Kërceni tek përmbajtja

Lundrimi fenikas përqark Afrikës

Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë
Rindërtim i ekumene-s, bazuar në përshkrimin e Herodotit (shekulli V p.e.s.), me Afrikën të përqarkuar nga deti

Lundrimi fenikas përqark Afrikës është i lidhur me Egjiptin e Lashtë, i njohur nga historiani i lashtë grek Herodoti.[1] Lundrimi fenikas përqark Afrikës nën patronazhin e faraonit egjiptian Nekao II, diku midis viteve 610 dhe 594 p.e.s.. Thuhet se ata e kryen lundrimin në tre vjet, duke lundruar nga Deti i Kuq përqark Afrikës duke u kthyer në grykëderdhjen e Nilit. Në këtë mënyrë ata mund të kenë qenë të parët që përshkuan Rrugën e Kepit. Straboni, Polibi dhe Ptolemeu e vënë në dyshim lundrimin e raportuar nga Herodoti.[2] Nuk disponohen dokumente të kohës që të vërtetojnë historicitetin e këtij udhëtimi, por mungesa e të dhënave bashkëkohëse nuk nënkupton se nuk ka ndodhur. Sipas historianëve modernë, hollësitë e rrëfimit të Herodotit konfirmojnë të vërtetën e lundrimit fenikas, madje sugjerojnë mundësinë se fenikasit njihnin modelin rruzullor të Tokës. Megjithatë, asgjë e sigurtë rreth njohurive të tyre gjeografike dhe lundrimtare nuk ka mbijetuar, pavarësisht se dihet se ata bënë përparime të rëndësishme në këtë fushë.[3] Në mënyrë kureshtare, të dhënat që sjell Herodoti si të dhëna të pasigurta, janë ato që mund ti japin vërtetësi tregimit: «Pozicioni i Diellit në të djathtë kur ky vrojtohej nga hemisfera jugore».[4]

Rrëfimi i Herodotit

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Faraoni Nekao II duke u blatuar dhurata hyjnive

Sipas Herodotit (i lindur në 484 p.e.s.), një ekspeditë fenikase me porosinë e faraonit Nekao II (i shpallur faraon në 610 p.e.s.) udhëtoi përqark kontinentit Afrikan për herë të parë.[5][6] Faraoni kërkoi një kalim drejtë perëndimit nga Deti i Kuq. Pasi dështoi në synimin për të ndërtuar një kanal që të lidhte Detin e Kuq me atë Mesdhe përmes Nilit, vendosi të kërkonte një kalim drejt perëndimit nga jugu. Rrëfimi i Herodotit që disa anije fenikase lundruan përqark kontinentit afrikan, në atë kohë i quajtur Libia, në një ekspeditë të vështirë që kreu dy ndalesa të mëdha për të siguruar furnizime dhe që zgjati tre vjet për të mbërritur te "Kolonat e Herkulit" (Ngushtica e Gjibraltarit).

Herodoti tregon: «I admirojë më shumë ata që kanë përcaktuar kufijtë e Libisë, Azisë dhe Evropës, përveç se i kanë përshkruar, pasi ka dallim të madh midis këtyre tre pjesëve të Tokës: Evropa i tejkalon dy pjesët e tjera në gjatësi; por më duket se nuk mund të krahasohet me to në gjerësi. Libia vetë tregon se është e rrethuar nga deti, përveç anës që lidhet me Azinë. Nekos, mbreti i Egjiptit, është i pari që ne dimë, që e ka provuar këtë. Kur ai ndaloi së gërmuari kanalin që do ti bartëte ujërat e Nilit në Gjirin Arabik, mori fenikasit me anije, me urdhërin për të hyrë në Detin Verior nga Kolonat e Herkulit gjatë kthimit dhe në këtë mënyrë të ktheheshin në Egjipt».

Eksplorimet e mundshme dhe rrugët tregtare fenikase

«Fenikasit u nisën, kështu, nga Deti Eritreas duke lundruar përgjatë Detit Jugor. Përgjatë lundrimit të tyre, kur erdhi vjeshta, ata zbritën në bregun ku ndodheshin në Libi dhe mbollën grurë. Pastaj pritën për kohën e korrjes dhe pasi e korrën, u kthyen prapë në det. Duke pas udhëtuar kështu për dy vjetë, në vitin e tretë ata kaluan Kolonat e Herkulit dhe mbërritën në Egjipt. Me mbërritjen e tyre ata treguan se, ndërsa lundronin përqark Libisë, ata e kishin diellin në të djathtën e tyre. Ky fakt nuk më duket fare i besueshëm; por ndoshta ndonjë tjetri do ti duket i tillë. Në këtë mënyrë për së pari u njohë Libia.» —Herodoti – Historitë, Libri IV.[7][4]

Situata

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Ky lundrim lidhet me veprimtarinë e ngjeshur të faraonit Nekao II për të rritur fuqinë detare të Egjiptit, duke rekrutuar greko-jonianë të zhvendosur, për ti futur në marinën e tij që vepronte si në Mesdhe, ashtu dhe në Detin e Kuq.[8][9][10][11][12] Thuhet se Nekao II kishte nisur punimet për ndërtimin e një kanali që të lidhte Nilin me Detin e Kuq, që do të përfundohej vetëm nën sundimin e mbretit pers Dari i Madh (522-486 p.e.s.), duke u bërë pararendësi i Kanalit modern të Suezit.[13][14]

