Komuna Malzi

Komuna e Malziut bën pjesë në njësinë jugperëndimore të Rrethit të Kukësit.

Gjeografia

Kufizohët me liqenin e Fierzës nga verilindja, me lumin e Kalimashi nga juglindja, me lumin e Goskës nga veriperëndimi, me malin e Runës dhe Majën e Fjerzës së Keqe nga Perëndimi. Sipërfaqja e përgjithshme kadastrale e Komunës është 16 444 ha, nga të cilat,12 245 ha sipërfaqe toke pyjore, 354 ha sipërfaqe toke kullota, 1180 ha sipërfaqe toke bujqësore dhe troje. Përfshihet në zonën klimatike mesdhetare paramalore veriore. Erërat fryejnë veriore, verilindore, dhe më pak jugore. Temperatura mesatare vjetore është 11 gradë celcius. Më e ulëta në dimër arrinë në minus 11 gradë celcius dhe më e larta në verë plus 38 gradë celcius. Numëri i ditëve me reshje eshtë 105 ditë në vit. Sasia e reshjeve shkon nga 900 deri 1200 mm shi në vit. Periudha e vegjetacionit varion nga 15 prill deri me 30 tetor. Në stinën e dimrit bie borë. Trashësia e borës arrinë në 40 deri 80 cm. Shtresa e borës zgjat 40 ditë në vit nga muaj dhjetor deri në muajn mars. Sipas rajonizimit tektonik përfshihët në zonën strukturore faciale të Mirëditës. Relievi është kodrinor dhe malor që shtrihët nga kupa e liqenit të Fierzës me lartësi 296 m nga niveli i detit deri në majën e Malit Runës me lartësi 1857 m nga niveli i detit.

Burimet kryesore ujore

Liqeni i Fierzës, Përroi i Kalimashit, Përroi i Sërriqes, Përroi i Goskës.

Liqeni i Fierzës është ujëmbledhës i krijuar në vitin 1978 nga ndërtimi i digës së Hidrocentralit të Fierzës mbi lumin Drin. Diga e Liqenit të Fierzës është e lartë 167 m. Liqeni ka një sipërfaqe prej 72.5 km2. Thellësia maksimale është 128 m dhe volumi 2.7 miliard m3 ujë. Forma e përzgjatur e pasqyrës së liqenit ndjek konturët e luginave në të cilën është formuar. Nga grykëderdhja e Lumit të Goskës deri në grykëderdhjen e Lumit të Kalimashit me gjatësi 26 km përfshhët brenda territorit të Komunës Malzi. Liqeni ka ujëra të ftohta. Është i lundrueshëm. Në te rritet peshku dhe shfrytëzohët për peshkim. Si rezultat i formimit të liqenit janë përmbytur terësisht ose pjesërisht qyteti i vjetër i Kukësit dhe 15 fshatra 6 prej tyre (Dukagjini, Kalimashi, Kryemadhi, Shikaj, Pista dhe Vaspasi) i përkasin Komunës Malzi.

Përroi i Kalimashit buron nga lartësitë e Malit të Runës, rrugës bashkohet me ujërat e përroit Maraj. Mban ujë gjithë vitin. Është shumë i rrëmbyeshëm. Shfrytëzohët për ujitje. Bashkohët me Liqenin e Fierzës te Ura e Vezirit. Ka një basen ujëmbledhës prej 10 km2.

Përroi i Sërriqës buron në malin e Munellës, kalon përmes fshatit të Sërriqës nga e merr edhe emrin. Rrugës mer ujërat e përroit të Hebes, Leprojit, Halilajt, Ymerajt, Sheremelit e Shikajt, si degë e anës së djathtë dhe Përroin e Skacajve e të Koftëzës në anën e majtë. Bashkohët me Liqenin e Fierzës në Vaspas. Ka një basen ujëmbledhës prej 73 km2.

Malet dhe qafat kryesore

Mali i Runës 1875m, Maja e Korbit 1307m, Maja e Fierës së Keqe 1037m, Mali i Korrilës 896m, Mali i Mgullës 789m, dhe Mali i Pistës ose Mali Guri i Keq 674m.

Qafa e Gështenjës, qafë mali në anën verilindore të Majës Korbit qe lidh zonën e Malziut me krahinën e Fanit të Mirëditës.

Qafa e Likmetes në jugperëndim të Majes së Babqorit pranë fshatit Kryemadh që lidh krahinën e Malziut me ate të Kumës Kukësit. Me emrin e kësaj qafe lidhet rënia e 9 dëshmorëve të kësaj krahine pas aksionit partizan të Mgullës me 15 mars 1943 kundër ushtrisë italiane.

Qafa e Mgullës në anën veripërendimore të Majës së Mgullës. Lidh Malziun me fshatrat Qam dhe Lajthizë. Me emrin e kësaj qafe lidhet aksioni partizan i 15 marsit 1943 kundër ushtrisë italiane.

Qafa e Mijës në anën pjugpërendimore të Majës së Gorrilës, midis Goskës Vogël dhe Goskës Madhe. Lidh fshatrat e malziut me fshatrat e Xathit dhe Dardhës së Pukës.

Qafa e Qërshisë quhet edhe Laku i Qërshisë, në anën juglindore të Majës së Korbit. Lidh Malziun me zonën pyjore dhe bjeshkët e Kalimashit dhe të Malziut.

Qafa e Qingjave, quhet edhe Laku i Qingjave, në anën përendimore te Majës së Runës. Lidh krahinën e Malziut me atë të Fanit të Mirëditës. Qafa e Shllakut, në anën jugore të Majës së Fierzës së Keqe. Lidh krahinën e Malziut Pukën.Është kufiri ndarës administrativ i Rrethit Kukës me Rrethin e Pukës.

Organizimi administrativ shtetëror

Në rregjistrat kadastrale të fundit të shekullit XVI, krahina e Malziut dhe Tejdrinja ishin një Nahije e vetme me qendër në Va-Spas në kuadër të sanxhakut të Dukagjinit. Me reformën administrative të vitit 1861, pas krijimit të Vilajeteve, Porta e Lartë krijoj Bajraqet si njësi administrative e malësive shqiptare të vetëqeverisura dhe krahina e Malziut emërtohet Bajraku i Malit të Zi. Për Krahinën e Malziut ka vazhduar funksioni administrativ i Bajrakut edhe pas shpalljës së pavarësisë dhe krijimit të shtetit Shqiptar deri në vitin 1928, i cili qendrën e kishte në Vaspas ndërsa bajrakun në Shikaj. Nga viti 1928 deri në vitin 1945 Malziu u emërtua si ndarje administrative krahinari. Në krye të krahinarisë qendronte krahinari i cili kishte funksionët e kryetarit të komunës. Nga muaj tetor 1945, kurë krahina u shkëput nga rrethi i Pukës dhe u bashkua me rrethin e kukësit, deri në vitin 1968 ndarja administrative e krahinës Malziut u emërtua Lokaliteti Shëmri me qendër në Shëmri. Gjatë kësaj përiudhe në përbërje të lokalitetit Shëmri janë shtuar dhe hequr fshatra të ndryshëm sipas kërkesave të popullsisë apo formave organizative të pushtetit. Në dhjetor të vitit 1968 lokaliteti suprimohet dhe krahina organizohet si ndarje administrative mbi bazën e kooperativave bujqësore të bashkuara. Fshati i bashkuar Shëmri, fshati i bashkuar Shikaj, fshati i bashkuar Pistë dhe fshati i bashkuar Kalimash. Në vitin 1992, pas përmbysjes sistemit komunist ndarja administrative organizohet në bazë fshati, komune rrethi dhe qarku. Krahina e Malziut si ndarje administrative emërtohet komuna Malzi me qendër në shëmri, në përberje të cilit përfshihen 13 fshatra të krahinës. Dukagjini, Gdheshta, Kalimashi, Kryemadhi, Mgulla, Qami, Petkaj, Pista, Simoni, Spasi, Shëmria, Shikaj dhe Shtana. Krahina e Malziut, në organizimin e sotëm administrativ shtetëror, është përcaktuar si njësi vendore në rang komune, me emrin e njohur të krahinës Malzi.

Komuna Malzi

Me qendër në fshatin Shëmri, ndodhet në veriperëndim të qytetit të Kukësit, 35 km larg qendrës së qytetit Kukës. Në territorin e sajë nga Kalimashi deri në Qafë- Shllak (kufiri me Pukën), kalon rruga nacionale Kukës-Tiranë, me gjatësi 38 km. Ndërsa në kufirin veri dhe verilindje, nga Lumi i Kalimashit deri te Lumi i Goskës me gjatësi 26 km, laget nga ujërat e liqenit të Fierzës Përbëhët nga 13 fshatra; Dukagjin (3.3 km), Gdheshtë (3.3 km), Kalimash (6.3 km), Kryemadh (5.8 km), Mgullë (1.4 km), Qam (3.6 km), Petkaj (1.1 km), Pistë (4.0 km), Simon (1.4 km), Spas (8.6 km), Shëmri (0.0 km), Shikaj (4.5 km), Shtanë (2.6 km). Në kllapa janë distancat nga qendra e fshatit deri në qendrën e Komunës Shëmri. Ka një popullsi prej 7156 banorë (3627 meshkuj dhe 3529 femra), me 1607 familje (Sipas rregjistrimit të vitit 1997).

Tabela e ndryshimeve demografike të popullsisë nga viti 1997 deri në vitin 2004:

Nr. Fshati 1997 2001 2004 (nr. ban.) 1997 2001 2004 (nr. i familjeve) 1 Dukagjin 369 223 204 98 41 47 2 Gdheshtë 315 206 206 67 52 43 3 Kalimash 1451 1043 853 261 215 169 4 Kryemadh 580 460 420 118 78 78 5 Mgullë 395 375 361 99 86 82 6 Petkaj 567 430 346 141 99 84 7 Pistë 569 343 276 137 76 55 8 Qam 314 217 171 82 49 45 9 Simon 129 35 10 Shëmri 995 805 792 240 217 170 11 Shikaj 747 350 307 193 69 81 12 Shtanë 761 594 389 158 125 81 13 Spas 93 45 67 16 11 17 Komuna Malzi 7156 5091 4521 1607 1118 987

Fshatrat e Komunës Malzi

• Dukagjini

Përbëhet nga 98 familje me 369 banorë (1997). Ka 5 lagje; (Hoxhaj, Musliaj, Manaj, Sadriaj, Geraj). Shtrihet në anën e majtë të përroit të Lankshit e të bregut të liqenit të Fierzës në rrugën automobilistike Kukës-Shikaj. Dëshmohet si vendbanim mesjetar. Ka qendër shëndetësore dhe shkollë 9-vjeçare. Një pjesë e tokave dhe e shtëpive janë përmbytur nga ujërat e liqenit të Fierzës. Banorët merrën me bujqësi dhe blegtori.

• Gdheshta

Përbëhet nga 67 familje me 315 banorë (1997). Ka 3 lagje; (Hilaj, Pashku, Vrish). Shtrihet në pjerrësitë veriperëndimore të malit të Korrilës (896 m), në të majtë të rrugës automobilistike Shëmri-Pistë. Në afërsi të fshatit ka qenë hapur një minierë bakri. Banorët merren me bujqësi e kryesisht me blegtori.

