Ndarja Kino-Shqiptare

Ndarja Sino-Shqiptare ishte përkeqësimi gradual i marrëdhënieve midis Republikës Socialiste Popullore të Shqipërisë dhe Republikës Popullore të Kinës gjatë periudhës 1972–1978.

Të dy vendet kishin mbështetur njëra-tjetrën në ndarjen shqiptaro-sovjetike dhe ndarjen kino-sovjetike, duke deklaruar bashkarisht nevojën për të mbrojtur Marksizëm-Leninizmin kundër asaj që ata e konsideronin si revizionizëm sovjetik brenda lëvizjes komuniste ndërkombëtare. Megjithatë, nga fillimi i viteve 1970, mosmarrëveshjet shqiptare me disa aspekte të politikës kineze u thelluan pasi vizita e Nixon në Kinë së bashku me shpalljen kineze të "Teorisë së Tre Botëve" shkaktuan shqetësim të madh te udhëheqja shqiptare nën Enver Hoxhën. Hoxha pa në këto ngjarje një aleancë të re kineze me Imperializmin Amerikan dhe braktisjen e Internacionalizmit Proletar. Në vitin 1978, Kina ndërpreu marrëdhëniet e saj tregtare me Shqipërinë, duke sinjalizuar fundin e aleancës joformale që kishte ekzistuar midis dy shteteve.

Origjina

Udhëheqësi shqiptar Enver Hoxha, i fotografuar në vitin 1971

Në shtator të vitit 1956, Enver Hoxha udhëhoqi një delegacion të Komitetit Qendror të Partisë së Punës së Shqipërisë (PPSh) në Kongresi i 8-të Kombëtar i Partisë Komuniste të Kinës. Duke shkruar vite më vonë për përshtypjet e tij për vendin para vizitës, ai vuri në dukje se:

Ne kishim ndjekur me simpati luftën e drejtë të popullit vëlla kinez kundër fashistëve dhe agresorëve japonezë, reagimit të Chiang Kai-shek dhe ndërhyrjes amerikane... Ne dinim gjithashtu se në krye të Partisë Komuniste të Kinës ishte Mao Zedong, për të cilin personalisht, si dhe për partinë që ai drejtonte, nuk kishim informacione të tjera përveç atyre që kishim dëgjuar nga shokët sovjetikë. Qoftë gjatë kësaj periudhe, qoftë pas vitit 1949, ne nuk kishim pasur mundësinë të lexonim ndonjë nga veprat apo shkrimet e Mao Zedong-ut, për të cilin thuhej se ishte një filozof dhe kishte shkruar një seri të tërë veprash. Ne e mirëpritëm fitoren e 1 tetorit 1949 me gëzim të sinqertë dhe ishim ndër vendet e para që njohën shtetin e ri kinez dhe vendosën marrëdhënie vëllazërore me të. Megjithëse tani ishin hapur mundësi dhe rrugë më të mëdha për kontakte dhe lidhje më të shpeshta dhe më të ngushta midis dy vendeve tona, këto lidhje mbetën në nivelin e marrëdhënieve miqësore, kulturore dhe tregtare, dërgimit të disa delegacioneve të rangut të dytë, mbështetjes së ndërsjellë, sipas rastit, përmes fjalimeve dhe deklaratave publike, shkëmbimit të telegrameve me rastin e festimeve dhe përvjetorëve, dhe pothuajse asgjë më shumë.

Rehabilitimi i Josip Broz Tito dhe i Jugosllavisë nga Hrushovi, si dhe "Fjalimi Sekret" i tij që denonconte Joseph Stalin-in në shkurt të vitit 1956, vunë udhëheqjen sovjetike në kundërshtim me homologun e saj shqiptar. Sipas shqiptarëve, "qasjet e grupit të Hrushovit ndaj revizionistëve jugosllavë dhe denigrimi i hapur i Joseph Stalin-it ishin shtrembërimet e para të hapura të karakterit ideologjik dhe politik, të cilave iu kundërvu PPSh-ja." Pas mbërritjes në Pekin më 13 shtator, Hoxha zhvilloi takimin e tij të parë (dhe të vetëm) me Mao Zedong-un gjatë seancave të kongresit të partisë. Dy pyetjet e para të Maos kishin të bënin me lidhjet jugosllavo-shqiptare dhe mendimin e shqiptarëve për Stalin-in. Hoxha u përgjigj se marrëdhëniet e Shqipërisë me Jugosllavinë ishin "të ftohta" dhe i dha Maos "një përmbledhje të shkurtër, duke u ndalur në disa nga momentet kryesore të aktivitetit anti-shqiptar dhe anti-marksist të udhëheqjes jugosllave." Për çështjen e Stalin-it, Hoxha deklaroi se Partia e Punës e konsideronte atë "një udhëheqës me merita shumë të mëdha dhe të gjithanshme, një dishepull besnik i Leninit dhe vazhdues i veprës së tij." Mao argumentoi se vendimi i vitit 1948 i Byrosë së Informacionit për të përjashtuar Jugosllavinë ishte i gabuar dhe gjithashtu theksoi atë që ai i konsideronte si gabime të Stalin-it në lidhje me Kinën.

