Shko te përmbajtja

Lidhja fenikase

Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë
Lidhje zgavër dhe kllapë në anijen e mbytur fenikase Mazarron 1, lidhje fenikase

Një bashkim, lidhje, ngjitje apo kapje fenikase (coagmenta punicana) është një teknikë bashkimi dërrasash druri në ndërtimtarinë navale për të bashkuar trupin e anijes. Teknika e bashkimit me kunja apo pyka druri konsiston në shpimin e një të çare, apo foleje, në skajin e dy dërrasave dhe bashkimi i tyre një kllapë drejtkëndore. Bashkimi pastaj fiksohet duke futur kunja druri përmes një apo më shumë vrimave të hapura nga ana e çarjes.

Fenikasit ishin të parët që e përdorën këtë teknikë bashkimi në ndërtimtarinë navale për të siguruar dërrasat nënujore të anijeve. Përdorimi i kapjes me kllapa në ndërtimtarinë navale u përhap në perëndim nga bregdeti levantin. Shembuj të përdorimit të bashkimit fenikas në mesdheun e lashtë përfshijnë anijen e mbytur të Uluburunit, të datuar rreth vitit 1320±50 p.e.s. dhe anijen e mbytur në kepin Gelidonja, të datuar rreth vitit 1200 p.e.s.

Na mijëvjeçari i I p.e.s., bashkimi fenikas bë një metodë e zakonshme lidhjeje skajë më skaj të dërrasave. Ndërtuesit e anijeve të Greqisë dhe Romës së lashtë e adoptuan teknikën e lidhjes fenikase. Shkrimtarët romakë ia atribuojnë teknikën e lidhjes fenikasve duke e quajtur coagmenta punicana ose Punicanis coamentis. Historiani i lashtë grek, Polibi raporton se romakët e kopjuan teknikën nga një luftanije punike që kishte ngecur në cektinë në vitin 264 p.e.s.. Ata e shfrytëzuan këtë teknikë për përfitimin e tyre herët gjatë Luftës së I-rë Punike në vitin 260 p.e.s., që i lejoi ata të ndërtonin një flotë prej 100 pesërremëshesh brenda një periudhe prej dy muajsh.

Anija Diellore e faraonit Khufu, Dërrasat dhe kornizat e sajë janë lidhur bashkë me Stipa tenacissima Esparto ose halfah grass në anglisht.[1]

Lidhja fenikase është më e vonë se lundrat e qepura që u mungon teknika e kapjes me kllapa.[2] Gjetjet arkeologjike tregojnë lundra të ndërmjetme që përfshijnë elemente nga të dyja mënyrat.[3] Shoqëritë neolotike kineze përdornin këtë mënyrë, po nuk përdornin një kapje drejtkëndore, as bashkimin e skajeve të dërrasave.[4] Metoda e bashkimit me kllapa dhe pyka gjendet rreth vitit 3000 p.e.s. në lidhje jo të ndërtimtarisë navale në Egjiptin e Lashtë, por jo në dërrasat e skeletit të anijes, që paraqesin vetëm çarje pa kapje me kunja.[5]

Në mijëvjeçarin e tretë dhe fillimin e të dytit p.e.s., egjiptianët e lashtë përdornin një teknikë të ngjashme, megjithatë, lidhjet me kllapa nuk ishin të fiksuara duke përdorur kunja.[6] Për të siguruar qëndrueshmërinë e trupit të anijes, egjiptianët e lashtë përdornin teknikën e tyre të lidhjes së dërrasave pa kunja. Një shembull i kësaj teknike është Anijet mortore të Khufusë nga Dinastia e IV e Egjiptit (rretj vitit 2600 p.e.s.), një anije e plotë 43.6 metres (143 ft) e gjatë prej Cedri libanez, që u zbulua në Kompleksi piramidal i Gizës. Dërrasat prej cedri të varkës ishin të lidhura me njëra-tjetrën duke përdorur teknikën e kllapave dhe zgavrave pa kunja dhe dy lloje lidhjeje litarësh midis dërrasave gjatësore kufizuese dhe, nga lakimi në lakim.[7][8][9] Përdorimi i përzier i kapjeve pa kunja të kllapave dhe zgavrave me lidhjen me rripa të drurit dëshmohet edhe në anijet e vona të egjiptiane nga el-Lishti (rreth vitit 1950 p.e.s.) dhe Dahshuri (rr. 1859 p.e.s.).[10] Përdorimi i kllapave me zgavra me kunja në ndërtimtarinë navale në Egjipt nuk mbështetet nga dëshmitë materiale para vitit 500 p.e.s..[11]