• Kalimashi

Përbëhet nga 261 familje me 1451 banorë (1997). Ka 7 lagje; (Lugjaj, Zhubi, Babqori, Batusha, Gjuni, Alimema, Hutra, Bogjisha). Shtrihet në anën e majtë të rrugës automobilistike Kukës-Tiranë, midis përroit të Lugjit, dhe atijë të Qafës. Dëshmohet si vendbanim mesjetar. Ka shkollë 9-vjeçare dhe qendër shëndetësore. Pranë tij është ngritur miniera dhe fabrika e pasurimit të kromit, si dhe sektorët e minierave të bakrit dhe të olivinitit. Një pjesë e tokave dhe e shtëpive janë përmbytur nga ujërat e liqenit të Fierzës. Banorët merren me bujqësi, dhe kryesisht me blegtori dhe pemtari.

• Kryemadhi

Përbëhet nga 115 familje me 580 banorë (1997). Ka 4 lagje; (Saraç, Hamzaj, Halmus, Nestref). Shtrihet në anën e majtë të rrugës automobilistike Kukës-Tiranë, në vazhdim të fshatit Kalimash. Ka shkollë 9-vjeçare. Një pjesë e tokave dhe e shtëpive janë përmbytur nga ujërat e liqenit të Fierzës. Banorët merren me bujqësi dhe blegtori.

• Mgulla

Përbëhet nga 99 familje me 395 banorë (1997). Ka 5 lagje; (Hilaj, Ahmetaj, Dukaj, Dreni, Çirakaj). Shtrihet në shpatin verilindor të Malit të Mgullës (791 m), në të dy anët e rrugës automobilistike Kukës-Tiranë. Banorët e sajë merrën me bujqësi dhe blegtori.

• Qami

Përbëhet nga 82 familje me 314 banorë (1997). Ka 3 lagje; (Senze, Margjale, Qam). Shtrihet në shpatin jugperëndimor të Malit të Mgullës (791 m). Në të dy anët e Lumit të Sërriqës. Ka shkollë të ciklit të ulët. Banorët merrën me bujqësi dhe kryesisht me blegtori.

• Petkaj

Përbëhet nga 141 familje me 567 banorë (1997). Ka 5 lagje; (Isufi, Kovaçi, Shabanaj, Metaj, Halilaj). Shtrihet në anën e djathtë të përroit të Sërriqës, mes përronjëve Ymeraj dhe Sheremel. Kodra e Petkajt dëshmohet si vendbanim mesjetar. Këtu kalonte rruga automobilistike Tiranë-Shëmri-Kolgecaj nga viti 1952 deri në vitin 1978, kur rruga u përmbyt nga liqeni i Fierzës. Ka shkollë të ciklit të ulët dhe qendër shëndetësore. Banorët merrën me bujqësi blegtori dhe pemtari.

• Pista

Përbëhet nga 137 familje me 569 banorë (1997). Ka 5 lagje; (Fetah, Salihaj, Sipeç, Koftëz, Bregbrre). Shtrihet në anën e majtë të përroit të Bregut, në shpatin juglindor të malit Guri i Keq (674 m). Dëshmohet si vendbanim mesjetar. Ka shkolle 9-vjeçare. Një pjesë e tokave dhe shtëpive janë përmbytur nga liqeni i Fierzës. Banorët merrën me bujqësi e blegtori.

• Spasi

Përbëhet nga 16 familje me 93 banorë (1997). Ka 1 lagje; Muçaj. Shtrihet në anën e majtë të përrojit të Sërriqës. Vaspasi ka qenë qendra e krahinës deri në vitin 1938, kur ajo u vendos në Shëmri. Në lashtësi njihet me emrin “Kreveni”. Sipas historianit Evlia Çelebiu krahina e Vaspasit në shekullin XVII kishte 1000 shtëpi, një xhami, një han, dhe 10 dyqane. Banorët merren me bujqësi e blegtori. Pjesa më e madhe e tokave dhe shtëpive të Va-Spasit janë përmbytur nga liqeni i Fierzës. Banorët e Vaspasit janë shpërngulur në fshatin Fajza të rrethit të Hasit.

• Simoni

Përbëhet nga 35 familje me 129 banorë (2004). Ka 4 lagje; (Rexhaj, Shabanaj, Sinanaj, Bajrami). Fshati Simon deri në dhjetor të vitit 1968 ka qenë lagje e fshatit Petkaj, pas këtij viti, me organizimin e pushtetit lokal të krahinës në bazë të fshatrave të bashkuara, u bashkua si lagje më vete me fshatin Shtanë dhe në vitin 1999 u shkëput nga Shtana dhe doli fshat në vete me emrin Simon.

• Shëmria

Përbëhet nga 240 familje me 995 banorë (1997). Ka 5 lagje; (Brija, Dobrush, Picar, Leproj, Shëmri). Shtrihet në anën e djathtë të përroit të Leproit. Nëpër Shëmri kalon rruga automobilistike Kukës-Tiranë. Pas ndërtimit të rrugës Shkodër-Kukës-Prizren, nga viti 1938 e në vazhdim Shëmria ka qenë qendra e krahinës. Këtu ndodhet qendra e komunës së Malziut. Dëshmohet si vendbanim mesjetar. Kanë qenë ngritur ndërmarrja e sharrave dhe përpunimit të drurit, sektori i pyjeve, sektori i gjeologjise, dhe sektori i minjerës së bakrit. Ka shkollë të mesme dhe qendër shëndetësore. Banorët merren me bujqësi, blegtori, pemtari, dhe me shfrytëzimin dhe përpunimin e lendës drusore.

• Shikaj

Përbëhet nga 193 familje me 747 banorë (1997). Ka 5 lagje; (Bajraktar, Morina, Isufaj, Brahaj, Sulaj). Shtrihet në anën jugore të Kodrave të Degës. Një pjesë e tokave dhe shtëpive të fshatit janë përmbytur nga liqeni i Fierzës. Dëshmohet si vendbanim mesjetar. Ka shkolle 9-vjeçare dhe qendër shëndetësore. Banorët merren me bujqësi dhe blegtori.

• Shtana

Përbëhet nga 158 familje me 761 banorë (1977). Ka 5 lagje; Algjon, Demaliaj, Pepkola, Gashi, Thika. Shtrihet në anën e majtë të rrugës automobilistike Kukës-Tiranë, në veri-perëndim të kodrës Kakiut (524 m). Dëshmohet si vend banim mesjetar. Banorët merren me bujqësi, blegtori dhe pemtari.

Historia

Emërtimi “Malzi” është zënë në gojë herë pas here gjatë shekujve, por nuk ka shenuar të njejtën trevë. Në zanafillë me këtë emër është quajtur tërë hapsira midis Drinit të Zi në lindje dhe Gomsiqes në perëndim. Si emër vendi Malziu është përmendur: Në vitin 1444 (Opidum Dagni cum Satho et Cerna Gora vel Mali Ixii), në vitin 1463 (Malici), në vitet 1529, 1571, 1591 (Nahija e Malit të Zi), në vitin 1575 (malet e Malit të Zi të Eper), në vitin 1671 (Malzi), dhe në vitin 1690 (Nahija e Malit të Zi). Ky toponim ka tërhequr vemendjen e shumë studjuesve, por më shumë janë ndalur K.Ulqini, K.Luka dhe Sh.Hoxha, të cilët kanë ndriçuar shumë çështje. Gojëdhana popullore e shpjegon emërtimin “Malzi” me një dredhi të malësorëve të trevës së Spasit ndaj një reparti ushtarak turk që kish ardhur aty. Për të trembur armikun – thotë gojëdhana - banorët vendas tërhiqën në shpatet e maleve për rreth dhe ndezin qindra zjarre, tymi i të cilëve mbulon vendin. Ngjyra e zezë e tymit – vazhdon gojëdhana – u dha emrin këtyre maleve dhe pastaj edhe trevës brinjë tyre. Sipas M.Shufflayt, krahina e ka marrë emrin nga një bimë e quajtur “cernagoricë”, e cila – sipas – tij gjendet me shumicë në këto vise. Ndërsa K.Ulqini mendon se vendi është emërtuar “Malzi” nga natyra e vendit me pisha. Sipas Sh.Hoxhës një Mal i Zi shënohet, pikërisht, në krahinë të Spasit që në vitin 1348, te krisobula e Stefan Dushanit ku thuhet shprehimisht “… Dhe fshatin e vogël Kruimada, me vreshta, kufiri i të cilit shkon nga burimi i Shën Gjergjit në pjesen e Shën Ilisë, në kënetën e Suhës deri në sinorin e shikles dhe prej sinorit të Shikles deri në Drin gjatë rrjedhës në Shën Koll dhe në Gavçe, në burimin që gjëndët në pjesën e Malit të Zi, buzë qërshive. Ky Mal i Zi, besoj, është bërthama e emërtimit të mëvonëshëm të krejt trevës për rreth. Vetë emri Mal i Zi duhet të lidhet, ashtu siç ka menduar edhe K.Ulqini, me pishën e zezë (pinus nigra), e cila mbulon pyje të tëra në krahinë. Në krisobulen e vitit 1348 të Stefan Dushanit është shënuar edhe një fshat me emrin Koshtani në Malziun e sotëm. Koshtanin e shek. XIV e kam njejtësuar me Shtanën e sotme, të cilën, në regjistrat kadastrale Osmane të shek. XVI e gjejmë të rregjistruar Shtanja. Mjedisi rrethues i Shtanës i përbërë nga një pyell i lashtë gështenjash shërben për të emërtuar vendbanimin Shtana. Gjatë gjysmës së parë të shekullit XIV, midis Shkodrës dhe Prizrenit, me rendësi ishte një kishë dhe një qendër me emrin “Shën Spasi”, që kontrollonte degëzimin e parë të rrugës Lezhe – Nish - selanik, për Gjakovë dhe Prizren dhe që pa dyshim është fjala për Vaspasin e sotëm qe ka pikërisht këtë pozicion. I kësaj kohe është edhe emri i fshatit Shikaj që del në formën “Shikle”, dukët nga sllavishtja që do të thotë “gogël dushku”

Familja e Dukagjinëve (1393-1479)

Malziu që në fillim ka qenë trevë e zotrimeve të familjës Dukagjinëve dhe organizimi i tijë është bërë në bazë të kanunit të Lekë Dukagjinit. Familja e Dukë Gjinit, sundoi mbi krahinën malore të Lezhës, Mirditës dhe Dukagjinit, duke u shtrirë deri në Prizren. Emri i sajë shfaqet pas betejës së Kosovës me 1389, kur Progoni dhe Tanushi, djemët e Lekë Dukagjinit ia kthyen qytetin e Lezhës Venedikut me 1393. Te dy vllezërit morën pjesë në kuvendin e Lezhës me 1444 dhe në luftrat e Skenderbeut, veçanërisht kundër Venedikut. Përfaqësuesit kryesor të Dukagjinëve në shekullin e XV qenë Nikollë Dukagjini, Palë Dukagjini dhe i biri i Palit Lekë Dukagjini. Lekë Dukagjini u bë një nga figurat kryesore të qendresës kundër turqëve. Kurë kalatë e fundit shqiptare ranë në duart e turqëve me 1479, Leka dhe udhëheqës të familjeve të tjera u strehuan në Venedik. Ata që mbeten u bënë myslyman dhe u ngjiten në rangje të larta në ushtrinë dhe administratën turke. Shumë të tjerë në kështjellat e tyre malore, i bënë një qëndresë të madhe zgjedhës turke dhe mbeten katolikë me një shkallë autonomie në bazë të kanunit të njohur të Lekës. Kanuni i Lekës e ka origjinën të ndonjë legjislator i panjohur në famillje, ndonëse tradita e lidh atë me vetë Princ Leken. I pashkruar asgjëkundi deri në kohët e vona, ky model qeverisje përcillej gojarisht nga brezi në brez, duke u ngulitur gjithënjë e më shumë ndër fiset e zonave malore. Në të vërtetë ai konsiderohej në këto zona më i prerë se sa ligji turk apo dhjetë urdhërat e kishës. Kanuni mishëronte rregullat civile dhe penale.