Vërtetësia e lundrimit

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Reliev anijeje fenikase në një sarkofag të Sidonit, Muzeu Kombëtar i Bejrutit

E vërteta e këtij udhëtimi është vënë në dyshim prej shumë kohësh, por në mënyrë kureshtare ajo që duket më e pabazë në një periudhë në të cilën shumë e dinin kontinentin afrikan më pak të shtrirë drejtë jugut, është ajo që i ka dhënë në fund kredibilitet rrëfimit: Nëse Herodoti nuk duket se e beson vërtetësinë e këtij udhëtimi, kjo është për shkak të rrjedhojë e hollësisë së raportuar se lundërtarët «e kishin diellin në të djathtën e tyre, d.m.th.: duke ndjekur rrugën e diellit në hemisferën jugore, ai ndodhet në të djathtë duke u drejtuar nga perëndimi. Te Historitë e Herodotit thuhet se lundërtarët fenikas, pasi u kthyen drejtë perëndimit (Kepi i Shpresës së Mirë) e shihnin Diellin e mesditës në të djathtë, d.m.th.: në veri dhe kjo mund të kuptohet duke u bazuar te eksplorimet portugeze të shekullit të XV, që tregojnë se skaji jugor i Afrikës ndodhet në jug të Tropikut të Bricjapit. Rrumbullakësia e Tokës njihej që nga shekulli VI p.e.s. me Parmenidin dhe Shkollën e Pitagorës, mund të përdoret si argument për ti dhënë kredibilitet historisë së historianit grek.[15]

Një tjetër element i diskutuar është prania e erërave aliseje në të kundërt të lundrimit pranë Kepit Bojador – bota e njohur atëherë nga fenikasit nuk shkonte përtej Mogadorit në brigjet afrikane të Atlantikut, në veçanti për të këtë arsye– duke i penguar të lundronin nga veriu i Gjirit të Guinesë. Praktika e kabotazhit duke rremuar është gjithashtu e vështirë për tu kryer në këto largësi. Për më tepër, prania e rripit të gjatë të shkretëtirës sahariane afërsisht në 2,000 km vijë bregdetare nga grykëderdhja e Lumit Senegal deri në Agadir nuk e përfshinë mundësitë e furnizimit me ujë dhe ushqim.[15]

Gjithasht është e mundur që ata ta kenë përfunduar ekspeditën nëpër tokë, duke ndjekur itineraret tregtare fenikase përmes Afrikës veriperëndimore, deri te ndonjë nga kolonitë e tyre në veri të Afrikës dhe nga aty të kenë lundruar prapë drejtë Egjiptit.[16]

Ka dëshmi të ndryshme për eksplorimin fenikas të brigjeve afrikane. Skalitur në gjuhën punike mbi një rrip bronzi në Tempullin e Baalit në Kartagjenë, ka dëshmi të një lundrimi fenikas përgjatë brigjeve lindore të Afrikës. Thuhet se kartagjenasi Hano Lundrimtari udhëtoi për 35 ditë përgjatë brigjeve afrikane në shekullin e V p.e.s..[17][18]

Riprodhim modern i një anijeje fenikase

Me lundrimin e plotë përqark Afrikës nga Vasco da Gama në vitin 1498, raporti i udhëtimit filloi të rehabilitohej prapë dhe më vonë të konsiderohej seriozisht nga studiuesit e shekujve të XVII dhe XVIII – në veçanti krahasuar me Periplin e dëshmuar të Detit Erithreas të zhvillua në bregun lindor të Afrikës (deri në "Rhapta" dhe në veri të Kanalit të Mozambikut) nga shekulli I i erës sonë për praktika tregtare – para se historianët e shekullit të XX të bëheshin më mosbesues.[15]

Riprodhimi i lundrimit fenikas

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Ekspedita e anijes Phoenicia është një riprodhim i lundrimit fenikas të shek. VII – VI p.e.s. përqark Afrikës, i konceptuar nga Philip Beale. Objektivi i ekspeditës ishte të provonte se anijet e ndërtuara nga fenikasit mund ti përballonin kushtet e lundrimit përqark Afrikës. Riprodhimi i një anije fenikase nisi nga Siria në gusht 2008, për të lundruar përmes Kanalit të Suezit, përqark Bririt të Afrikës dhe përgjatë brigjeve perëndimore të Afrikës, nëpër Ngushticës së Gjibraltarit dhe Mesdheut për tu rikthyer në Siri.