Shekel (monedhë) i lashtë fenikas që paraqet një galerë lufte me luan para ushtarëve dhe një kalë deti.
Shekel i lashtë fenikas që shfaq mbretin Abdashtart dhe një galerë lufte në anën tjetër
Shekel fenikas që paraqet mbretin Tenes duke luftuar një bishë dhe një galerë lufte në anën tjetër
Fenikasit ishin të shquar në lashtësi për aftësitë e tyre në ndërtimtarinë navale. Ata shpesh i paraqisnin anijet e tyre tregtare apo galerat e tyre të luftës në monedhat e tyre, shekelë.

Fenikasit qenë të parët që përdorën teknikën e kllapave dhe zgavrave të ngulitura me kunja në ndërtimtarinë navale për të siguruar dërrasat që qëndronin nën ujë të anijeve.[12][13] Përdorimi i lidhjes me kunja druri të kllapave dhe zgavrave në ndërtimtarinë navale u përhap nga bregdeti levantin në perëndim. Sipas McGrail, kjo metodë lidhjeje duhet ta ketë rritur reputacionin fenikas në aftësinë lundruese.[14] Trupi i anijes së mbytur të Uluburunit, një anije e hershme fenikase/kanaanite e datuar rreth vitit 1320±50 p.e.s.,[15][16][17][18] është dëshmia më e hershme e lidhjes fenikase me kunja kllapa-zgavër në ndërtimtarinë navale mesdhetare.[19][20] Trupi i anijes është ndërtuar me cedër libanez, me kapje lisi.[21][Shpjegime 1][22][23] Dëshmi të tjera të përdorimit të lidhjes fenikase vijnë nga një tjetër anije e mbytur kanaanite në Kepin Gelidonja të Turqisë të datuar rreth vitit 1200±50 p.e.s..[24][25][26] Anijet e Uluburunit dhe Gelidonjës u lejojnë studiuesve ta datojnë veprimtarinë detare fenikase në një periudhë më e hershme sesa mendohej se detaria kananite nuk fillon para mijëvjeçarit të parë p.e.s. dhe se tregtia detare në Mesdheun Lindor zhvillohej vetëm nga mikenasit.[27][2]

Lidhje me kllapa dhe zgavra të fiksuar me kunja druri, siç përdorej në trupat e trirremave

Nga mijëvjeçari i parë p.e.s., lidhjet fenikase u bënë një metodë e zakonshme lidhjeje skajore në Mesdheun e lashtë.[2] Ndërtuesit navalë grekë e braktisën nxitimthi teknikën e drurit të lidhur dhe adoptuan teknikën fenikase.[28] Studiuesit mendojnë se ndërtuesit navalë grekë e morën teknikën e lidhjes kllapa dhe zgavra me kunja nga fenikasit.[29][30][31][32][33][34][12] Ndikimi fenikas në teknologjinë e ndërtimtarisë navale greke rezultoi nga kontaktet midis dy popujve gjatë ekspansionit perëndimor fenikas.[35] Nga mesi i mijëvjeçarit të parë p.e.s. ndërtuesit navalë zhvilluan një kuptueshmëri më të thellë teknikës kllapa dhe zgavra me kunja fiksuese siç dëshmohet në anijen e mbytur në shekullin e IV p.e.s. në Kirenia të Qipros dhe anija e mbytur nga shekulli III p.e.s. në Marsala të një luftanijeje punike.[14]