Periudha e Perandorise Turke 1503-1912

Në vitin 1503 të gjitha krahinat shqiptare ranë nën sundimin e perandorisë Turke. Turqit përfshinë në perandorinë e tyre osmane Arnautllekun, emërtimi turk për Shqipërinë. Ata krijuan sistemin e tyre feudal dhe metoden e tyre qeverisëse. Në vitin 1431, tokat e pushtuara Shqiptare u përfshinë në një sanxhak Shqiptar. Nga viti 1503 deri në vitin 1861 trojet shqiptare u përfshinë në 11 sanxhaqe. Me reformën administrative të vitit 1861 krijohen 4 vilajete Shqiptare me 17 sanxhaqe. Sanxhaku përfshinte një varg kazash dhe Nahijesh. Në rregjistrimet kadastrale të fundit të shekullit XVI, Malziu dhe Tejdrinja ishin një nahije e vetme me qendër në Vaspas, në kuadër të Sanxhakut të Dukagjinit. Të dhëna të shumta flasin për kryengritje të vazhdueshme të malësorëve të kësaj ane dhe sulme të karvaneve ushtarake dhe ekonomike që rrugëtonin nga lindja drejt portit të Shëngjinit. Nese flitet për një zonë të Shqiperisë që kurrë nuk i’u nenshtrua osmanëve në kuptimin e vërtetë, ky është Dukagjini ku bën pjesë edhe Malziu. Për këtë mjafton të përmendim faktin se ne Malzi nuk u zbatua asnjëherë sistemi i Timarit. Për krahinën e Malziut na japin njoftime të rëndësishme relatorët katolikë, të cilët e vizituan në gjysmën e parë të shekullit XVII. Edhe pse vizitat e tyre në këtë krahinë kishin si qellim identifikimin e gjendjes së katolicizmit dhe të institucioneve fetare katolike, në relacionet e tyre drejtuar Propagandës Fide në Romë ato jepnin shumë dëshmi për jetën, gjendjen ekonomike dhe zakonet e banorëve Malzias. Relatorë të tjerë të kësaj kohe flasin për mënyren e jetesës, për veshjet, zakonet dhe traditat e veçanta të kësaj krahine. Nga pikëpamja e administrimit të institucioneve kishtare, kishat e nahijes së Spasit vareshin nga dioqeza e Sapës me qendër në Zadrimë. Gjendja e rrenuar e kishave flet për dobësimin e katolicizmit në këto anë si dhe përgatijen e fillimit të islamizimit të sajë. Në fund të shekullit XVII, gjatë dhe pas luftës austro-turke, malësorët e Nahijes Spasit (Malziut dhe Tejdrines), i’u bashkuan frontit anti turk si aleat të austriakëve. Pas kësaj Porta e Lartë për të lehtësuar mobilizimin ushtarak krijoj bajrakët. Bajraku ishte njësi administrative e malësive shqiptare të vetqeverisura. U krijua nga shteti Osman në fund të shekullit XVII për të administruar më shpejt mobilizimin duke shfrytëzuar organizimin fisnor. Si institucion bajraku në fillim mbështetej në lidhjet e gjakut, duke përfshirë njerëzit e një fisi. Udhëheqja i përkiste kreut të fisit, kurse drejtimi i forcave ushtarake njerit prej djemve të tij, i cili si mbajtës flamuri në ekspeditat ushtarake quhej “bajraktar". Reforma e tanzimatit 1839-1856 aplikoj shërbimin e detyrueshëm ushtarak. Që të mos dobësohej funksioni administrativ, me ligjin e Xhibalit në vitin 1856, Porta e Lartë i dha bajrakut shumë kopetenca në fushën civile. Bajraktari merrte rrogë nga Stambolli. Në shumicën e rasteve funksioni i bajrakut u bë i trashëgueshëm. Malësia e Shkodrës kishte 6 bajrakë, Puka 7 bajrakë, Mirëdita 5 bajrakë, Lezha 4 bajrakë, Kthella 3 bajrakë, Luma 6 bajrakë, Hasi 3 bajrakë, dhe Gora 2 bajrakë. Malziu ishte një nga shtatë bajrakët e Pukës, i cili qendrën e kishte në Vaspas ndërsa bajrakun në Shikaj.

Përiudha e Rilindjës Kombëtare dhe Lidhjës Shqiptare të Prizrenit

Në gjysmën e parë të shekullit XIX, në trojet Shqiptare mori një hov të madh lëvizja patriotike mbarëkombëtare e Rilindasve tanë që pati si synim bashkimin mbarëkombëtar të popullit shqiptar dhe shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë. Që nga fundi i shekullit XVIII dhe fillimi shekullit XIX, kemi një rigjallërim të rrugës së vjetër Lezhë-Nish-Selanik, që kulmon me ndërtimin e Urës së Vezirit mbi lumin Drin në Kalimash. Gjatë shekullit XIX, mund të veçojmë rebelimin e Malziasve kundër taksave të rënda dhe detyrimeve të tjera që qeveria e Stambollit ju impononte. Këto rebelime u organizuan dhe drejtuan nga Rexhep Aga i Petkajt dhe Tahir Sinani i Kalimashit. Krahina e Malziut ka dhënë një kontribut të rëndësishem gjatë përpjekjeve të Lidhjës Shqiptare të Prizrenit për mbrojtjen e trojeve Shqiptare të rrezikuara nga vendimet e padrejta të Kongresit të Berlinit në Qershor të vitit 1878. Selman Kaçi i Kalimashit, me cilësinë e përfaqësuesit të Bajrakut të Malziut, ka qenë një prej nënshkruesve të memorandumit të Shkodrës me 10 Qershor 1878, drejtuar fuqive të mëdha që organizonin Kongresin e Berlinit. Malziasit luftuan për mbrojtjen e tokave shqiptare në Velikë, Plavë e Guci, Hot e Grudë, apo në luftimet e fundit të Lidhjës Prizrenit në vitin 1881. Në luftë për mbrojtjen e Plavës dhe Gucisë u vra Isuf Aga i Petkaj, ndërsa në luften për mbrojtjen e Hotit dhe Grudës u vra Selman Kaçi i Kalimashit.