Riprodhim modern i një anijeje fenikase

Në janar 2010 ekspedita arriti në Afrikën e Jugut dhe në tetor të po atij vitiBejrutin.[19]

Anija Phoenicia, 20 metra e gjatë, u ndërtuar në Ishullin Arvad, siti i një qytet-shteti të lashtë fenikas pranë brigjeve siriane, nga anijendërtuesi sirian Khalid Hammoud, duke përdorur metoda tradicionale.[19]

Në 31 dhjetor 2019 u krye një udhëtim i dytë, Phoenicia u ankorua në portin e Santo Domingos, Republika Domenikane. Për këtë udhëtim të fundit, Beale deshi të tregojë se fenikasit mund të kenë kapërcyer Oqeanin Atlantik kohë para Kristofor Kolombit.[20] Udhëtimi nisi në 28 shtator 2019 në bashkinë e Kartagjenës në Tunizi, siti i qytetit të lashtë të Kartagjenës,[21] dhe mbërritën në Santo Domingo para 31 dhjetorit 2019.[22]

Zhvillimi detar fenikas

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Artikulli kryesor: Lidhja fenikase

Përmendja e parë e njohur e fenikasve lidhet me pushtimet e faraonit Tutmosi III (1479–1425 p.e.s.), duke përfshirë ata që egjiptianët i quanin Fenekhu (marangozë).[23] Egjiptianët kishin vënë në shënjestër qytetet bregdetare, si Biblosi, Arvad dhe Ullasa për vendosjen e tyre të rëndësishme gjeografike dhe lidhjet tregtare me brendësinë (nëpërmjet Nahr al-Kabir dhe lumit Orontes). Qytetet i mundësonin Egjiptit aksesin në tregtinë mesopotamike dhe furnizime të shumtë me dru cedri, për shkak të mungesës së drurit të përshtatshëm në Egjipt.[24] Tutmosi IV e vizitoi vetë Sidonin, ku organizohej blerja e drurit nga Libani.[25]

Lidhje zgavër-kllapë në anijen e mbytur fenikase Mazarron 1. Fenikasit qenë të parët që e përdorën këtë metodë, që u bë e njohur si lidhje fenikase

Nga mesi i shekullit të XIV p.e.s., qytet-shtetet fenikase konsideroheshin "qytete të favorizuara" nga egjiptianët. Tiri, Sidoni, Beiruti dhe Biblosi konsideroheshin si shumë të rëndësishëm. Fenikasit kishin autonomi të gjerë dhe qytetet e tyre ishin të begatë dhe të mirë zhvilluar.[26]

Diku midis viteve 1200 dhe 1150 p.e.s., Kolapsi i Fundit të Kohës së Bronzit i dobësoi rëndë ose i shkatërroi shumicën e qytetërimeve në rajon, duke përfshirë egjitianët dhe hititët. Fenikasit qenë të aftë tu mbijetonin sfidave të krizës dhe nga viti 1230 p.e.s. qytet shtete si Tiri, Sidoni dhe Biblosi ruajtën pavarësinë politike, duke përparuar interesat e tyre detare dhe gëzuan një begati ekonomike.

Periudha që ndonjëherë përshkruhet si një "Rilindje Fenikase" filloi dhe nga fundi i shekullit të XI p.e.s., u formua një aleancë midis Tirit dhe Izraelit duke krijuar një status quo të re gjeopolitike në Levant. Veprimtaria Tregtare e detit tani përfshinte jo vetëm tregtimin, por edhe kolonizimin dhe ekspansioni fenikas në Mesdhe kishte nisur.[27] Qytet-shtetet fenikase të kësaj kohe plotësuan zbrazëtinë e pushtetit të shkaktuar nga Kolapsi i fundit të kohës së Bronzit, duke krijuar një rrjetë të gjerë tregtar.[28]

Luftanije me dy rreshta rremash, në relievin e Ninevesë (rreth 700 p.e.s.), me gjasa anije fenikase

Rekuperimi i ekonomisë mesdhetare i atribuohet lundërtarëve dhe tregtarëve fenikas, që rivendosën tregtinë e largësisë së madhe midis Egjiptit dhe Mesopotamisë në shekullin e X p.e.s..[29]

Pasi qytet-shtetet tregtare fenikase ishin të përqëndruara përgjatë një rripi të ngushtë vije bregdetare, fenikasve u mungonte madhësia dhe popullsia për të mbështetur një ushtri të madhe. Kështu, pasi perandoritë fqinje filluan të fuqizohen, ata ranë gjithmonë e më shumë nën sundimin e huaj, që e kufizuan autonominë e tyre në shkallë të ndryshme.[30] Në këtë mënyrë ata kaluan nën dominimin e fuqive të ndryshme, si Egjipti, Asiria, Babilonia, Persia, grekët dhe romakët.

Fenikasit shërbenin si ndërmjetës midis qytetërimeve të ndryshme që shtriheshin përgjatë Mesdheut dhe Lindjes së Afërve, duke lehtësuar shkëmbimet e mallrave dhe diturisë, kulturës dhe traditave fetare. Rrjetit të tyre të gjerë tregtar i atribuohet vendosja e themeleve kohezive ekonomike dhe kulturore mesdhetare, që do të vijohej nga grekët dhe veçanërisht romakët.[29]

Reliev asirian i bartjes së drurit, që lidhet me fenikasit, Luvër

Lidhjet e fenikasve me grekët ishin të thella. Marrëdhëniet më të hershme të verifikuara duket se kanë filluar me Qytetërimin Minoik në Kretë (1950–1450 p.e.s.), që bashkë me Qytetërimin Mikenas (1600–1100 p.e.s.) konsiderohen pararendës të Greqisë së lashtë.[31] Kërkimet arkeologjike sugjerojnë se minoikët importonin gradualisht mallra, stile artistike dhe zakone nga kultura të tjera të Lindjes së Afërme nëpërmjet fenikasve.

