUCN.
  36. ^ Bednaršek, N., Harvey, C.J., Kaplan, I.C., Feely, R.A. and Možina, J. (2016) "Pteropods on the edge: Cumulative effects of ocean acidification, ëarming, and deoxygenation". Progress in Oceanography, 145: 1–24. doi:10.1016/j.pocean.2016.04.002
  37. ^ Keeling, Ralph F., and Hernan E. Garcia (2002) "The change in oceanic O2 inventory associated ëith recent global ëarming." Proceedings of the National Academy of Sciences, 99(12): 7848–7853. doi:10.1073/pnas.122154899
  38. ^ C. Wyville Thomson; John Murray; Nares, George S.; Thomson, Frank Tourle (1889). Report on the scientific results of the voyage of H.M.S. Challenger during the years 1873-76 under the command of Captain George S. Nares and the late Captain Frank Tourle Thomson (në anglisht).
  39. ^ Carpenter, James H. (1966). "New Measurements of Oxygen Solubility in Pure and Natural Water". Limnology and Oceanography (në anglisht). 11 (2): 264–277. doi:10.4319/lo.1966.11.2.0264. ISSN 0024-3590.
  40. ^ Revelle, Roger; Suess, Hans E. (1 janar 1957). "Carbon Dioxide Exchange Between Atmosphere and Ocean and the Question of an Increase of Atmospheric CO2 during the Past Decades". Tellus A: Dynamic Meteorology and Oceanography (në anglisht). 9 (1): 18–27. doi:10.3402/tellusa.v9i1.9075. ISSN 1600-0870.
  41. ^ P. Falkowski; Scholes, R. J.; Boyle, E.; Canadell, J.; Canfield, D.; Elser, J.; Gruber, N.; Hibbard, K.; Högberg, P.; Linder, S.; Mackenzie, F. T.; Moore III, B.; Pedersen, T.; Rosenthal, Y.; Seitzinger, S. (13 tetor 2000). "The Global Carbon Cycle: A Test of Our Knowledge of Earth as a System". Science (në anglisht). 290 (5490): 291–296. doi:10.1126/science.290.5490.291. ISSN 0036-8075.
  42. ^ "Waveland Press - Introduction to Physical Oceanography, Third Edition, by John A. Knauss, Newell Garfield". www.waveland.com (në anglisht). Marrë më 13 tetor 2024.
  43. ^ A. G. Dickson; et, al (2007). Guide to best practices for ocean CO2 measurement. repository.oceanbestpractices (Reportazh) (në anglisht). doi:10.25607/obp-1342.
  44. ^ "Aquatic Photosynthesis" (në anglisht). Princeton University Press. 11 shkurt 2007. Marrë më 13 tetor 2024.
  45. ^ George, Robert A. “Tony” (2006). "Advances in AUV remote-sensing technology for imaging deepwater geohazards". The Leading Edge (në anglisht). 25 (12): 1478–1483. doi:10.1190/1.2405333. ISSN 1070-485X.
  46. ^ Greicius, Tony (16 maj 2016). "Europa's Ocean May Have An Earthlike Chemical Balance". NASA (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 16 qershor 2022. Marrë më 22 maj 2022.
  47. ^ "The Chemistry of Enceladus' Plumes: Life or Not?" (në anglisht).

Bibliografia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Kimia_detare&oldid=2799764"