Përiudha e shpalljës së pavarësisë dhe krijimit të Shtetit Shqiptar

Në vitet 1912-1921, krahina e Malziut u përfshi nga pushtimet e njëpasnjëshme, Serbe, Bullgare, Austrohungareze dhe Italiane, ndaj të cilëve Malziasit asnjëherë nuk e ndalen pushkën. Në marshimin e tyre nga Gjakova në drejtim të Spasit, Fletit e Qafës Malit për të dalë në Shëngjin forcat serbe në Nëntor të vitit 1912, ndeshen në rezistencën e fortë të Malziasve. U ngriten Spasi, Kalimashi, Shëmria, Petkaj, Dukagjini, e tërë krahina. U luftua në Flet, Mgullë, etj. Fshatra të tërë të kësaj krahine u bënë pre e masakrave dhe terrorit serb. Pistorët organizuan një qëndresë heroike. Duke përdorur, në vazhdën e një tradite të mëparëshme artilerinë e drurit. Tashmë është kthyer në legjendë topi i dardhës i Pistorëve. Gjatë vitit 1915, pas Apripës së Keqe, është Goska që u bë Golgotha për ushtrinë serbe të gjeneralit Nediç që tërhiqej nga Shkodra drejt Kosovës e më pas Sërbisë, në sajë të rezistencës dhe taktikës së pritave të Malziasve. Në vitin 1916-1917, Malziu u pushtua nga ushtria Austro-Hungareze. Edhe pse në një situatë më të qetë, për shkak të një politike më të kujdesëshme të Austriakëve ndaj simboleve kombëtare të shqiptarëve si gjuha, flamuri, etj. Nuk kaluan pa incidente. Në këtë kohë austriakët rigjallëruan dhe ritrasuan për qerret me rrota, rrugën Kukës-Kalimash-Vaspas, sipas gjurmëve të rrugës së lashtë Lezhë-Nish-Selanik. Në vitin 1919, Malziu ishte i pushtuar nga forcat e ushtrise serbe dhe forcat alpine të ushtrisë italiane. Në qendrën e Komunës në Vaspas, në anën e djathtë të Drinit ishin vendosur serbët, në të majtë italianët. Përballë tyre, mbi kodrinë ishte posta e xhandarmërisë shqiptare ku valëvitej flamuri shqiptar. Me 24 korrik 1919, me rastin e festës kombëtare të italisë, në postën italiane u ngrit flamuri italian dhe u kërkua të ngrihet edhe në postën shqiptare. Kryetari i komunës së Malziut, patrioti Bajram Daklani dhe komandanti i postës Mehmet zajmi nuk pranuan që krah flamurit shqiptar të valvitej edhe flamuri italian. Kjo ngjarje mori përmasat e një konflikti të armatosur, ku përveç 11 xhandarëve të postës, në këto luftime u përfshinë edhe shumë malësorë trima të krahinës Malziut. Pas disa ditë luftimësh, Bajram Daklani bashkë me luftëtarët u tërhoqën për në Shikaj dhe prej andej te kulla e Tahir Agës në Petkaj. Pasi mjekuan plagët dhe pushuan ata u përcollën deri në kalimash dhe prej andej për në Kosovë. Forcat ushtarake italiane ishin informuar se Kryetari i Komunës Malziut dhe komandati i postës së Vaspasit me çetën e tyre ishin strehuar te Tahir Aga në Petkaj, prandaj mobilizuan forcat për të zbuluar dhe asgjësuar çeten e Bajram Daklanit dhe për ti dhënë një mësim të mirë popullit të krahinës Malziut. Por populli i Malziut tregoi se di të luftojë me guxim e trimëri. Me 27 korrik 1919 në mëngjes kulla e Tahir Agës u gdhi e rrethuar nga forcat e ushtrisë italiane. ajo u sulmua me pushkë, mitralozë dhe artileri malore. Në këto luftime bënë një qendresë heroike Tahir dhe Lahe rexhepi, motër e vëlla. Përveç pjesmarrjës direkte të malësorve të krahinës në qendresën kundër pushtuesve, Malziu u bë gjatë gjithë përiudhës nyje kryesore e lidhjeve të patriotëve Hasjan dhë Kosovar me ata të Shkodrës duke kontribuar në ruajtjen e koherencës patriotike të këtyre qendresave. Në Malzi janë ideuar e nisur shumë prej aksioneve të rëndësishme të luftës kundër shovinistëve serbë e pushtuesve italian në Has e Kosovë. Ka të dhëna të mirëfillta se Komiteti për mbrojtjen kombëtare të Kosovës i formuar në Shkodër më 1918, nën drejtimin e Hoxhë Kadri Prishtinës dhe patriotëve të tjërë të shquar të Kosovës që ishin vendosur dhe vepronin në Shqipëri pas pushtimit serb të Kosovës, Spasin, Petkajt, Shikajt, Dukagjinin dhe Kalimashin i kanë pasur si rezidenca të tyre nga ku udhëzonin, ndërmjetsonin dhe udhëhiqnin të gjithë lëvizjen patriotike çlirimtare të Kosovës. Të dhënat dëshmojnë se në këto fshatra, sidomos te Muçajt e Spasit, Sali Aga i Petkajt dhe Hoxhallarët e Dukagjinit, i kanë pasë konaqet e pritjes shumica e patriotëve te Kukësit, në lëvizjët e tyre për në Shkodër dhe Tiranë. Mjafton të përmendim se patrioti Kuksian Molla Rasim Zapodi, i përndjekur dhe i kërkuar nga serbët për t’u eleminuar fizikisht gjeti strehë dhe pastaj u përcoll për në Shkodër nga Hoxhallarët e Dukagjinit. Mbas largimit të pushtuesve italianë më 1920 dhe atyre serb në dhjetor të vitit 1921, shteti shqiptar i dalë nga kongresi i lushnjes (23-31 janar 1920), vuri nën kontroll të gjithë territorin e vendit brenda kufijve të caktuar me 1913 nga vendimet e konferencës së ambasadorëve në Londër (dhjetor 1912-1923), që përkon me territorin e sotëm të shtetit shqiptar. Edhe pas vitit 1921 Malziu në cilësinë e komunës me qendër Vaspasin, u përfshi brenda juridiksionit të nënprefekturës së Pukës, të prefekturës së Shkodres. Me Shkodrën dhe Kukësin lidhej përmes gjurmëve të rrugës së famshme Lezhë-Nish-Selanik; ndërsa me Hasin, Tropojen dhe Gjakoven përmes një trapi mbi lumin Drin në Vaspas dhe me Mirditen përmes luginës së Sërriqës dhe qafave të Runës. Zona ishte e izoluar, larg tregjeve të mëdha dhe rrugëve intensive që lidhnin këto tregje. Trashëgoi një ekonomi tepër të prapambetur natyrore, veç pyjeve të dëndura që nuk mund të shfrytësohëshin për mungesë të rrugëve të transportit. Për sigurimin e mjeteve të domosdoshme për jetesë ajo mbështetej te toka e pakët që punohej me mjete primitive si parmenda, dhe mbarështrimin e bagëtive, kryesisht të dhisë dhë gjedhit. Të vetmet mallra që i ofronte tregut ishin; Produktet e pemtarisë si, gështenja, arra, etj. Produktet e pyllit si, pisha për ndezje dhe ndriçim, katrani, qymyri i drurit, furdet për mbulim çatishë dhe orendi të tjera, lëkurët e kafshëve të egra dhe mishi. Me të ardhurat që nxirrte nga shitja e këtyre produkteve blinte mallra për plotësimin e nevojave të domosdoshme; drithë, kripë, vajguri, veshëmbathje dhe mallra të tjerë industriale dhe artizanale. Populli i krahinës Malziut, krahas luftës dhe qëndresës me armë kundër pushtuesve të ndryshëm, gjithënjë ka luftuar edhe për dije, kulturë e arësim në gjuhën amëtare. Në këtë kuptim hapja e shkollës së parë shqipe me 20 mars 1923, në fshatin Dukagjin, përbën një nga ngjarjet më të rëndësishme të historisë së popullit të krahinës Malziut. Hapja e kësaj çerdheje të dritës dhe diturisë, pjesë e një strategjije të qeverisë së atëhershme shqiptare për të shtrirë arsimin edhe në viset më të thella e më të largëta të Shqipërisë, në thelb mbart edhe përpjekjet e patriotëve të krahinës për realizimin e kësaj endërre dhe shpirtin liri dhe arsimdashës të malësorve Malzias. Në përiudhen e qeverisjes së Ahmet zogut 1924-1939, në krahinën e Malziut, janë për t’u theksuar disa momente të rëndësishme që patën ndikim të fuqishëm në tërë zhvillimet e ardhëshme të kësaj krahine. Në vitin 1935, filluan punimet për ndërtimin e rrugës automobilistike Shkodër-Kukës, rrugë që do t’a përshkonte krahinën mes për mes nga Qaf-Shllaku deri te Ura e Vezirit në Kalimash me gjatësi 38 km. Megjithëse punimet vijuan me ritme të ngadalta, ato patën një ndikim të madh në tërë jetën ekonomike e kulturore të krahinës. Këto punime edhe pse një pjesë e tyre kryhej me angari, punë të pa paguar, gjallërruan marrëdhëniet ndërkrahinore dhe ndikuan në hapjen e krahinës ndaj mallrave, ideve e kulturave të tjera. Të gjitha këto sollen ndryshime në mënyren e të menduarit dhe të jetuarit të malësorve të Malziut. Në prag të pushtimit fashist Italian të 7 prillit 1939, malësorët Malzias, që kishin vuajtur pushtimin italian të vitit 1919, ashtu si vepruan tërë malësorët e veriut, u grumbulluan në qendër të komunës në Shëmri për të kërkuar armë për t’i dalë zot vatanit. Pushtuesit italianë, të cilët e kishin studjuar që më parë zonën për resurset natyrore dhe krahun e lirë të punës u orientuan në investime të konsiderueshme. Brenda një kohe të shkurtë u mbarua rruga e filluar automobilistike Kukës-Shkodër. Filloj shfrytëzimi intensiv i pyjeve për lendë drusore. U intensifikuan kërkimet gjellogjike dhe filloj shfrytëzimi i burimit të kromit në Kalimash. Kjo situatë përveç zhvillimeve pozitive si punësimin e një numëri të konsiderueshëm të njerëzve që solli rritjen e të ardhurave për frymë në krahinë, qarkullimin e madh të njerëzve, mallrave dhe ideve, rrëzimin e shumë tabuve dhe idoleve, e bëri Malziun zonën më të shkelur nga pushtuesit fashistë e nazistë, për shkak të rendësisë së madhe strategjike që kishte zona në kuadrin e pushtimit të Shqipërisë dhe Kosovës dhe të gjithë luftës dytë botërore. Këto rrethana e sollën këtë krahinë edhe nën vemendjen e vazhdueshme të forcave të ushtrisë nacional-çlirimtare, kryesisht të çetës partizane “Emin Duraku” të Kosovës dhe aktivistëve të tjerë që synonin para së gjithash për të shfrytëzuar këtë segment rrugor strategjik për goditjen e forcave pushtuese. Në disa fshatra gjetën terren të përshtatshëm për t’u strehuar dhe vepruar edhe nacionalistët e zonave të veriut si Mirdita, Luma, Puka dh vetë krahina e Malziut. Me 5 mars 1943, forcat partizane të çetës “Emin Duraku” të Kosovës, të mbështetur edhe nga malësorët e fshatrave Sapas, Shikaj, Gdheshtë, Pistë, Vrish e Mgullë në vendin e quajtur “Qafë Mgullë”, sulmuan një autokolonë italiane që vinte nga Shkodra drejt Prizrenit, duke i shkaktuar armikut deme të mëdha në njerëz dhe në material luftarak. Aksioni i Qafës së Mgullës, në historinë e luftës Nacinal-çlirimtare të qarkut të Kukësit njihet dhe si aksioni i parë partizan i kryer në këtë territor. Në shenjë hakmarrje, forcat italiane ndërmoren akte terrori e represioni në këto fshatra. U dogjën mjaft shtëpi, u burgosen mjaft fshatar dhe 9 prej tyre, 6 vetëm nga fshati Pistë, mes të cilëve edhe një grua u vranë, në vëndin e quajtur “Qafë Likmetë” afër fshatit Kalimash. Në verën e vitit 1944, në fshatin Qam, të kësaj krahine u mbajt një mbledhje e krerëve nacionalistë nga krahinat Lumë, Malzi, Pukë, Mirditë, për vlersimin e vijimin e luftës së forcave nacionaliste kundër njësive të ushtrisë nacional-çlirimtare që po përparonin me shpejtësi drejt veriut. Nëpër krahinën e Malziut, në rrugën automobilistike Kukës-Shkodër, jo vetëm që u tërhoqën ushtarët e fundit të pushtuesve gjermanë në Nëntorin e vitit 1944, por territori i kësaj zone, deri në çlirimin e Shqipërisë e më pas u bë shpresa e nacionalisteve. Në këto rrethana një prej njësive të ushtrisë nacional-çlirimtare, brigada e XVIII sulmuese u angazhua në spastrimin e zonës dhe eleminimin e këtyre forcave që nga 18 Nëntori i vitit 1944 deri në muajt e parë të dimrit 1945. Luftime të ashpra u zhvilluan në tërë zonën, që nga Kalimashi deri në Goskë. Krahas luftimeve kudo, në çdo fshat, ku përparonin forcat partizane ngrihej pushteti i këshillave nacional-çlirimtare duke zevendësuar pushtetin e vjeter, që nuk ekzistonte më, me atë të komunistëve apo diktaturës së proletariatit. Në ditët e fundit të Nëntorit të vitit 1944, në territorin e kësaj krahine kaluan edhe forcat partizane të brigadës VI sulmuese. Këto forca pasi kapërcyen Vaspasin, i’u drejtuan Shkodrës me qëllim të merrnin pjesë në rrethimin e qytetit dhe dëbimin e ushtarëve të fundit gjermanë nga toka e Shqipërisë. Mbarimi i luftës e gjeti krahinën e Malziut të rrënuar dhe në një gjendje të mjerë ekonomike. Situatën e rëndonin numri i madh i gjakmarrjeve, konflikteve të ndryshme të vjetra e të reja dhe veprimtaria e ethëshme arbitrare e sigurimit të shtetit të ri për çarmatimin e popullsisë dhe goditjen e të ashtuquajturve armiq të pushtetit të ri popullor, e të atyre që u jepnin strehë dhe ushqim luftëtarëve nacionalistë, që rrezikonin sigurinë e jetës së banorëve. Vështërsitë shtoheshin edhe për shkak të largësisë së madhe të qendrës së komunes Malziut, Shëmrisë prej qendrës së nënprefekturës Pukë dhe prefekturës Shkodër. Nga viti 1945-1950, në Malzi u ndërmorën nje sëri masash për të stabilizuar rendin, qetësinë dhe gjendjën ekonomike. Hapi i parë qe kalimi i komunës Malziut në mvartësi administrative të prefekturës Kukësit, në muajin maj 1945. Menjëherë filloi puna për evidentimin e demeve të luftës, vënien në punë të mullinjëve, urave që lidhnin fshatrat, trapit për kalimin e Drinit në Vaspas, riparimin e rrugëve Shëmri-Qafë shllak dhe Shëmri-Kukës, hapja e shkollave në Dukagjin dhe Shëmri dhe asistimin e familjeve më në nevojë ekonomike. Punë e madhe u bë për pajtimin e gjaqeve, u lidh besa për periudha të pikut të punëve në bujqësi dhe të konflikteve që bartnin potencialisht vrasjet dhe ciklet e gjakmarrjeve. Ndërtohet ura në Vaspas dhe hapet rruga automobilistike Shëmri-Kam-Kolgecaj dhe Kam-Qafë Prushi përmes së cilës sigurohet lidhja e Tiranës, Kukësit dhe zonës Malziut me rrethin e Tropojes dhe krahinën e Hasit. Përiudha mbas viteve 1950 mund të quhët koha e gjallërimit të gjithëanëshëm të krahinës Malziut. Morën një zhvillim të ri, arsimi, kultura, shëndetësia, ekonmia, bujqësia dhe industria.