Në vitin 264 p.e.s., romakët kapën një pesërremëshe fenikase që kishte ngecur në cektinë. Polibi raporton se anija shërbeu si një model për anijet e flotës romake; ata e kuptuan përparësinë e përdorimit të lidhjes fenikase në ndërtimtarinë navale, pasi dërrasat gjatësore të përdorura në anije me lidhje skajore nuk kishin nevojë për tu tharë. Herët në Luftën e Parë Punike në vitin 260 p.e.s., teknika e lidhjes fenikase u mundësoi romakëve të ndërtonin një flotë prej 100 pesërremëshesh bremda dy muajve.[36]

Teknika shihet edhe në Vietnam. Gërmimet e zhvilluara në varret e përmbytura në Dong Xa të Vietnamit treguan adoptimin e një larmie teknikash kllapa dhe zgavra me kunja në ndërtimin e një kanoe. Varka daton nga Kultura Dong Son në periudhën e vonë të prehistorisë vietnameze (500 p.e.s. deri në vitin 200).[37]

Teknika me kllapa dhe zgavra të fiksuara me kunja apo pyka druri konsiston në prerjen e një zgavre, ose foleje, në faqet e dy dërrasave për tu lidhur bashkë. Një copë druri, zakonisht në formën e një drejtkëndëshi, futet në secilën zgavër për ti lidhur dy dërrasat bashkë. Bashkimi ngulitet duke futur një kunjë apo pykë druri përmes njërës ose më shumë vrimave të hapura faqet ku lidhen bashkë dy dërrasat në skaje. Kjo teknikë është e njohur si lidhja fenikase, kur zbatohet në ndërtimtarinë navale.[38][39]

Sarkofagu me anije i zbuluar në Magharet Ablun, varrezë me mbetjet e mbretërve dhe fisnikëve të fenikas të Sidonit në Liban.[40][41]

Origjina e termit bashkim apo lidhje fenikase vjen nga latinishtja, pasi shkrimtarët romakë ja atribuan teknikën fenikasve duke e quajtur atë coagmenta punicana ose Punicanis coamentis. Termi latin është i njohur përmes shkrimeve ekzistuese si ato të Katonit të Vjetër. Në traktatin e tij mbi bujqësinë, De agri cultura,[Shpjegime 2][42][43][44]

Punicanis do të thotë punik (d.t.th. kartagjenas apo fenikas perëndimor) që rrjedh nga latinishtja poenus dhe punicus, që përdoreshin kryesisht për t’iu referuar kartagjenasve dhe fenikasve të tjerë perëndimorë. Këta terma rrjedhin nga termi i greqishtes së lashtë Φοῖνιξ ("foiniks"), forma e shumësit Φοίνικες ("foinikes"), një ekzonim i përdorur pa dallim për t’iu referuar si fenikasve perëndimorë ashtu edhe atyre lindorë.[45] Coamentis apo "coagmenta" do të thotë të lidhësh bashkë apo bashkosh.[43]