Në Egjipt fenikasit shisnin trungje cedri për shumë të mëdha,[32] dhe verë, duke filluar nga shekulli VIII p.e.s.. Tregtia e verës me Egjiptin është dokumentuar intensivisht nga anijet e mbytura të zbuluara në vitin 1997 në det të hapur, 50 kilometres (30 mi) në perëndim të Askalonit në Izrael.[33] Furra poc[arie në Tir dhe Sarepta prodhonin amfora të mëdha për transportin e verës. Nga Egjipti, fenikasit merrnin arin nubian.

Gjetiu, ata merrnin sende të tjera, nga të cilët, më i rëndësishmi ishte argjendi, kryesisht nga Sardenja dhe Gadishulli Iberik. Kallaji për bërjen e bronzit "mund të jetë siguruar nga Galicia nëpërmjet bregdetit Atlantik të Spanjës Jugore; në mënyrë alternative, ai mund të ketë ardhur nga Evropa Veriore (Cornuolli ose Bretanja) nëpërmjet Luginës së Ronit dhe brigjeve të Masalias".[34] Straboni pohon se kishte një tregti tepër fitimprurëse midis Britanisë dhe fenikasve për kallajin nëpërmjet Kasiterideve, vendodhja e të cilëve është e panjohur, por mund kenë qenë pranë brigjeve veriperëndimore të Gadishullit Iberik.[35]

Fenikasit ndërtojnë urën lundruese për Kserksi, gjatë luftës së II perse me Greqinë në v. 480 p.e.s. (vizatim i A. C. Weatherstone, 1915)

Që nga viti 1200 p.e.s., tekste nga Ugariti sugjerojnë se anijet tregtare kanaanite ishin të afta të bartnin ngarkesa deri në 450 tonë. Gjatë mijëvjeçarit të I p.e.s., kapaciteti i ngarkimit të anijeve tregtare fenikase varionin midis 100 dhe 500 tonëve.[36] Fenikasit qenë të parët që përdorën lidhjet zgavër-kllapë, të njohura si lidhjet fenikase, për të siguruar dërrasat nënujore të anijeve.[37][38] Kjo metodë përfshinte shpimin e vrimave në dërrasat bashkuese dhe futjen e pykave prej druri për ti bashkuar ato, që pastaj siguroheshin me kunja. Shembuj të kësaj teknike përfshijnë Anijen e fundosur të Uluburunit (rr. 1320 p.e.s.)[39][40] dhe anijen e fundosur të Kepit Gelidonja (rr. 1200 p.e.s.).[41][42] Risia u përhap përgjatë Mesdheut duke ndikuar ndërtimtarinë greke dhe romake të anijeve,[43][44] me romakët që i referoheshin asaj si coagmenta punicana apo punicanis coamentis.[45][46]

Herët në Kohën e Hekurit, fenikasit krijuan porte, empore, tregje dhe ngulime përgjatë gjithë Mesdheut dhe deri në jugun e Detit të Zi. Koloni u vendosën në Qipro, Sardenjë, Ishujt Baleare, Siçili dhe Maltë, si dhe në brigjet e Afrikës Veriore dhe Siujdhesën Iberike.[47] Argjendi fenikas i datuar nga kjo periudhë bart izotope plumbi që përputhen me minierëat në Sardenjë dhe Spanjë, duke treguar shtrirjen e rrjetit tregtar fenikas.[48]

Shekel (monedhë) i lashtë fenikas që paraqet një galerë lufte me kokë luani para ushtarëve dhe një kalë deti, Biblios, shek. i IV p.e.s.
Shekel i lashtë fenikas që shfaq mbretin Abdashtart dhe një galerë lufte në anën tjetër
0.5 shekel fenikas nga Sidoni, shek. të V p.e.s.
Fenikasit ishin të shquar në lashtësi për aftësitë e tyre në ndërtimtarinë navale. Ata shpesh i paraqisnin anijet e tyre tregtare apo galerat e tyre të luftës në monedhat e tyre, shekelë.

Fundi i Kohës së Hekurit pa kulmin e veprimtarisë lundruese, tregtare dhe kulturore fenikase, vec[anërisht midis viteve 750 dhe 650 p.e.s.. Ndikimi fenikas është i dukshëm në "orientalizimin" e zakoneve kulturore dhe artistike greke. Një nga ndikimet kryesore kulturore është huazimi i alfabetit. Mes mallrave të tyre më popullore ishin tekstilet e rafinuara, të ngjyer tipikisht me të purpurtën tiriane. Iliada e Homerit, që u hartua gjatë kësaj periudhe, përmend cilësinë e veshjeve dhe mallrave metalike fenikase.[28]