Arsimi

Deri në vitin 1947 në krahinën e Malziut kishte vetëm një shkollë fillore verore në Dukagjin e ngritur që në vitin 1923. Në vitin 1947 u ngrit shkolla fillore në Shëmri dhe në pak kohë arsimi i detyruar fillor u shtri në të gjithë fshatrat e Krahinës Malzi dhe filloj lufta për zhdukjen e analfabetizmit deri në moshat 50 vjeç. Në vitet 1950-1959, struktura arsimore mori formë përfundimtare. Përfundoi lufta kundër analfabetizmit, u hapen shkollat fillore në të gjithë fshatrat e krahinës dhe u realizua arsimi i detyruar fillor. U hodhen bazat e arsimit pa shkëputje nga puna dhe atij parashkollor. Në vitet 1960-1970, realizohet arsimi i detyruar 7 vjeçar. Konsolidohet shkolla pa shkëputje nga puna, filloi përgatitja e mësuesve të rinjë brenda rrethit. U zgjërua arsimi parashkollor. Në vitet 1971-1990, u masivizua arsimi i mesëm, përmes shtimit të shkollave pa shkëputje nga puna dhe hapjes së shkollave të mesme të arsimit bujqësor e të përgjithshëm. Në vitin 1977 u hap shkolla e mesme në Shëmri. Gjatë kësaj periudhe shumë bijë dhë bija të krahinës Malziut përfunduan shkollat e mesme dhe të larta, brenda dhe jashtë vendit dhe u arsimuan në të gjitha fushat; arsimit, kultures, inxhinierisë, mjeksisë, bujqësisë, veterinarisë, ushtarake, etj. Pas vitit 1991, nis edhe rishikimi e rivlersimi i gjithë zhvillimit arsimor në kuadër të reformës së shoqërisë shqiptare pas rënies pushtetit totalitar komunist.

Kultura

Historia e institucioneve kulturore në Malzi, si qendra të zhvillimit të veprimtarisë për edukimin dhe argëtimin e banorve, ruajtjen, propagandimin dhe zhvillimin e traditave më të mira të artit e kulturës popullore e të kultivuar dhe zhvillimin, formimin e nxjerrjen e talenteve të reja të fushave të ndryshme, fillon në vitin 1952, kur me një shtator u hap shtëpia e leximit dhe veprimtarisë kulturore në Shëmri. Në vitin 1953, grupi artistik i sallës leximit Shëmri merr pjesë në olimpiaden teatrore të rrethit në Kukës me pjesën teatrale “Fantazma”. Në Tetor të vitit 1956, autokinemaja e Kukësit shfaqi për herë të parë në Shëmri filmin shqiptaro-Sovjetik “Skenderbeu”. Në vitin 1969, në Shëmri kishte 1 shtëpi kulture, 1 librari, 1 kinema lëvizëse me kafshë, 1 kinema të bashkimeve profesionale e ngritur për punonjësit e sharrave. Në vitin 1972, në katër qendrat e fshatrave të bashkuara të Malziut, Shikaj, Shëmri, Pistë, Kalimash, funksiononin shtëpitë e kulturës, ndërsa në Shëmri ishte ngritur edhe muzeu i krahinës Malziut. Me 16 tetor 1978, grupi folklorik i krahinës Malziut merr pjesë për herë të parë në festivalin folklorik kombëtar të Gjirokastres. Pas vitit 1991, me ndryshimin e sistemit, bashkë me prishjen e sistemit administrativ të këshillave të bashkuar, institucionet kulturore të krahinës Malziut u mbyllen dhe objektet e tyre u privatizuan ose u dëmtuan dhe u prishen.

Shëndetësia

Deri në vitin 1950, në krahinën e Malziut nuk kishte qendër shëndetësore dhë asnjë mjek apo infermier, përveç një mjeku popullor që merrej kryesisht me mjekimin e plagëve. Në vitin 1951, nga shteti ju kushtua vemendje propagandes higjieno-sanitare. Nga data 12-18 maj 1951 u organizua java e pastërtisë në të gjithë krahinën. U lyen shtëpitë me gëlqere, u sistemuan wc-të jashtë banesave, pusetat, çesmet dhe kanalet e ujit të pishëm. Në vitin 1952, u hap ambulanca e parë shëndetësore në Shëmri. Filloi vaksinimi kundër TBC dhe kundër difteritit. U mjekuan të sëmurë me qeroses, sifiliz, diarre,dizanteri, kolla e bardhë etj. Në vitin 1959, u hap ambulanca periferike në Dukagjin dhe vazhdoj vaksinimi i popullsisë me vaksinat anti TBC, antidifteri, antiveneriane, antitetanike dhe antipoliomelitit. Filloj aksioni për ndërtimin e gropave të zeza për wc-të, dhe largimin e kafshëve nga banesat. Po këtë vit vijnë në Krahinën e Shëmrisë ekipe mjeksore për vizita mjeksore të popullsisë. Në vitin 1961, filloj aplikimi i mjekimit falas dhe shtrihet veprimtaria e kryqit të kuq edhe në fshat. Krijohen postet sanitare në shkolla. Furnizohën me ilaçe falas qendrat shëndetësore. Vazhdon puna për higjenizimin e fshatit. Në 6 mujorin e parë të vitit 1961 në lokalitetin e Shëmrisë u mor një aksion i madh dhe u rregulluan e sistemuan gropat e zeza, gropat e plehut, u larguan bagëtitë nga shumë banesa, u lyen shumë shtëpi me gëlqere brenda dhe jashtë. Në vitin 1963, zgjerohet shërbimi mjeksor, shtohet personeli mjeksor i kualifikuar, hapët konsultorja nëna dhe fëmija. Pas organizimit të lokalitetit të Shëmrisë në bazë të fsharave të bashkuara në vitin 1968, në çdo qendër të fshatit bashkuar Shëmri, Shikaj, Pistë, Kalimash u hapen qendrat shëndetësore në të cilat punuan personel mjeksor i kualifikuar mjekë, ndihmës mjek, mami, infermierë, dentist dhe farmacistë. Pas vitit 1991, me ndryshimin e sistëmit, shërbimi shëndetësor, u organizua në bazë fshati dhe komune, por për shkak të reformave të vazhdueshme pati rënie të nivelit të shërbimit mjeksor në fshatra dhe komunë. Në vitin 1999 dhe 2000 u ngritë 2 qendra të reja shëndetësore në Shëmri dhe Dukagjin që përmirësuan shërbimin shëndetësor në komunë.

Ekonomia

Blegtoria

Blegtoria është një nga degët kryesore të bujqësisë në krahinën e Malziut. Sipërfaqja e kufizuar e tokës bujqësore, hapsirat e mëdha me pyje dhe kullota kanë kushtëzuar blegtorinë si degë kryesore të ekonomisë për krahinën. Që në kohën e lashtë, janë mbarështruar gjedhi, dhia, delja dhe kafshët e ngarkesës. Por në periudhen e sistemit komunist, blegtoria mori goditje të mëdha. Goditja e parë filloi në vitin 1948, kur doli ligji mbi shtetëzimin e tufave me mbi 400 krerë bagëti të imta, vazhdoi që nga viti 1957, me kolektivizimin e fshatit, kur çdo familje i lejohej të mbante deri 20 krerë bagëti të imta, deri kurë në vitin 1976, nxori vendimin për heqjen e të drejtës për të mbajtur bagëti të gjitha familjeve kooperativiste, dhe u orijentua hapja e tokave të reja që çoi në dëmtimin e të gjithë sipërfaqës kullosore në fshat. Me prishjen e kooprativave bujqësore në vitin 1991, fshatarët e Malziut i’u rikthyen traditës. Kështu shumica e familjeve tani plotëson nevojat për produkte blegtorale dhe disa prej tyre nxjerrin edhe në treg.

Gjendja e blegtorisë së Komunës Malzi në vitin 2004: Fshati Nr. Familjeve Lopë Dele Dhi Pula Dukagjin 47 30 80 38 235 Gdheshtë 43 16 22 80 215 Kalimash 169 150 200 500 845 Kryemadh 78 60 60 210 390 Mgullë 82 60 60 150 410 Petkaj 84 50 50 30 420 Pistë 55 30 40 80 275 Qam 42 20 20 120 225 Simon 35 25 30 - 325 Spas 17 3 30 - 85 Shëmri 170 100 50 200 850 Shtanë 81 40 120 60 405 Shtanë 81 52 120 400 405 Komuna Malzi 987 636 882 1868 5085

Bujqësia

Bujqësia, si veprimtari e organizuar e shoqërisë mbi tokën për të marrë prej sajë produkte bimore për nevojat e njeriut, është dega e dytë pas blegtorisë që dëshmohet që në lashtësi. Tradicionalisht në krahinën e Malziut janë kultivuar drithërat, pemtaria dhe vreshtaria. Në fillimet e shekullit XX, futet domatja, jonxha dhe perimet. Mjeti kryesor i punimit të tokës ka qenë parmenda e tërhequr prej qeve ose kuajve. Plehrimi bëhëj me vathë ose me transport të plehut organik. Mbjellja realizohej me dorë, me hedhje ose me oxhakë. Mbrojtja e bimëve realizohej me zgjedhjen e farës dhe herrjen. Ujitja bëhëj me bunarë, me rend mes burimeve të merasë, ose vijave individuale. Thatësirat, motët me lagështirë dhe dëmtuesit masivë kanë qenë të shumta dhe fatale për banorët. Kanalet vaditëse kolektive kanë filluar të aplikohën nga fillimi i shekullit XIX. Për këto arësye dhe të sipërfaqes së kufizuar të tokës bujqësore, fshatarët nuk arrinin të plotësonin nevojat për bukë, të cilën e blenin në krahinat kufitare në këmbim të produkteve të tjera. Zhdukja e pronës private me kolektivizimin e bujqësisë nga viti 1957 deri në 1991, me parullën për sigurimin e bukës në vend u morën nisma për shtimin e tokave bujqësore në dëm të kullotave dhe pyjeve ç’ka solli deme të mëdha ekonomike dhe ekologjike që do të duhën dekada për t’u riparuar.