  1. ↑ Cedri është i mirëdokumentuar në burimet e kohës së bronzit si materiali i parapëlqyer për ndërtimin e anijeve. Ky parapëlqim është për shkak të peshës së lehtë, rezistencës ndaj dëmtimit të ujit të kripur nga periudha të gjata lundrimi dhe për shkak të aftësisë së tij për të mos u tkurrur tepër.
  2. ↑ Orbem olearium latum P. IIII Punicanis coagmentis facito, crassum digitos VI facito, subscudes iligneas adindito. Eas ubi confixeris, clavis corneis occludito. In eum orbem tris catenas indito. Eas catenas cum orbi clavis ferreis corrigito. Orbem ex ulmo aut ex corylo facito: si utrumque habebis, alternas indito.
    "Bëje diskun e shtypjes së vajit 4 këmbë të gjerë, me lidhje fenikase, 6 gishta të trashë, shto kapje lisi. Kur këto të jenë përputhur në vendin e tyre, siguroi me kunja thanukle. Fut tre shkopinj në disk; bëji shkopinjtë dhe diskun të jenë drejtë nëpërmjet gozhdëve prej hekuri. Bëje diskun prej vidhi ose lajthie; nëse i ke të dyja, vendosi në mënyrë të alternuar". Katoni përshkuan ndërtimin e një disku druri të përdorur në shtypjen e vajit duke përdorur teknikën e lidhjes me kllapa dhe zgavra të fiksuara me kunja; ai i referohet teknikës si Punicanis coamentis, duke ia atribuar armiqëve të Romës.
  1. ↑ Alexis Catsambis; Ben Ford; Donny L. Hamilton (2014). The Oxford Handbook of Maritime Archaeology (në anglisht). Oxford University Press. fq. 363. ISBN 978-019933600-5.
  2. 1 2 3 Carolina López-Ruiz; Brian R. Doak (29 korrik 2019). The Oxford Handbook of the Phoenician and Punic Mediterranean (në anglisht). Oxford University Press. fq. 424. ISBN 978-0-19-049935-8.
  3. ↑ Patrice Pomey (1995). "Les épaves grecques et romaines de la place Jules-Verne à Marseille". Comptes rendus des séances de l'Académie des Inscriptions et Belles-Lettres (në frëngjisht). 139 (2): 478.
  4. ↑ Peter Bellwood; Judith Cameron; Nguyen Van Viet; Bui Van Liem (1 mars 2007). "Ancient Boats, Boat Timbers, and Locked Mortise-and-Tenon Joints from Bronze/Iron-Age Northern Vietnam". International Journal of Nautical Archaeology (në anglisht). 36 (1): 19. ISSN 1057-2414.
  5. ↑ Peter Bellwood; Judith Cameron; Nguyen Van Viet; Bui Van Liem (1 mars 2007). "Ancient Boats, Boat Timbers, and Locked Mortise-and-Tenon Joints from Bronze/Iron-Age Northern Vietnam". International Journal of Nautical Archaeology (në anglisht). 36 (1): 13. ISSN 1057-2414.
  6. ↑ Sean McGrail (2001). Boats of the World: From the Stone Age to Medieval Times (në anglisht). Oxford University Press. fq. 25. ISBN 978-019814468-7.
  7. ↑ Sean McGrail (2001). Boats of the World: From the Stone Age to Medieval Times (në anglisht). Oxford University Press. fq. 36–38, 133, 147, 162. ISBN 978-019814468-7.
  8. ↑ Paul Lipke; Hag Ahmed Youssef Moustafa (1984). The Royal Ship of Cheops: a retrospective account of the discovery, restoration and reconstruction: based on interviews with Hag Ahmed Youssef Moustafa (në anglisht). British Archaeological Reports. fq. 74–75. ISBN 978-0-86054-293-3.
  9. ↑ Paula Grey (2016). A History of Travel in 50 Vehicles (në anglisht). Tilbury House Publishers and Cadent Publishing. fq. 23–24. ISBN 978-0-88448-398-4.
  10. ↑ Samuel Mark (2009). "The Construction of the Khufu I Vessel (c.2566 BC): a Re-Evaluation". International Journal of Nautical Archaeology (në anglisht). 38 (1): 133–140. S2CID 162096494.
  11. ↑ Alfred Lucas; John Richard Harris (30 prill 2012). Ancient Egyptian Materials and Industries (në anglisht). Courier Corporation. fq. 452–453. ISBN 978-0-486-14494-8.