Peripli i Himilko Lundërtarit sipas Ora Maritima të Avienusit

Fenikasit ka të ngjarë që të kenë qenë të parët që futën anijet bireme. Fernand Braudel citon skalitjet në basoreliev në muret e pallatit të Ninevesë që paraqet Flotën Tiriane duke u larguar nga porti i Tirit para se qyteti të sulmohej nga Senakeribi, mbreti i Asirisë rr. vitit 700 p.e.s.. Fenikasit lundruan me biremat e tyre pranë brigjeve dhe vetëm në mot të mirë.[49] Atyre u atribuohet gjithashtu zhvillimi i anijeve triremëshe nga studiues si Lucien Basch. Duke ju referuar dëshmive arkeologjike të anijeve të paraqitura në relievet e Ninivesë, vulave cilindrike dhe monedhave fenikase, ai argumenton se triremat u zhvilluan në Sidon rreth vitit 700 p.e.s. duke u adoptuar më vonë nga grekët.[50] Klasicisti John Sinclair Morrison, një studiues i triremave, përmend pohimin e Tukididit se triereis, ose triemat, thuhej se ishin ndërtuar së pari në Korint të Greqisë . Megjithëse ai pranon se fenikasit e vitit 701 p.e.s. konsideroheshin nga skulptori i relievit të Ninivesë me një lloj anijeje, të interpretuar nga Morrisoni si me tre banka rremuesisht në secilën anë në tre nivele, ku niveli i sipërm ishte pa njerëz,[51] ai argumenton se nuk ka arsye të qenësishme që rrëfimi i Tukididit të mos besohet.[52] Triemëshja konsiderohej si anija më e përparuar në botën e lashtë mesdhetare.[53]

Eksplorimet e Hano Lundërtarit në Afrikë

Fenikasit ishin një aset thelbësor i Perandorisë Akemenide, vec[anërisht për aftësitë e tyre në teknologjinë detare dhe lundrim;[54] ata përbënë pjesën kryesore të flotës perse gjatë luftërave greko-perse të shekullit të V p.e.s..[55] Fenikasit nën Kserksin e I, ndërtuan Kanalin e Kserksit dhe urat lundruese që i lejuan forcat e tij të kalonin në Greqinë kontinentale.[56] Gjithësesi, ata u ndëshkuan ashpër nga Kserksi në vijim të humbjes së tij në Betejën e Salaminës, pasi ai i akuzoi për frikacak dhe të paaftë.[57]

Fenikasit zhvilluan mjaft shpikje të tjera detare. Amfora, një lloj kontejneri i përdorur si për lëngje ashtu dhe për mallra të thata, ishte një shpikje fenikase që u bë një matje e standardizuar e volumit për gati dy mijë vjetë. Në Sidon, Tir, Atlit dhe Akra u zbuluan mbetjet e limaneve artificiale të vetë-pastruara.[58] Shembulli i parë i Ligjit detar gjendet gjithashtu në Levant.[59] Fenikasit vijuan të kontribuonin në hartografinë e Kohës së Hekurit.[60]

Fenikasit ishin të njohur për tregtinë e tyre përreth Mesdheut, veçanërisht brigjeve të Afrikës Veriore.[61] Tregtia u zgjerua në rajone përtej Mesdheut, duke përfshirë Baskonjën, ku besohet se prodhimi i birrës u fut nga fenikasit.[62]

Në vitin 2014, u zbulua një anije tregtare fenikase 12 metres (39 ft) e gjatë e fundosur afër Ishullit të Gozos në Maltë. E datuar nga viti 700 p.e.s., është një nga anijet më të vjetra të gjetura në Mesdhe. Në afërsi të saj ishin shpërndarë pesëdhjetë amfora, të përdorura për të bartur verë dhe vajë.[63][64][65]