• Kultivimi i drithërave

Më i përhapur është misri, mbillet edhe gruri dhe rrallë elbi, thekra e tërshera. Në krahinën e Malziut mbjellja dhe përdorimi i misrit dëshmohet që nga shekulli XVII. Në strukturen ushqimore të popullsisë së krahinës misri zinte vendin kryesor për bukë deri në fillim të viteve 1970. Pas kësaj kohe misri zëvendësohet me grurin, një pjesë e të cilit gjatë përiudhës kolektivizimit prodhohej në krahinë, pjesa tjetër sillej nga shteti. Tani në përgjithësi për nevojat ushqimore blihet miell gruri në treg.'''

• Pemtaria

Është degë e bujqësisë që merret me rritjen e drurëve frutorë. Tradita e pemtarisë ka qënë shumë e spikatur në krahinën e Malziut. Në këtë zonë gjendën shumë pemë frutore të rritura dhe zhvilluara në mënyrë natyrale si; gështenjat, arrat, thanat, manat, dardhat, etj. Një pjesë e madhe e të cilave u dëmtuan në përiudhën e kolektivizimit pas vitit 1957, në përpjekje për bashkimin e ngastrave dhe hapjen e tokave të reja. Vreshtaria dëshmohet që në kohët e mesjetës e më herët. Car Dushani në vitin 1348, pas pushtimit të tokave shqiptare kishte kërkuar që, “kleriku katolik” i tanishëm në Shikje, i cili ka vreshta, duhet t’i paguajë një tribut vere Manastirit të Prizrenit e po kështu do të bënin edhe fshatrat e tjerë. Në rregjistrat turke të fundit të shekullit XVI, shumë fshatra janë të detyruara të japin të dhjetën e mushtit si kultivues të vreshtave e pjergullave. Pas vitit 1991, janë shtuar përpjekjet për shtimin e sipërfaqeve të mbjella më pemë, veçanërisht me rrush, kumbulla të zeza, etj.'''

• Kopshtaria

Kopshtaria është fillimi i bujqësisë që në kohën e lashtë. Kopështet janë toka rreth ndërtesës së banimit ose qendrës banimit. Janë të plehëruara mirë, të rrethuara dhe të garantuara për ujitje. Në këto sipërfaqe sigurohen nevojat familjare për perime për nevojat e përditëshme dhe për rezervë ushqimore dimrore. Eshtë e zhvilluar në të gjithë krahinën e Malziut. Anës kopështijëve mbillen pemë, pjergulla dhe lule.

Industria e drurit

Krahina e Malziut ka qënë zonë mjaft e pasur me pyje. Në krahinë shfrytëzimi i lendës drusore ka filluar që në vitin 1939, me anë të sharrave me ujë për prodhimin e lendës drurit të sharruar. Në janar të vitit 1945, hapet në Fush-Arës, ndërmarrja e parë e industries së drurit. Në vitin 1953 u ndërtua stabilimenti i sharrave në Shëmri. U ndërtuan rrugët e dekovilit nga Stabilimenti deri në Leproj dhe Qam (Sërriqe). Në korrik të vitit 1964 u krijua Ndërmarrja Shtetrore Industriale e Sharrave në Shëmri. Në këtë periudhë filloj shfrytëzimi masiv i lendës drusore në të gjithë krahinën. Për transportin e sajë nga pylli u hapën shumë rrugë pyjore. Ndërmarrja e Sharrave merrej me shfrytëzimin sa më racional të pyjeve dhe prodhonte: trupa sharre, shtylla minjere, traversa hekurudhe dhe dru zjarri. Prodhim kryesor ishte lenda e sharruar pishe dhe ahu. Me gjithe shfrytëzimin racional të pyjeve, ato përmes rrugëve pyjore u shfrytëzuan deri në pikat më të thella malore. Me ndërmarrjen industriale të sharrave kanë qënë të lidhura shumë familje të krahinës Malziut. Pothuajse çdo familje kishte së paku një pjestar të sajë të punësuar me pyjet. Edhe pas privatizimit, shfrytëzimi dhe prodhimi i lendës drusore ka qënë një ndihmë e madhe për ekonominë e banorëve të Malziut. Por shfrytëzimi i pyjeve vazhdoi pa asnjë kriter dhe tani pyjet dhe lenda drusore janë paksuar shumë.

Industria e kromit

Vendburimi i Kalimashit është shumë i pasur me mineral kromi. Por me rëndësi janë ato që përmbajnë veç kromspilendirëve edhe silikate si olivinitet tj. Xehërorët e kromit të Kalimshit formojnë masa kokrrizore kristalike me ngjyrë të zezë, shkëlqim metalik me fortësi 5.5-7.5 dhe dëndësi 4-4.8, me forma të rrumbullakëta e shpesh të çrregullta. Ato përmbajnë deri 60% oksid kromi, si dhe okside alumini, hekuri, magnezi, siliciumi e më pak okside titani, magnezi, nikeli etj. Nxjerrja e xehërorëve të kromit në Kalimash ka filluar që para luftës së dytë botrore në sipërfaqe me mjete primitive, nga shoqëria aksionere italiane AMMI, dhe mandej gjatë luftës, pas kapitullimit të Italisë nga ushtria Gjermane. Në vitin 1946 miniera e kromit Kalimash u shtetëzua, dhe nga viti 1954 fillojnë kërkimet gjeologjike në bashkëpunim më gjeologët Rus, dhe vit pas viti, zbulimi dhe prodhimi i kromit u rrit vazhdimisht. Në vitin 1978 u vunë në punë miniera e re dhe fabrika e pasurimit të kromit Kalimash. Në vitin 1980, ishte një nga ndërmarrjet më të mëdha të rrethit të Kukësit ku ishin të punësuar mbi 1500 punëtorë nga qyteti i Kukësit dhe fsharave për rreth, ndër t’a shumë veta edhe nga krahina e Malziut. Vetëm në vitin 1980 u prodhuan 100 mijë ton mineral kromi dhe 31 mijë ton koncentrat kromi Pas vitit 1993 miniera u mbyll, për mungesë tregu të mineralit dhe koncentratit të kromit. Makineritë, objektet dhe shumë galeri të minjerës u dëmtuan dhe u shkatërruan. Ka filluar interesimi nga investitorë të huaj për ta vënë sërish në shfrytëyim minjerën. Tani po shfrytëzohët nga disa firma private vendase.

Industria e bakrit

Nga viti 1970 në krahinën e Malziut filluan intensivisht kërkimet gjeologjike të xehërorëve të bakrit ku morën pjesë shumë specialistë të kualifikuar Shqiptar dhe Kinez. Nga kërkimet gjeologjike u zbuluan disa vendburime të xehërorëve të bakrit nga të cilat vendburimi i Gdheshtës dhe i Shëmrisë u vunë në shfrytëzim. Xehërorët e këtyre vendburimeve ishin me përmbajtje të varfër 1-2% dhe ai dërgohej për pasurim në fabrikat e pasurimit në Golaj, Fush-Arës, Reps, Palaj etj. Në këto miniera punuan edhe shumë banorë të krahinës Malziut. Pas vitit 1992, minierat e bakrit në Gdheshtë dhe Shëmri u mbyllën për mungesë tregu.

Ngjarje dhe data

Viti 1165 Gjeografi arab Al Idrizi, në “Kitabi Rudar” fliste për lumin Drin si një ndër lumenjt më të mëdhej të viseve Shqiptare.

Viti 1348 Në Krisobulat e Car Dushanit, ai i dha manastirit që po themelonte në Prizren 9 katunde shqiptare afër Prizrenit dhe këto katunde shqiptare do të bënin punën angari për manastirin. Ai përmend disa emra vendesh që kanë mbetur deri sot; Shikje, Krue madhe dhe Sakati.

Viti 1610 I dërguar nga Propaganda Fide e Romës, për të parë nga afër gjendjen e kishave të besimtarëve katolikë, Vaspasin, dhe kukësin e vizitoi Marin Bici, misionar katolik. Në këtë kohë fshati Kukës përmendet si qendër peshkatore që kishte një kishë dhe 50 shtëpi prej të cilave 5 myslimane.

Viti 1633 Vaspasin dhe Kukësin e vizitoi Pjetër Mazreku, i dërguar nga Propaganda Fide e Romës. Me këtë rast për herë të parë përmend “Vaun e Kukut”. Pjetër Mazreku dha opsionin e parë për etimologjinë e emrit Kukës.

Viti 1641 Mark Skura, emisar katolik, vizitoi kishat e Spasit (Malziut), ku përfshiheshin edhe Ujmishti dhe Arrni.

Viti 1648 Frang Bardhi, emisar katolik, një ndër më të shquarit e letersisë së vjetër shqipe, vizitoi kishat e krahinës së Malziut.

Viti 1863, Shtator Kahn vizitoi Vaspasin, në udhëtimin e tij ai kaloi nëpër luginen e Drinit, nga Shkodra në Koman, Fierzë, Iballë, Goskë, Vaspas, Ura e Vezirit, Prizren, Bicaj, Kala e Dodes, Radomirë, Dibër.

Viti 1878, 10 Qershor U themelua “Lidhja Shqiptare e Prizrenit”. Gjatë gjithë veprimtarisë së lidhjes morën pjesë dhe u aktivizuan në organet drejtuese të lidhjes edhe patriotë nga Malziu ndër të cilët Rexhep Aga i Petkajt dhe Selman Kaçi i Kalimashit.

Viti 1878, 13 Qershor Diten e fillimit të kongresit të Berlinit, nga shkodra i’u dërgua një memorandum fuqive të mëdha, ku hidhet ideja e pavarësisë së Shqipërisë. Memorandumi i Shkodrës u firmos dhe nga Selman Kaçi i Kalimashit.

Viti 1878, Qershor Në Malzi, Has dhe lumë u krijuan Komitetet e degëve të lidhjes Shqiptare të Prizrenit.

Viti 1884, Gusht Qendra e Lumes Bicaj u lidh me linjë telefonike me Prizrenin. Me këtë datë fillon historia e ndërlidhjes së kukësit me linjë telefonike dhe telegrafike.

Viti 1887, Nentor Tremijë forca kryengritëse nga Hasi, Reka dhe Malziu rrethuan qytetin e Gjakovës. Në Prizren u dëbuan autoritet turke.

Viti 1908, 5 Gusht Publicistja, etnografja dhe studiusja angleze Edith Durham vizitoi Malziun, gjatë udhëtimit të sajë, duke kaluar nga Shkodra në Pukë, Qafë-Mali, Goskë, Vaspas, Helshan, Qafë-Prushi, Gjakovë, Prizren, Ura e Vezirit (Kalimash), Surroj, Lurë, Mirditë, Shkodër.