  12. 1 2 Patrice Pomey (2010). Introduction 3. Transferts technologiques en architecture navale méditerranéenne de l'Antiquité aux temps modernes: identité technique et identité culturelle. Actes de la Table Ronde d'Istanbul 19–22 mai 2007. Varia Anatolica (në frëngjisht). Vëll. 20 no. 1. Institut Français d'Études Anatoliennes. fq. 134.
  13. ↑ Yaacov Kahanov; Patrice Pomey (1 janar 2004). "The Greek Sewn Shipbuilding Tradition and the Ma'agan Mikhael Ship: A Comparison with Mediterranean Parallels from the Sixth to the Fourth Centuries BC". The Mariner's Mirror (në anglisht). 90 (1): 24. doi:10.1080/00253359.2004.10656882. ISSN 0025-3359. S2CID 163985847.
  14. 1 2 Sean McGrail (2001). Boats of the World: From the Stone Age to Medieval Times (në anglisht). Oxford University Press. fq. 134. ISBN 978-019814468-7.
  15. ↑ Samuel Mark (2005). Homeric Seafaring (në anglisht). Texas A&M University Press. fq. 35. ISBN 978-1-60344-594-8.
  16. ↑ George F. Bass (1989). "The Construction of a Seagoing Vessel of the Late Bronze Age". Tropis I: Proceedings of the First International Symposium on Ship Construction in Antiquity, Piraeus, 1985 (në anglisht): 27.
  17. ↑ George F. Bass (2012). "Cape Gelidonya shipwreck". përmbledhur nga Eric H. Cline (red.). The Oxford Handbook of the Bronze Age Aegean (në anglisht). Oxford University Press. fq. 800. doi:10.1093/oxfordhb/9780199873609.001.0001. ISBN 978-019987360-9.
  18. ↑ Shelley Wachsmann (2009). Seagoing Ships & Seamanship in the Bronze Age Levant (në anglisht). Texas A&M University Press. fq. 239–241. ISBN 978-1-60344-080-6.
  19. ↑ Paula Grey (2016). A History of Travel in 50 Vehicles (History in 50) (në anglisht). Tilbury House Publishers and Cadent Publishing. fq. 23–24. ISBN 978-0-88448-398-4.
  20. ↑ Cemal Pulak (1998). "The Uluburun Shipwreck: An Overview". International Journal of Nautical Archaeology (në anglisht). 27 (3): 210. ISSN 1095-9270.
  21. ↑ Cemal Pulak (1998). "The Uluburun Shipwreck: An Overview". International Journal of Nautical Archaeology (në anglisht). 27 (3): 213. ISSN 1095-9270.
  22. ↑ Russell Meiggs (1982). Trees and Timber in the Ancient Mediterranean World (në anglisht). Clarendon Press. fq. 118, 134, 136, 408. ISBN 978-0-19-814840-1.
  23. ↑ Michel Rival (1991). La charpenterie navale romaine: matériaux, méthodes, moyens (në frëngjisht). Editions du Centre national de la recherche scientifique: Presses du CNRS. fq. 35–36. ISBN 978-2-222-04391-1.
  24. ↑ George F. Bass; Peter Throckmorton; Joan Du Plat Taylor; J. B. Hennessy; Alan R. Shulman; Hans-Günter Buchholz (1967). "Cape Gelidonya: A Bronze Age Shipwreck". Transactions of the American Philosophical Society (në anglisht). 57 (8): 50–51. ISSN 0065-9746.
  25. ↑ George F. Bass (2012). "Cape Gelidonya shipwreck". përmbledhur nga Eric H. Cline (red.). The Oxford Handbook of the Bronze Age Aegean (në anglisht). Oxford University Press. fq. 300. ISBN 978-019987360-9.
  26. ↑ Shelley Wachsmann (2009). Seagoing Ships & Seamanship in the Bronze Age Levant (në anglisht). Texas A&M University Press. fq. 208. ISBN 978-1-60344-080-6.
  27. ↑ George F. Bass (2012). "Cape Gelidonya shipwreck". përmbledhur nga Eric H. Cline (red.). The Oxford Handbook of the Bronze Age Aegean (në anglisht). Oxford University Press. fq. 801. doi:10.1093/oxfordhb/9780199873609.001.0001. ISBN 978-019987360-9.
  28. ↑ Kenneth Douglas White (1984). Greek and Roman Technology (në anglisht). Cornell University Press. ISBN 978-0-8014-1439-8.
  29. ↑ George F. Bass (2006). "New Techniques of Archaeology and Greek Shipwrecks of the Sixth and Fifth Centuries BC". Proceedings of the American Philosophical Society (në anglisht). 150 (1): 14. ISSN 0003-049X. JSTOR 4598971.