Periplët fenikas

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Shiko edhe

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Referime

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
  1. ^ "La expedición egipcio-fenicia que circunnavegó África hace más de 2.500 años". La Brújula Verde (në spanjisht). 3 tetor 2018. Marrë më 21 janar 2021.
  2. ^ Henry Smith Williams (1904). "VII. Phœnician Comerce – Sea Trade". The Historians' History of the World: Israel, India, Persia, Phoenicia, Minor Nations of Western Asia (në anglisht). Vëll. 2. The Trow Press. fq. 326–329.
  3. ^ Herman Ralph Friis, red. (1967). The Pacific Basin: A History of Its Geographical Exploration (në anglisht). American Geographical Society. fq. 19.
  4. ^ a b Herodoti (1892). Henry Cary (red.). Herodotus: Literally Translated From the Text of Baehr, with a Geographical and General Index. Sir John Lubbok’s hundred book (në anglisht). Përkthyer nga Henry Cary. George Routledge and Sons. fq. 207–208.
  5. ^ "La circunnavegación fenicia de África en la época del faraón Neco II. Realidad histórica o ficción historizada" (PDF). e-spacio.uned.es (në spanjisht).
  6. ^ "Como llegaron los Fenicios a America del Sur". faculty.ucr.edu (në spanjisht). Marrë më 21 janar 2021.
  7. ^ "Herodotus on the First Circumnavigation of Africa". livius.org (në anglisht). Marrë më 11 mars 2025.
  8. ^ Dmitri Panchenko (2008). "Parmenides, the Nile and the Circumnavigation of Africa by the Phoenicians". përmbledhur nga José María Candau Morón; Francisco José González Ponce; Antonio Luis Chávez Reino (red.). Libyae lustrare extrema: realidad y literatura en la visión grecorromana de África: homaje al Prof. Jehan Desanges (në anglisht dhe spanjisht). Universidad de Sevilla, Secretariado de Publicaciones. fq. 189–194. ISBN 978-844721156-2.
  9. ^ Jimmy Dunn. "Necho II's African Circumnavigation". Tour Egypt (në anglisht).[lidhje e vdekur]
  10. ^ Nelson Pierroti. "La exploración de África en los textos egipcios de Sahure a Neco II" (në spanjisht). Juan de la Torre Suárez.
  11. ^ Jorge Álvarez (3 tetor 2018). "La expedición egipcio-fenicia que circunnavegó África hace más de 2.500 años". La Brújula Verde (në spanjisht).
  12. ^ Ana Vázquez Hoys (19 qershor 2009). "Circunnavegación fenicia de África con Necao II (616 a.C.)" (në spanjisht). Arkivuar nga origjinali më 2 maj 2019.
  13. ^ Angelo Solomon Rappoport (1903). "V. The Water Ways of Egypt". History of Egypt from 330 B.C. to the Present Time (në anglisht). Vëll. 3. The Grolier Society. fq. 235–290.
  14. ^ Rafael González Antón; Fernando López Pardo (2008). Rafael González Antón; Fernando López Pardo; Victoria Peña Romo (red.). Los fenicios y el Atlántico: IV Coloquio del CEFYP (në spanjisht). Centro de Estudios Fenicios y Púnicos. ISBN 978-84-612-8878-6.
  15. ^ a b c François-Xavier Fauvelle (7 nëntor 2019). "Comment l'Afrique ne fut pas découverte (2)" (në frëngjisht). Collège de France. Arkivuar nga origjinali më 16 maj 2025. Marrë më 16 mars 2025.{{cite web}}: Mirëmbajtja CS1: BOT: Gjendja e adresës origjinale është e panjohur (lidhja)
  16. ^ Alfredo Mederos Martín (10 nëntor 2015). "La exploración del litoral atlántico norteafricano según el periplo de Hannón de Cartago". Gerión. Revista de Historia Antigua (në spanjisht). 33: 15–45. doi:10.5209/rev_GERI.2015.v33.50972. ISSN 1988-3080. Marrë më 21 janar 2021.
  17. ^ "The Circumnavigation of Africa". stor.org (në anglisht). Marrë më 10 maj 2024.
  18. ^ "The Alleged Phoenician Circumnavigation of Africa: Considered in Relation to the Theory of a South African Ophir". jstor.org (në anglisht). Marrë më 10 maj 2024.
  19. ^ a b "Phoenicia proves the skeptics wrong by circumnavigating Africa". sail-world.com (në anglisht). 20 tetor 2010. Marrë më 4 prill 2021.
  20. ^ "Phoenicia is back - now to cross the Atlantic". sail-world.com (në anglisht). 8 mars 2013. Marrë më 7 tetor 2019.
  21. ^ "Who reached America first – Columbus or the Phoenicians?". middleeasteye.net (në anglisht). 28 shtator 2019. Marrë më 7 tetor 2019.
  22. ^ "Phoenicians Before Columbus Expedition". phoeniciansbeforecolumbus.com (në anglisht). 31 dhjetor 2019. Marrë më 4 prill 2021.
  23. ^ Edda Bresciani (1997). "Foreigners". përmbledhur nga Sergio Donadoni (red.). The Egyptians (në anglisht). University of Chicago Press. fq. 233. ISBN 978-0-226-15555-5.
  24. ^ Glenn E. Markoe (2000). Peoples of the Past: Phoenicians (në anglisht). University of California Press. fq. 1–19. ISBN 978-0-520-22614-2.
  25. ^ Betsy M. Bryan (2000). "The Egyptian Perspective on Mittani". përmbledhur nga Raymond Cohen; Raymond Westbrook (red.). Amarna Diplomacy: The Beginnings of International Relations (në anglisht). JHU Press. fq. 79. ISBN 978-0-8018-6199-4.