Hoxha më vonë kujtoi se

"Përshtypjet tona nga ky takim nuk ishin ato që kishim pritur... Ne u zhgënjyem veçanërisht nga gjërat që dëgjuam nga goja e Maos për Byronë e Informacionit, Stalin-in dhe çështjen jugosllave. Megjithatë, ne u befasuam dhe u shqetësuam edhe më shumë nga zhvillimet e Kongresit të 8-të. E gjithë platforma e këtij Kongresi bazohej në tezat e Kongresi i 20-të i Partisë Komuniste të Bashkimit Sovjetik, madje, në disa drejtime, tezat e Hrushovit ishin çuar edhe më tej përpara... Përveç gjërave të tjera, në raportet që Liu Shaoqi, Deng Xiaoping dhe Zhou Enlai mbajtën njëri pas tjetrit në Kongresin e 8-të, ata mbrojtën dhe thelluan më tej linjën e përhershme të Partisë Komuniste të Kinës për bashkëpunim të gjerë me borgjezinë dhe kulakët, 'argumentuan' në mbështetje të bekimeve të mëdha që do t’i vinin 'socializmit' nga trajtimi i mirë i kapitalistëve, tregtarëve dhe intelektualëve borgjezë dhe vendosja e tyre në pozita të larta drejtuese, propaganduan me forcë nevojën e bashkëpunimit midis klasës punëtore dhe borgjezisë kombëtare, dhe midis partisë komuniste dhe partive të tjera nacionaliste demokratike, në kushtet e socializmit, etj., etj. Në fakt, 'njëqind lulet' dhe 'njëqind shkollat' e Mao Zedong-ut... përbënin variantin kinez të teorisë dhe praktikës borgjezo-revizioniste për 'qarkullimin e lirë të ideve dhe njerëzve', për bashkëjetesën e një përzierjeje kaotike ideologjish, rrymash, shkollash dhe grupeve brenda socializmit."

Sipas Hoxhës, Mao në Konferencën Ndërkombëtare të Partive Komuniste dhe Punëtore të vitit 1957 deklaroi se, "Nëse Stalin do të ishte këtu, do ta kishim të vështirë të flisnim kështu. Kur takova Stalin-in, para tij ndihesha si nxënës para mësuesit të tij, ndërsa me shokun Hrushov flasim lirisht si shokë të barabartë" dhe dënoi "Grupi Anti-Parti" të Molotovit dhe të tjerëve. Hoxha gjithashtu pretendoi se Mao shprehu keqardhje që jugosllavët refuzuan të merrnin pjesë në konferencë, me Maon që fliste për ata "që janë 100 për qind marksistë, dhe të tjerë që janë 80 për qind, 70 për qind ose 50 për qind, madje ka disa që mund të jenë vetëm 10 për qind marksistë. Ne duhet të flasim edhe me ata që janë 10 për qind marksistë, sepse ka vetëm përfitime nga kjo. Pse të mos mblidhemi, dy ose tre veta, në një dhomë të vogël dhe të diskutojmë gjërat? Pse të mos flasim, duke u nisur nga dëshira për unitet?" Sipas pikëpamjes së Hoxhës, refuzimi i jugosllavëve për të marrë pjesë, si dhe dëshirat e sovjetikëve dhe kinezëve për të rritur prestigjin e tyre në lëvizjen komuniste botërore në përgjigje të ngjarjeve të vitit të kaluar, krijuan një situatë ku "Deklarata e Moskës e vitit 1957 [që rezultoi nga Konferenca], në përgjithësi, ishte një dokument i mirë" për shkak të theksit të saj në kundërshtimin e revizionizmit, gjë që si sovjetikët ashtu edhe kinezët e gjetën të dobishme të theksonin në atë kohë.