Viti 1911, shtator Çetat e luftëtarëve malësor të Malziut dhe Kalimashit, kryen një numër aksionesh kundër forcave turke të vendosura tek Ura e Vezirit.

Viti 1912, Mars Kryengritësit e Malziut dhe të Kukësit sulmuan forcat turke në afërsi të Urës Vezirit, të cilat shoqëronin Ministrin e brendëshëm turk.'''

Viti 1912, 16 Prill Filloi kryengritja e përgjithëshme kundër Turqisë e cila u kurorëzua me shpalljen e pavarësisë me 28 Nëntor 1912.

Viti 1912, 1 Maj Malësorët e Malziut dhe të Lumes sulmuan forcat turke të karakollit të Urës Vezirit.

Viti 1913, tetor Forcat kryengritëse të krahinës Malziut i sulmuan forcat serbe në Vaspas. Në luften e banorëve të fshatit Pistë dhe të Malziut kundër forcave pushtuese Serbe u përdor topi prej druri të dardhës si një ndër shfaqjet e traditës popullore të artilerisë së drunjtë.

Viti 1913, Nentor Pushtuesit serbë minuan dhe hodhen në erë Urën e Vezirit, duke e bërë atë të pa kalueshme.

Viti 1915 Krahina e Malziut u pushtua nga forcat e ushtrisë Bullgare.

Viti 1916 Krahina e Malziut u pushtua nga forcat e ushtrisë Austro-Hungareze (Nemcja).

Viti 1918 Krahina e Malziut u pushtua nga forcat e ushtrisë serbe, të cilat u pozicionuan në anën e djathtë të rrjedhës së Drinit. Ky pushtim njihet nga populli me emrin serbia e dytë.

Viti 1919, Maj Në Vaspas forcat e drejtuara nga luftëtaret Hasan Budakova dhe Sadik Rama i Gjurxhevikut zhvilluan luftime kundër pushtuesve serbë.

Viti 1919 Krahina e Malziut u pushtua nga forcat alpine të ushtrisë italiane, të cilët u pozicionuan në anën e majtë të rrjedhës së Drinit.

Viti 1919, 24-27 Korrik Malësorët e Malziut nën drejtimin e patriotit Kosovar Bajram Daklani (në atë kohë kryetar i komunës Malzi me qendër në Vaspas), zhvilluan luftime kundër pushtuesve Italian, ku u dalluan Tahir dhe Lahe Rexhepi, motër e vëlla.'''

Viti 1923, 20 Mars U hap shkolla e parë shqipe për krahinën e Malziut në fshatin Dukagjin. Një ndër shkollat e para verore të hapura në Pukë dhe në të gjithë krahinat e veriut. Në katin e dytë të xhamisë Dukagjin filluan për herë të parë shkollën shqipe 40 nxenës nga fshatrat Dukagjin, Kryemadh, Petkaj, Shtanë, Shëmri, Shikaj, Vaspas. Mësuesi i parë i shkollës ishte Mark Gashi.

Viti 1923

Kukësi ishte qendër krahinarie dhe kishte 28 shtëpi me 186 banorë.

Viti 1938, Tetor Përfundoi ndërtimi i rrugës automobilistike Shkodër – Pukë - Kukës.

Viti 1938, 1 Nentor Filloi puna për shfrytëzimin e minierës kromit në Kalimash nga shoqëria italiane AMI.

Viti 1943, 15 Mars Në qafen e Mgullës, forcat partizane të çetës së Malësisë së Gjakovës dhe asaj “Emin Duraku” të Kosovës, në bashkëpunim me popullin e zonës, sulmuan një autokolonë të ushtrisë italiane që lëvizte në rrugën Shkodër-Kukës-Prizren. Në këto luftime të njohura me emrin “Aksioni partisan i Qafë-Mgullës”, pushtuesve italianë i’u shkaktuan humbje të mëdha në njerëz dhe material luftarak. Për hakmarrje, italianët ushtruan terror në Gdheshtë, Pistë e fshatra të tjerë të Malziut, duke vrarë 9 fshatarë përkrahës të çetave partizane. Në vrish, duke luftuar me pushtuesit italianë ranë dëshmorë; 1-Bejaze Ahmet Pashku, lindur në vitin 1888. 2-Bajram Nezir Pashku, lindur në vitin 1885. 3-Shaban Haxhi Pashku, lindur në vitin 1890, që të tre nga fshati Gdheshtë.

Në Qafë Likmetë, duke luftuar kundër pushtuesve Italian; ranë 6 deshmorë nga Pista: 1-Abdulla Hysni Uka, lindur në vitin 1890. 2-Daut Brahim Dauti, lindur në vitin 1911. 3-Idriz Mustaf Dema, lindur në vitin 1900. 4-Mehmet Sadik Mustafa, lindur në vitin 1902. 5-Rexhë Mehmet Mustafa, lindur në vitin 1922. 6-Sadri Ali Rexha, lindur në vitin 1908.'''

Viti 1944, 29 Nëntor Forcat partizane të brigadës XVIII-të Sulmuese, në zonën e Shëmrisë, zhvilluan luftime kundër forcave nacionaliste të Muharrem Bajraktarit. Në këto luftime u vranë 6 vetë dhe u plagosen 3 të tjerë. Mbeti i vrarë edhe komandanti i batalionit partizan Gafurr Mehmeti.

Viti 1944, 20 Dhjetor Malziu dhe Puka lidhen besen për ndalimin e gjaqeve dhe ngatrresave me dorzani për përiudhen 29 nëntor 1944 deri me 6 maj1945.

Viti 1944, 23 Dhjetor

Në krahinën e Malziut, në fshatrat Mgullë, Petkaj, Spas, Shikaj, Pistë e Kalimash, u pajtuan 21 gjaqe, 3 plagosje e 2 ngatërresa.

Viti 1945, 26 Prill 10 katunde të krahinës Malzi, lidhen besë 6 mujore (prill-tetor 1945), për ndalimin e gjaqeve, 2 gjaksorë kërkuan dorëzani në Ujmisht dhe Kolsh.

Viti 1945, Maj Malziu u shkëput nga nënprefektura e Pukës dhe u bashkua me nënprefekturën e Kukësit.

Viti 1945, Korrik E gjithë industria e rrethit të Kukësit përfshirë edhe Hasin dhe Malziun, përfaqësohej prej; 1 makine kashkavalli në Krumë, 1 makinë leshi në Bicaj dhe 1 sharrë me ujë për prerje dërrasa në Malzi (Përroi i Goskës, Lajthizë).

Viti 1945, 15 Korrik Në gjithë Shqipërinë u krye reforma monetare. U bë zëvendësimi i frangut shqiptar me monedhen e re “Lek” të hedhur në treg ne raportin 5 me 1.

Viti 1945, 17 Korrik Në Qafën e Prushit, u kapen dhe u konfiskuan një numër napolonash ari që lëviznin kontrabandë nga Malziu për në Kosovë.

Viti 1945, Shtator U kryen riparime dhe mirëmbajtje në rrugën Qafë-Shllak-Shëmri-Kukës-Morinë me gjatësi 80 km.

Viti 1946, Maj Organet e punëve të brendëshme të prefekturës Kukësit, në përpjekjet e tyre për të eleminuar qëndresën e armatosur të nacionalistëve, në krahinën e Malziut ndërmori një seri reprazaljesh dhe arrestimesh ndaj elementëve të quajtur legal të reaksionit, të akuzuar për lidhje dhe mbështetje ndaj luftëtarve nacionalistë të cilët vazhdonin luften me armë kundër komunizmit.

Viti 1946 U shtetëzua Miniera e kromit Kalimash pronë e shoqërisë italiane AMI, që kishte filluar punimet me 1 nëntor 1938.

Viti 1947, 1 Shtator U hap shkolla fillore Shëmri.

Viti 1947, Nëntor Filloi puna e organizuar kundër analfabetizmit që synonte mësimin e shkrimit dhe këndimit nga të gjithë femrat deri 40 vjeç dhe meshkujt deri në 50 vjeç. Për mbarëvajtjen e kurseve shteti dha vaj-guri për ndriçim, lapsat dhe fletoret, ndërsa fshatarët vunë në dispozicion dhomat për klasa mësimi. Kurset u drejtuan nga mësues dhe djem e vajza filloristë.

Viti 1949, 11 Mars Prefektura e Kukësit shpërbehët në rrethet Kukës dhe Tropojë. Rrethi i Kukësit u nda në 1 qytet, 7 lokalitete dhe 95 fshatra. Lokaliteti i Shëmrisë përfshinte fshatrat; Dardhë, Dukagjin Kalimash, Kryemadh, Lajthizë, Mgullë, Petkaj, Pistë, Sakat, Sërriqe, Shëmri, Shikaj, Shtanë, Truen, Va-Spas.

Viti 1950, 1 Shtator U hap shkolla 7-vjeçare Shëmri.

Viti 1951, 12-18 Maj Në të gjithë krahinën e Malziut u organizua java e pastërtisë. U lyen të gjitha shtëpitë e banimit me gëlqere, dhe u sistemuan nevojtoret me gropa septike ose kanale shkarkimi.

Viti 1951, 7 Dhjetor Kalimashi u shkëput nga lokaliteti i Shëmrisë dhe kaloi me lokalitetin e qendrës Kukës.

Viti 1951 U ndërtua shkolla fillore e fshatit Shikaj.

Viti 1952, 7 Prill Tokat e 8 të arratisurve nga krahina e Malziut i’u dhanë 11 fshatarëve.

Viti 1952, 7 Gusht Fshati Dardhë i lokalitetit të Shëmrisë kaloi me lokalitetin e Iballës Pukë.

Viti 1952, 1 Shtator U hap shkolla fillore Shikaj.

Viti 1952, 5 Shtator

Enver Hoxha viziton për herë të parë Kukësin dhe Tropojen. Udhëton përmes rrugës auto Shëmri-Kukës dhe Shëmri-Kolgecaj. Një javë përpara dhe gjatë gjithë vizites, batalioni i mbrojtjes së popullit dhe banorët e armatosur të zonës vendosën të ruajnë rrugën ditë e natë.

Viti 1952 Filloj funksionimin ambulanca shëndetësore në Shëmri. U hap Shtëpia e leximit në Shëmri.

Viti 1952 U rihapen për shfrytëzim minjerat e kromit Kalimash dhe Kam-Tropojë, dhe filluan kërkimet gjeollogjike.

Viti 1952 U ndërtuan kanalet vaditëse në Petkaj dhe Spas.

Viti 1952 Në Shëmri dhe Has filloi perdorimi i plugut dhe u bënë përpjekje për të zbatuar kodin agroteknik në bujqësi. Për fushaten e mbjelljeve pranverore u shpërndanë për bujqit, uma, koshere bletësh, farë perimesh, farë jonxhe, farë misri.

Viti 1952 Përfundoi ndërtimi i rrugës automobilistike Shëmri-Kolgecaj.

Viti 1953, 20 Gusht Shqipëria u nda në qarqe, rrethe dhe qytete. Qarku i Kukësit u nda në tre rrethe; (Qendra kukës, Luma, Tropoja). Në rrethin e Qendrës Kukës u përfshi edhe krahina Malzi me emrin lokaliteti Shëmri.