  26. ^ Raymond Cohen (2000). "Intelligence in the Armana Letters". përmbledhur nga Raymond Cohen; Raymond Westbrook (red.). Amarna Diplomacy: The Beginnings of International Relations (në anglisht). JHU Press. fq. 94. ISBN 978-0-8018-6199-4.
  27. ^ Robert R. Stieglitz (gusht 1990). "The Geopolitics of the Phoenician Littoral in the Early Iron Age". Bulletin of the American Schools of Oriental Research (në anglisht). 279 (279): 9–12. doi:10.2307/1357204. JSTOR 1357204.
  28. ^ a b John C. Scott (2018). "The Phoenicians and the Formation of the Western World". Comparative Civilizations Review (në anglisht). 78 (78).
  29. ^ a b Jerry H. Bentley (1999). "Sea and Ocean Basins as Frameworks for Historical Analysis". Geographical Review (në anglisht). 89 (2): 215–219. doi:10.1111/j.1931-0846.1999.tb00214.x.
  30. ^ Mark Woolmer (2021). A Short History of the Phoenicians: Revised Edition (në anglisht). Bloomsbury Publishing. fq. 49–50. ISBN 978-1-350-15394-3.
  31. ^ Fernand Braudel (2001). Roselyn de Ayala; Paule Braudel (red.). Memory and Mediterranean (në anglisht). Përkthyer nga Sian Reynolds. Alfred A. Knopf. fq. 112–113. ISBN 978-0-375-40426-9.
  32. ^ Barry W. Cunliffe (2008). Europe Between the Oceans; 9000 BC-AD 1000 (në anglisht). Yale University Press. fq. 241–242. ISBN 978-0-300-11923-7.
  33. ^ Lawrence E. Stager (2003). "Phoenician shipwrecks in the deep sea". përmbledhur nga Nikolaos Stampolidis (red.). Sea Routes…: From Sidon to Huelva: Interconnections in the Mediterranean, 16th–6th c. BC (në anglisht). Museum of Cycladic Art. fq. 233–248. ISBN 978-960-7064-40-0.
  34. ^ Glenn E. Markoe (2000). Peoples of the Past: Phoenicians (në anglisht). University of California Press. fq. 103. ISBN 978-0-520-22614-2.
  35. ^ Christopher Hawkes (1977). "Britain and Julius Caesar" (PDF). Proceedings of the British Academy (në anglisht). 63: 125–192. ISBN 978-0-19-725983-2.
  36. ^ Maria Eugenia Aubet (2001). The Phoenicians and the West: Politics, Colonies and Trade (në anglisht). Përkthyer nga Mary Turton. Cambridge University Press. fq. 174. ISBN 978-0-521-79543-2.
  37. ^ Sean McGrail (2001). Boats of the World: From the Stone Age to Medieval Times (në anglisht). Oxford University Press. fq. 134. ISBN 978-019814468-7.
  38. ^ Patrice Pomey (2010). Introduction 3. Transferts technologiques en architecture navale méditerranéenne de l'Antiquité aux temps modernes: identité technique et identité culturelle. Actes de la Table Ronde d'Istanbul 19–22 mai 2007. Varia Anatolica (në frëngjisht). Vëll. 20 no. 1. Institut Français d'Études Anatoliennes. fq. 134.
  39. ^ Samuel Mark (2005). Homeric Seafaring (në anglisht). Texas A&M University Press. fq. 35. ISBN 978-1-60344-594-8.
  40. ^ George F. Bass (1989). "The Construction of a Seagoing Vessel of the Late Bronze Age". Tropis I: Proceedings of the First International Symposium on Ship Construction in Antiquity, Piraeus, 1985 (në anglisht): 27.
  41. ^ George F. Bass; Peter Throckmorton; Joan Du Plat Taylor; J. B. Hennessy; Alan R. Shulman; Hans-Günter Buchholz (1967). "Cape Gelidonya: A Bronze Age Shipwreck". Transactions of the American Philosophical Society (në anglisht). 57 (8): 50–51. doi:10.2307/1005978. ISSN 0065-9746. JSTOR 1005978.
  42. ^ George F. Bass (2012). "Cape Gelidonya shipwreck". përmbledhur nga Eric H. Cline (red.). The Oxford Handbook of the Bronze Age Aegean (në anglisht). Oxford University Press. fq. 300. doi:10.1093/oxfordhb/9780199873609.001.0001. ISBN 978-019987360-9.
  43. ^ A. W. Sleeswyk (1 gusht 1980). "Phoenician joints, coagmenta punicana". International Journal of Nautical Archaeology (në anglisht). 9 (3): 244. Bibcode:1980IJNAr...9..243S. doi:10.1111/j.1095-9270.1980.tb01303.x. ISSN 1057-2414.
  44. ^ George F. Bass (2006). "New Techniques of Archaeology and Greek Shipwrecks of the Sixth and Fifth Centuries BC". Proceedings of the American Philosophical Society (në anglisht). 150 (1): 14. ISSN 0003-049X. JSTOR 4598971.
  45. ^ A. W. Sleeswyk (1 gusht 1980). "Phoenician joints, coagmenta punicana". International Journal of Nautical Archaeology (në anglisht). 9 (3): 243–244. Bibcode:1980IJNAr...9..243S. doi:10.1111/j.1095-9270.1980.tb01303.x. ISSN 1057-2414.
  46. ^ Mark Porcius Katoni (1934). "XVIII". De agri cultura (në latinisht dhe anglisht). Përkthyer nga Jeffrey Henderson. Loeb Classical Library. Chapter XVIII, 9. Marrë më 27 prill 2021.
  47. ^ William Hamilton Barnes (2018). "2: The Tyrian King List: An External Synchronism From Phoenicia". Studies in the Chronology of the Divided Monarchy of Israel (në anglisht). Scholars Press. fq. 29–55. ISBN 978-900436957-3.