Sipas William E. Griffith, pozicioni kinez mbi çështjet ndërkombëtare kishte filluar të zhvendosej majtas për shkak të kontradiktave të thelluara me Bashkimin Sovjetik dhe dështimit të Fushatës së Njëqind Luleve në vend. "Vetëm kur kinezët vendosën, në vitin 1957 dhe hapur në vitin 1960, të sfidonin dominimin sovjetik të bllokut [komunist] ata filluan të kërkonin seriozisht aleatë të cilët ishin të gatshëm dhe të dëshiruar t’i mbështesnin." Deri në vitin 1960, shqiptarët e gjetën veten në pajtim ideologjik me kinezët, siç vëren Elez Biberaj: "Kinezët kishin kritikuar Hrushovin për afrimin e tij me Titon dhe e konsideronin tolerimin e 'revizionizmit' jugosllav të rrezikshëm për të gjithë bllokun komunist... Megjithëse farat e konfliktit sino-sovjetik u mbollën gjatë kohës së Stalin-it, dallimet e politikave midis Pekinit dhe Moskës dolën gjatë mesit dhe fundit të viteve 1950, duke përkuar me përkeqësimin e marrëdhënieve shqiptaro-sovjetike." Kinezët i konsideronin shqiptarët të dobishëm për shkak të armiqësisë së tyre ndaj revizionizmit të perceptuar sovjetik, me artikuj shqiptarë mbi këtë temë që ribotoheshin në mediat kineze.

Në nëntor 1960, Konferenca e Dytë Ndërkombëtare e Partive Komuniste dhe Punëtore do të mbahej, dhe një Komision u krijua në tetor për ta përgatitur atë. Megjithatë, delegacioni shqiptar i kryesuar nga Hysni Kapo dhe delegacioni kinez i kryesuar nga Deng Xiaoping ishin në kundërshti; fjalimi i Kapos në Komision kritikoi trajtimin sovjetik të Konferencës së Bukureshtit dhe sulmet e tij ndaj Kinës, ndërsa Deng deklaroi: "Ne nuk do të flasim për të gjitha çështjet... Ne nuk do të përdorim terma të tillë si 'opportunist', ose 'revizionist', etj." As Kapo dhe as Ramiz Alia (një tjetër anëtar i delegacionit) nuk e ndien këtë qëndrim si të drejtë, me Hoxhën që i dërgonte letra delegacionit duke i quajtur fjalimet e Dengut "pa shtyllë kurrizore" dhe duke shtuar: "Ata nuk janë për ta çuar çështjen deri në fund... Ata janë për të rregulluar atë që mund të rregullohet, dhe koha do të rregullojë pjesën tjetër... Po të isha në vend të sovjetikëve, do ta pranoja fushën që kinezët po më hapin, sepse atje do të gjej bar të mirë dhe mund të kullos lirisht." Alia kështu shkroi se në lidhje me çështjen e parimeve, "Kinezët shqetësoheshin vetëm për [sovjetikët] 'shkopin dirigjues', të cilin donin ta thyenin. Ata nuk shkuan më tej."

Megjithatë, Hoxha kujtoi vite më vonë se, në lidhje me prishjen e marrëdhënieve midis Kinës dhe Bashkimit Sovjetik, "ne ishim mjaft të qartë se [sovjetikët] nuk vepronin nga pozita parimore në akuzat që po bënin kundër partisë kineze. Siç u bë edhe më e qartë më vonë, dallimet ishin mbi një sërë çështjesh parimore që, në atë kohë, kinezët dukeshin se i mbanin qëndrimet e tyre të drejta. Si në fjalimet zyrtare të udhëheqësve kinezë ashtu edhe në artikujt e tyre të botuar, veçanërisht në atë të titulluar 'Rroftë Leninismi', partia kineze trajtoi problemet në mënyrë teorikisht të saktë dhe iu kundërvu hrushovistëve." Mbi këtë bazë, ajo mbrojti aktivitetin e Partisë Komuniste të Kinës në Konferencë, "e bëri këtë me vetëdije të plotë për të mbrojtur parimet e Marksizëm-Leninizmit, dhe jo për të marrë disa fabrika dhe disa traktorë nga Kina në këmbim."