Viti 1953 U ndërtua stabilimenti i drurit në Shëmri në vartësi të Ndërmarrjes Sharrave Fushë-Arës.

Viti 1955, 5 Dhjetor Në të gjithë krahinën e Malziut, me 95 % të popullsisë analfabete në vitin 1945, u përfundua lufta kundër analfabetizmit, për femrat nën moshen 40 vjeç dhe për meshkujt nën moshen 50 vjeç.

Viti 1955, 26 Dhjetor Qarku i Kukësit ndahet në rrethet Kukës dhe Tropojë. Rrethi i Kukësit u nda në 7 lokalitete. Lokaliteti i Shëmrisë përfshinte fshatrat; Qam, Gdheshtë, Dukagjin, Kryemadh, Lajthizë, Mgullë, Petkaj, Pistë, Sakat, Sërriqe, Shëmri, Shikaj, Shtanë, Truen, Vaspas.

Viti 1956 U hap ambulanca periferike në fshatin dukagjin.

Viti 1957, 20 Janar U ngrit kooperativa bujqësore “11 Janari” Shëmri.

Viti 1957 U ngrit kooperativa bujqësore Spas me qendër në Vaspas.

Viti 1957 U hoq sistemi i triskëtimit, dhe u kalua nga sistemi shpërndrjës produktit në tregëti të lirë.

Viti 1958, 6 Shkurt Rrethi i Kukësit u nda në 9 lokalitete. Lokaliteti i Shëmrisë përfshinte fshatrat; Dukagjin, Gdheshtë, Kryemadh, Mgullë, Petkaj, Pistë, Qam, Sakat, Sërriqe, Shëmri, Shikaj, Shtanë, Truen, Vaspas. Fshati Kalimash përfshihej në lokalitetin e Qendrës me qendër në kukës.

Viti 1958, 7 Prill U ngriten kooperativat bujqësore Petkaj, Shtanë, Mgullë.

Viti 1958, 30 Maj Në qendrën e lokalitetit Shëmri u ngrit për krahinën stacioni i ndërzimit artificial të bagëtive.

Viti 1959, 1 Shtator U hap shkolla fillore Pistë.

Viti 1959 U hapën vatrat e kulturës në Spas, Shtanë, Shikaj me shpërblim nga shteti.

Viti 1961 Filloj aplikimi i shërbimit shëndetësor falas për të gjithë të popullsinë.

Viti 1961 Për higjenizimin e fshatit në lokalitetin e Shëmrisë në 6 mujorin e parë u rregulluan 129 puse uji, u lyen me qëlqere 532 shtëpi nga brenda dhe 238 nga jashtë. U rregulluan 459 gropa të zeza. U larguan bagëtitë nga 1430 banesa. U hapen 872 gropa plehrash.

Viti 1962 U ul kremtimi i festave fetare dhe filloi festimi i festive shtetrore. Nëpër shtëpitë fshatare të zonave të thella filloi të depertojë jorgani dhe dysheku. Në çdo fshat filloi të shkoj shtypi. Çdo vatër kulture u pajis me radio me vaj guri.

Viti 1962, 22 Korrik Filluan punimet për ndërtimin e Kukësit të Ri, për strehimin e banorëve të Kukesit të vjetër dhe një pjese të fshatrave për rreth që përmbyteshin nga ndërtimi i digës së Hidrocentralit të Fierzes.

Viti 1963 Në Shëmri u hap konsultorja e nënës dhe fëmijës.

Viti 1964, 1 Korrik U krijua ndërmarrja Industriale Shtetrore e Sharrave në Shëmri.

Viti 1964 Në pranverë u bë bashkimi i kooperativave bujqësore Shëmri, Petkaj, Shtanë dhe Mgullë me qendër në Shëmri.

Viti 1967, 16 maj U bashkuan kooperativat bujqësore Vaspas dhe Liqeni i Kuq, me qendër në Vaspas.

Viti 1967, Nëntor Në luftën kundër fesë dhe zakoneve prapanike të shpallura nga partia, u ndalua plotësisht besimi fetar. U prishën të gjitha institucionet fetare, xhamitë në Dukagjin, Mgullë, Petkaj dhe tyrbja e Simonit. U prishën fejesat me moshë të mitur dhe martesat me dy gra.

Viti 1967 Fshati Dukagjin kishte; 55 pjata, 300 lugë metalike, 60 pirunj, 15 rafte enësh, 150 sahanë, 90 dyshekë, 140 jorganë, 60 krevate, 6 susta, 14 shtëpi me dritare të vogla, 20 shtëpi me dritare të mëdha, 4 shtëpi model, 15 tavolina buke, 18 karrige, dhe 4 radio. Fshati Shtanë kishte; 51 pjata, 159 lugë metalike, 27 pirunj, 8 rafte enësh, 122 sahanë, 65 dyshekë, 105 jorganë, 59 krevate, 11 susta, 14 shtëpi me dritare të vogla, 16 shtëpi me dritare të mëdha, 2 shtëpi model, 20 tavolina buke, 14 karrige, dhe 2 radio. Fshati Kryemadh kishte; 121 pjata, 167 lugë metalike, 75 pirunj, 28 rafte enësh, 177 sahanë, 63 dyshekë, 202 jorganë etj.

Viti 1967 Kalaja e Lekës në Vaspas u shpall monument kulture.

Viti 1968, 7 Janar U bashkuan kooperativat bujqësore kalimash dhe kryemadh me qendër në kalimash (Qafa Likmetës).

Viti 1968, 30 Janar Përfundoj ngritja e 65 kooperativave bujqësore në rrethin e Kukësit 9 prej të cilave në zonën e Malziut; Dukagjin, gdheshtë, Kryemadh, Pistë, Qam, Sërriqe, Sakat, Shikaj, Truen.

Viti 1968, 10 Shkurt U bashkuan kooperativat bujqësore Dukagjin dhe Shikaj me qendër në Shikaj, kooperativat bujqësore Mollë Kuqe dhe Sërriqe me qendër në Sërriqe, kooperativat bujqësore Gdheshtë dhe Qam me qendër në Gdheshtë, kooperativat bujqësore Truen dhe Sakat me qendër në Truen.

Viti 1968, 1 Shtator Malziu kishte 6 kooperativa të bashkuara; 1 - “Ylli i Kuq” Kalimash, 2 - “20 Vjetori i Çlirimit” Shëmri, '3 -“Shpëtimi” Vaspas, 4 -“Përparimi” Shikaj, 5 -“28 Nëntori” Truen, 6 - “11 Janari” Gdheshtë, dhe kooperativa bujqësore e veçuar “Kongresi IV PPSH” Pistë.

Viti 1968, 1 Shtator U hap shkolla 7-vjeçare Sërriqe.

Viti 1968, Dhjetor Suprimohet lokaliteti i Shëmrisë dhe krijohen fshatrat e bashkuara; Kalimash, Shëmri, Shikaj, Pistë, mbi bazen e kooperativave bujqësore të bashkuara, ndërsa organizimi në bazë fshati nuk ndryshon.

Viti 1968 Filloi përdorimi në masë i plehrave kimike në bujqësi, dhe u aplikua mbjellja e misrit me rreshta.

Viti 1969, 28 Korrik Qeveria shqiptare vendosi ndërtimin e banesave për banorët që përmbyteshin nga krijimi i liqenit të Fierzës në fshatrat Dukagjin, Kalimash, kryemadh, Pistë, Shikaj, Vaspas, për lirimin e kupës së liqenit që do të krijohej nga ndërtimi i digës së Hidrocentralit të Fierzës.

Viti 1970, 9 Shtator Përfundoi elektrifikimi në të gjitha fshatrat e krahinës së Malziut.

Viti 1971, 2 Qershor U ngrit muzeumi i Shëmrisë për të gjithë krahinën e Malziut.

Viti 1971, 1 Shtator U hapen shkollat 8-vjeçare në Dukagjin dhe Vaspas.

Viti 1971, 15 Shtator Në Qafë-Mgullë u ngrit lapidari kushtuar aksionit partizan të 15 marsit të vitit 1943.

Viti 1973, 1 Shtator U hap shkolla 8-vjeçare Pistë.

Viti 1974, 28 Shtator U vu në shfrytëzim ujësjellësi i Shikajt.

Viti 1975, 12 Nëntor U hap qendra e re shëndetësore në Shëmri.

Viti 1977, 15 Shtator U hap shkolla e mesme në Shëmri.

Viti 1978, Shtator Filloj përmbytja nga liqeni i Fierzës i fshatrave; Vaspas, Pistë, Shikaj, Dukagjin, Kryemadh, Kalimash.

Viti 1980, 26 Nëntor U përurua dhe vu në shfrytëzim rrjeti i ri tregëtar në Shëmri.

Viti 1987, 18 Nëntor Në fshatin Kalimash u përurua qendra e re social kulturore (çerdhe, kopësht, infermieri dhe ujësjellës).

Viti 1992, Shtator Në prag të zgjedhjeve të para lokale demokratike, nga qeveria shqiptare u bë organizimi i ri administrativ në bazë fshati, komune, rrethi dhe qarku. Suprimohen fshatrat e bashkuara Kalimash, Shëmri, Shikaj dhe Pistë dhe krijohet komuna Malzi me qendër në Shëmri, ku përfshihen fshatrat: Dukagjin, Gdheshtë, Kalimash, Kryemadh, Mgullë, Qam, Petkaj, Pistë, Spas, Shëmri, Shikaj dhe Shtanë.

Viti 1996, 15 Qershor Hapet xhamia e re në shikaj, financuar nga bashkëfshatari në mëgrim në SHBA Xhafer Bislim Elezi (Bajraktari).

Viti 1998, 1 Tetor Hapet shkolla e re 8-vjeçare në Dukagjin, financuar nga banka botërore dhe qeveria Shqiptare.

Viti 1999, 27 Mars Mijëra refugjatë Kosovarë të dëbuar me forcë nga ushtria jugosllave, braktisën trojet e tyre dhe kaluan në territorin shqiptar për ti shpëtuar terrorit dhe zhdukjes fizike. Shumë prej familjeve Kosovare qëndruan në familjet e Malziut deri sa u kthyen në shtëpitë e tyre, pas mbarimit të luftës.

Viti 1999, 5 Qershor Hapet qendra e re shëndetësore në Shëmri, financuar nga qeveria Gjermane dhe qeveria Shqiptare.

Viti 2000, 15 Korrik Hapet qendra e re shëndetësore në Dukagjin, financuar nga qeveria Gjermane dhe qeveria Shqiptare.

Viti 2002, 1 Tetor Hapet shkolla e re e ciklit të ulët në fshatin Petkaj financuar nga buxheti i qeverisë shqiptare.

Viti 2009, 25 Qershor Hapet dhe vihet në punë tuneli Kalimash-Thirrë me gjatësi 5.6 km dhe autostrada Rrëshen-kalimash me gjatësi 61 km, si pjesë e projektit të autostradës Durrës-Kukës-Morinë-Prishtinë, financuar nga qeveria shqiptare.