  48. ^ Javier G. Chamorro (1987). "Survey of Archaeological Research on Tartessos". American Journal of Archaeology (në anglisht). 91 (2): 197–232. doi:10.2307/505217. JSTOR 505217. S2CID 191378720.
  49. ^ Fernand Braudel (2011). Memory and the Mediterranean (në anglisht). Knopf Doubleday Publishing Group. fq. 150. ISBN 978-0-307-77336-4.
  50. ^ Anthony J. Papalas (janar 1997). "The Development of the Trireme". The Mariner's Mirror (në anglisht). 83 (3): 259. doi:10.1080/00253359.1997.10656646.
  51. ^ J. S. Morrison; J. F. Coates; N. B. Rankov (2000). The Athenian Trireme: The History and Reconstruction of an Ancient Greek Warship (në anglisht). Cambridge University Press. fq. 34. ISBN 978-0-521-56456-4.
  52. ^ J. S. Morrison; J. F. Coates; N. B. Rankov (2000). The Athenian Trireme: The History and Reconstruction of an Ancient Greek Warship (në anglisht). Cambridge University Press. fq. 36. ISBN 978-0-521-56456-4.
  53. ^ Floris van den Eijnde (2019). "The First Athenian Empire? Athenian Overseas Interests in the Archaic Period". Empires of the Sea: Maritime Power Networks in World History (në anglisht). Brill. fq. 52. ISBN 978-90-04-40767-1.
  54. ^ Jacob Katzenstein (1979). "Tyre in the Early Persian Period (539-486 B.C.E.)". The Biblical Archaeologist (në anglisht). 42 (1): 31. doi:10.2307/3209545. JSTOR 3209545. S2CID 165757132.
  55. ^ Herodotus, The Histories, V.109
  56. ^ Herodotus, The Histories, VII.23
  57. ^ Herodotus, The Histories, VIII.90
  58. ^ Arad Haggi (2010). "Report on Underwater Excavation at the Phoenician Harbour, Atlit, Israel". International Journal of Nautical Archaeology (në anglisht). 39 (2): 283.
  59. ^ Shelley Wachsmann (2009). Seagoing Ships & Seamanship in the Bronze Age Levant (në anglisht). Texas A & M University Press. fq. 300, 51, 323–325, 332. ISBN 978-1-60344-080-6.
  60. ^ Mark Woolmer (2021). A Short History of the Phoenicians: Revised Edition (në anglisht). Bloomsbury Publishing. fq. 84. ISBN 978-1-350-15394-3.
  61. ^ Christine P. Rhodes (2014). Encyclopedia of Beer (në anglisht). Henry Holt & Co. ISBN 978-146688195-2.
  62. ^ August Ebrard Johannes Heinrich (1887). Apologetics, Or, The Scientific Vindication of Christianity (në anglisht). Vëll. 2. Përkthyer nga William Stuart; John Macpherson. T. & T. Clark. fq. 401.
  63. ^ Timmy Gambin (tetor 2017). Between east and west – The Phoenician shipwreck off Gozo (PDF) (Reportazh) (në anglisht). University of Malta. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 6 nëntor 2020. Marrë më 6 nëntor 2020.
  64. ^ Christopher Klein. "2,700-Year-Old Phoenician Shipwreck Discovered". HISTORY (në anglisht). Marrë më 23 prill 2020.
  65. ^ Rossella Lorenzi (28 gusht 2014). "2,700-Year-Old Phoenician Shipwreck Discovered". Seeker (në anglisht).
  66. ^ Nicholas Purcell (1999). "Himilco of Carthage, pioneering Atlantic navigator". përmbledhur nga Simon Hornblower; Antony Spawforth (red.). Oxford Classical Dictionary (në anglisht). Oxford University Press. fq. 707. ISBN 978-019522408-5.
  67. ^ Alfredo Mederos Martín (2006). "El periplo norteafricano de Ofelas" (PDF). Gerión. Revista de Historia Antigua (në spanjisht). Universidad de La Rioja. 24 (1): 65–84. ISSN 0213-0181. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 2 prill 2010. Marrë më 16 mars 2025.
  68. ^ Hano Lundrimtari (1864). Konstandinos Simonides (red.). The Periplus of Hannon, king of the Karchedonians, concerning the Lybian parts of the earth beyond the Pillars of Herakles (në anglisht). Trübner & Co.
  69. ^ Hano Lundërtari (1882). "Hannoni Carthaginiensium Regis Periuplus: Earum Quæ sunt ultra Herculis Columnas Libycarum Terræ Partium quem etiam dedicavit in Saturni delubro, exhibeutem hæcce". përmbledhur nga Karl Müller (red.). Geographi Graeci minores. E Codicibus Recognovit, Prolegomenis, Annotatione, Indicibus Instruxit, Tabulis Æri Incisis Illustravit (në latinisht). Vëll. 1. Firmin-Didot. fq. 1–14.
  70. ^ Alfredo Mederos Martín; Gabriel Escribano Cobo (2000). "El periplo norteafricano de Hannón y la rivalidad gaditano-cartaginesa de los siglos IV-III A.C." (PDF). Gerión. Revista de Historia Antigua (në spanjisht). Universidad de La Rioja (18): 77–107. ISSN 0213-0181. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 2 prill 2010. Marrë më 16 mars 2025.
  71. ^ Julián Garzón Díaz (1987). "Hannón de Cartago, Periplo (Cod. Palat. 398 fol. 55r-56r)". Memorias de historia antigua (në spanjisht). Universidad de Oviedo (8): 81–86. ISSN 0210-2943.

Bibliografia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Lidhje të jashtme

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Lundrimi_fenikas_përqark_Afrikës&oldid=2800279"