Enver Hoxha dhe Zhou Enlai në 1966

Vitet 1960

Griffith shkroi në fillim të viteve '60 se "dokumentet shqiptare shquhen për tonin e tyre jashtëzakonisht të dhunshëm dhe sfidues. Një kombinim i jashtëzakonshëm i tërbimit tradicional ballkanik dhe fanatizmit marksist-leninist të majtë, polemikat shqiptare kundër Hrushovit... ishin padyshim shumë më ekstreme se gjuha relativisht e moderuar, e zbukuruar dhe mbi të gjitha 'korrekte' me të cilën komunistët kinezë zakonisht e mbështillnin ftohtësinë e tyre më të madhe kundër Moskës... Duket e dyshimtë që Pekini e nisi ose madje e aprovoi domosdoshmërisht intensitetin dhe shtrirjen e dhunës verbale shqiptare... ata ndoshta nuk mundën ose nuk e panë të arsyeshme ta frenonin atë." Një autor vuri në dukje se "fjalimi i Hoxhës [në Konferencën e nëntorit 1960] denoncoi aq ashpër Hrushovin saqë edhe delegatët kinezë u dukën të sikletosur."

Me të dyja shtetet që pretendonin se udhëheqja sovjetike kishte tradhtuar marksizëm-leninizmin dhe po mbikëqyrte rikthimin e kapitalizmit në BRSS, "Kina u perceptua si ajo që zëvendësoi Bashkimin Sovjetik si lider i 'luftës anti-imperialiste'. Ky imazh u përforcua nga gjendja e keqe e marrëdhënieve të Pekinit me vendet kapitaliste në përgjithësi. ... Fryma revolucionare që karakterizonte shoqërinë kineze vlerësohej lart nga udhëheqja shqiptare dhe konsiderohej si një tregues i karakterit marksist-leninist të PKK-së dhe politikave të saj. Gjatë viteve formuese të aleancës, Tirana e shihte Pekinin si një qendër për zhvillimin e një lëvizjeje të re dhe 'të vërtetë' marksiste-leniniste." Në vitin 1964 Zhou Enlai vizitoi Shqipërinë dhe nënshkroi një deklaratë të përbashkët e cila, ndër të tjera, deklaronte se, "Marrëdhëniet midis vendeve socialiste, qofshin të mëdha apo të vogla, ekonomikisht më të zhvilluara apo më pak të zhvilluara, duhet të bazohen në parimet e barazisë së plotë... Është absolutisht e palejueshme të imponohet vullneti i një vendi mbi një tjetër, ose të dëmtohet pavarësia, sovraniteti dhe interesat e popullit të një vendi vëllazëror me pretekstin e 'ndihmës' ose 'ndarjes ndërkombëtare të punës'."

Aleanca informale midis Kinës dhe Shqipërisë u konsiderua nga Jon Halliday si "një nga fenomenet më të çuditshme të kohëve moderne: këtu ishin dy shtete me madhësi krejtësisht të ndryshme, mijëra kilometra larg, pa pothuajse asnjë lidhje kulturore apo njohuri mbi shoqëritë e njëri-tjetrit, të bashkuar nga një armiqësi e përbashkët ndaj Bashkimit Sovjetik." Biberaj shkroi se ishte një marrëdhënie e pazakontë, "një aleancë politike më shumë sesa ushtarake", pa ndonjë traktat zyrtar të nënshkruar dhe "pa një strukturë organizative për konsultime të rregullta dhe koordinim politik", duke qenë "e karakterizuar nga një marrëdhënie informale e zhvilluar mbi një bazë ad hoc."

Një mosmarrëveshje e hershme midis kinezëve dhe shqiptarëve kishte të bënte me karakterin e udhëheqjes sovjetike dhe polemikat kundër saj. Në korrik 1963, Hoxha shkroi në ditarin e tij se, "Kinezët po thonë për Hrushovin sot atë që Hrushovi tha për Titon dje: 'Ai është një armik, një kalë trojan, por nuk duhet ta lëmë të kalojë tek armiku, nuk duhet ta lëmë të kapitullojë, sepse është çështja e popujve të Jugosllavisë', etj." dhe se "nuk po merremi me një person apo një grup që po bën disa gabime, që në mes të rrugës sheh katastrofën që po afrohet dhe kthehet prapa; në këtë rast do të ishte thelbësore të manovrohej, pa bërë lëshime në parime, 'për të mos e lënë të kalojë te imperialistët'. Por me Hrushovin nuk është aspak e drejtë, madje as të merret në konsideratë, e lëre më të bëhet një gjë e tillë. Ai ka tradhtuar plotësisht." Kinezët ishin të lëkundur për t’u përfshirë në polemika publike me udhëheqjen sovjetike në vitet 1961–63, duke theksuar nevojën për një "front të bashkuar" kundër amerikanëve dhe duke kërkuar në përputhje me këtë që shqiptarët të ulnin tonet e polemikave të tyre dhe të kërkonin rivendosjen e marrëdhënieve diplomatike me Bashkimin Sovjetik, çka shqiptarët e morën si ofendim.