  30. ↑ Yaacov Kahanov; Elisha Linder (2004). "The sewing of the ship". The Ma'agan Mikhael Ship: The Recovery of a 2400-Year-Old Merchantman: Final Report (në anglisht). Vëll. 2. Israel Exploration Society. fq. 3–79. ISBN 978-965221055-5.
  31. ↑ Samuel Mark (2005). Homeric Seafaring (në anglisht). Texas A&M University Press. fq. 35, 67–68. ISBN 978-1-60344-594-8.
  32. ↑ Patrice Pomey (1997). Un exemple d'évolution des techniques de construction navale antique: de l'assemblage par ligatures à l'assemblage par tenons et mortaises. Techniques et économie antiques et médiévales: le temps de l'innovation: colloque international (C.N.R.S.) Aix-en-Provence, 21–23 mai 1996 (në frëngjisht). Errance. fq. 201. ISBN 978-2-87772-147-9.
  33. ↑ Shelley Wachsmann (2009). Seagoing Ships & Seamanship in the Bronze Age Levant (në anglisht). Texas A&M University Press. fq. 241. ISBN 978-1-60344-080-6.
  34. ↑ Mensun Bound (1985). "Early observations on the construction of the pre-Classical wreck at Campese Bay, island of Giglio: clues to the vessel's nationality". përmbledhur nga Sean McGrail; Eric Kentley (red.). Sewn Plank Boats: Archaeological and Ethnographic Papers Based on Those Presented to a Conference at Greenwich in November, 1984 (në anglisht). B.A.R. fq. 62. ISBN 978-0-86054-352-7.
  35. ↑ Yaacov Kahanov; Patrice Pomey (1 janar 2004). "The Greek Sewn Shipbuilding Tradition and the Ma'agan Mikhael Ship: A Comparison with Mediterranean Parallels from the Sixth to the Fourth Centuries BC". The Mariner's Mirror (në anglisht). 90 (1): 24. doi:10.1080/00253359.2004.10656882. ISSN 0025-3359. S2CID 163985847.
  36. ↑ André Wegener Sleeswyk (1 gusht 1980). "Phoenician joints, coagmenta punicana". International Journal of Nautical Archaeology (në anglisht). 9 (3): 244. ISSN 1057-2414.
  37. ↑ Peter Bellwood; Judith Cameron; Nguyen Van Viet; Bui Van Liem (1 mars 2007). "Ancient Boats, Boat Timbers, and Locked Mortise-and-Tenon Joints from Bronze/Iron-Age Northern Vietnam". International Journal of Nautical Archaeology (në anglisht). 36 (1): 8. doi:10.1111/j.1095-9270.2006.00128.x. ISSN 1057-2414. S2CID 162593190.
  38. ↑ Carolina López-Ruiz; Brian R. Doak (29 korrik 2019). The Oxford Handbook of the Phoenician and Punic Mediterranean (në anglisht). Oxford University Press. fq. 424. ISBN 978-0-19-049935-8.
  39. ↑ Matthew Teague (2007). "The Pegged Joint, Exposed". FineWoodworking (në anglisht). Taunton Press. Arkivuar nga origjinali më 25 shtator 2020. Marrë më 28 prill 2021.
  40. ↑ Gerhard Herm (1975). The Phoenicians: The Purple Empire of the Ancient World (në anglisht). Morrow. fq. 127. ISBN 978-068802908-1.
  41. ↑ Richard Stillwell, red. (1976). The Princeton Encyclopedia of Classical Sites (në anglisht). Princeton University Press. fq. 837. ISBN 978-069103542-0.
  42. ↑ Markus Porcius Katoni (1934). "XVIII". De agri cultura (në latinisht dhe anglisht). Loeb Classical Library. XVIII, 9.
  43. 1 2 André Wegener Sleeswyk (1 gusht 1980). "Phoenician joints, coagmenta punicana". International Journal of Nautical Archaeology (në anglisht). 9 (3): 243–244. ISSN 1057-2414.
  44. ↑ Carlos León Amores; Beatriz Domingo Hay (1992). "La construcción naval en el Mediterráneo Greco-Romano". Cuadernos de Prehistoria y Arqueología (në spanjisht). Universidad Autónoma de Madrid. 19: 205. ISSN 0211-1608.
  45. ↑ Jonathan R. W. Prag (2006). "Poenus Plane Est – but Who Were the "Punickes"?". Papers of the British School at Rome (në anglisht). 74: 1–37. doi:10.1017/S0068246200003214. S2CID 162396151.
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Lidhja_fenikase&oldid=2773538"