Një tjetër mosmarrëveshje e hershme midis kinezëve dhe shqiptarëve kishte të bënte me çështjen e mosmarrëveshjeve kufitare. Hoxha shkroi në ditarin e tij në gusht 1964 se "Chou En-lai ngre me rumunët pretendime territoriale kundër Bashkimit Sovjetik. Ai akuzon Bashkimin Sovjetik (Leninin dhe Stalinin, sepse kjo 'grabitje', sipas Chou En-lait, ndodhi në kohën e tyre) se ka rrëmbyer territore kineze, japoneze, polake, gjermane, çeke, rumune, finlandeze dhe të tjera. Nga ana tjetër, Chou En-lai u thotë rumunëve se ata po bëjnë mirë që pretendojnë territoret që Bashkimi Sovjetik u ka rrëmbyer atyre. Këto nuk janë qëndrime marksiste-leniniste, por nacional-shoviniste." Në shtator të atij viti, Komiteti Qendror i Partisë së Punës së Shqipërisë i dërgoi një letër Komitetit Qendror të PKK-së mbi mosmarrëveshjen kufitare kino-sovjetike, duke deklaruar se, "Nën presionin e propagandës revizioniste të Hrushovit... masat e popullit sovjetik nuk do ta kuptojnë pse Kina Popullore po parashtron tani pretendime territoriale ndaj Bashkimit Sovjetik..." PKK-ja nuk u përgjigj.

Me rënien e Hrushovit dhe ngritjen e Leonid Brezhnevit në tetor 1964, kinezët kërkuan që Partia e Punës e Shqipërisë t'i bashkohej mbështetjes për udhëheqjen e re "në luftën kundër armikut të përbashkët, imperializmit." Megjithatë, Partia e Punës e konsideronte ngritjen e Brezhnevit si "Hrushovizëm pa Hrushov" dhe në një letër drejtuar Komitetit Qendror të PKK-së kërkoi vazhdimin e polemikave kundër udhëheqjes sovjetike, ndërsa kinezët kërkuan që shqiptarët të dërgonin një delegacion në Moskë së bashku me delegacionin e tyre të drejtuar nga Zhou Enlai. Duke kujtuar këtë incident në vitin 1968, Hoxha shkruante: "Zhou Enlai shkoi në Moskë pa ne dhe atje pësoi [një] disfatë të turpshme... Më vonë na u tha: 'Bëmë një gabim që shkuam në Moskë dhe që jua propozuam edhe juve', etj., etj." Pavarësisht këtyre dhe dallimeve të ardhshme mes dy aleatëve jozyrtarë, shqiptarët më pas shkruanin se ata "e mbështetën Kinën publikisht... në arenën ndërkombëtare për ato qëndrime të palës kineze që ishin të drejta."

Një burim i vazhdueshëm irritimi për shqiptarët ishte pamundësia për të pasur kontakte të rregullta me kinezët. Duke analizuar dy vëllimet e Reflektimeve mbi Kinën të Hoxhës (që përmbajnë fragmente nga ditari i tij politik), Halliday shkruan:

"Nëse ka një temë qendrore në të gjithë 1600 faqet, ajo është problemi i deshifrimit të veprimeve të Kinës... Në hyrjen e parë... Hoxha shkruan se pavarësisht rëndësisë së konsultimeve mbi 'revizionizmin', 'deri tani, kinezët nuk kanë pasur asnjë kontakt me ne për të diskutuar këto çështje. Po ta dinin armiqtë tanë se mes nesh nuk ka fare konsultime për luftën kundër revizionistëve modernë, do të habiteshin. Ata kurrë nuk do ta besonin. Por kështu qëndron puna.' ... Hoxha paraqet dekadën e gjysmë të 'aleancës' me Kinën si vite kur Shqipëria duhej të censuronte veten mjaft shpesh, me shpërthime të herëpashershme për të sinjalizuar pakënaqësi ndaj veprimeve të Kinës... Ditari është i pasur me rrëfime mbi përpjekjet e tij për të deshifruar si deklaratat dhe veprimet publike, ashtu edhe (diçka më pak e njohur) komunikimet private të kinezëve drejtuar shqiptarëve, të cilat ishin gjithashtu në 'kod'. Në fund, Hoxha mbetet i detyruar të shikojë televizionin e Jugosllavisë që e urrente dhe të Italisë kapitaliste."

Në tetor 1966, Hoxha mbajti një fjalim në një plenum të Komitetit Qendror të Partisë së Punës me titull "Disa Ide Paraprake mbi Revolucionin Kulturor Proletar Kinez", duke vënë në dukje se, "Jemi informuar dhe kemi ndjekur zhvillimet e fundit në Kinë vetëm përmes shtypit kinez dhe Hsinhua. Partia Komuniste e Kinës dhe Komiteti i saj Qendror nuk i kanë dhënë Partisë sonë dhe Komitetit të saj Qendror ndonjë informacion të veçantë shoqëror e vëllazëror. Ne mendojmë se, si një parti e lidhur kaq ngushtë me tonën, ajo duhet të na kishte mbajtur më mirë të informuar në një mënyrë internacionaliste, veçanërisht gjatë këtyre muajve të fundit."

Hoxha e analizoi zhvillimin e ngjarjeve në Kinë në një mënyrë përgjithësisht negative, duke kritikuar ndër të tjera faktin se PKK nuk kishte mbajtur një kongres për dhjetë vjet dhe se kishin kaluar katër vjet pa u mbajtur një plenum i Komitetit Qendror, një praktikë e cila "nuk mund të gjendet në asnjë parti marksiste-leniniste."

Hoxha tha se "kulti i Maos u ngrit në qiell në një mënyrë të sëmurë dhe artificiale" dhe shtoi më tej se, duke lexuar objektivat e pretenduara të revolucionit, "ke përshtypjen se gjithçka e vjetër në kulturën kineze dhe botërore duhet të refuzohet pa dallim dhe të krijohet një kulturë e re, kultura që ata e quajnë proletare."

Ai shtoi më tej se, "Është e vështirë për ne ta quajmë këtë revolucion, ashtu siç po e kryejnë 'Gardistët e Kuq', një Revolucion Kulturor Proletar... armiqtë mund dhe duhet të kapen nga organet e diktaturës mbi bazën e ligjit, dhe nëse armiqtë janë infiltruar në komitetet e partisë, le të pastrohen përmes kanaleve të partisë. Ose, në analizën përfundimtare, le të armatoset klasa punëtore dhe të sulmojë komitetet, por jo me fëmijë."

Fillimi i Revolucionit Kulturor kinez përkoi me intensifikimin e Revolucionit Kulturor dhe Ideologjik Shqiptar në fushën e kulturës, ekonomisë dhe politikës, i cili, ndryshe nga homologu i tij kinez, u paraqit si "një vazhdim dhe thellim i politikave, programeve dhe përpjekjeve të ndërmarra nga Shqipëria për një periudhë prej rreth njëzet vitesh." Dallime të tjera ishin se prania e Hoxhës nuk mori kurrë "statusin simbolik dhe mistik në revolucionin shqiptar që Mao Ce Duni gëzonte në Kinë", nuk kishte ndonjë luftë fraksionare brenda partisë që të ishte në themel të nismës shqiptare, ushtria shqiptare nuk luajti ndonjë rol të rëndësishëm në ngjarje, nuk kishte ekuivalentë shqiptarë të Gardistëve të Kuq, as "fluks mbështetësish të revolucionit nga provincat drejt Tiranës... as spastrim publik, as trazira në Universitetin e Shtetit në Tiranë apo zhvendosje të sistemit shkollor, dhe as ndonjë goditje dëmtuese për ekonominë si rezultat i ndryshimeve të sjella nga revolucioni."

Shqiptarët gjithashtu i rezistuan përpjekjeve kineze për t'i bërë ata të lartësonin "Mendimin e Mao Ce Dunit" si një "fazë më e lartë" e marksizëm-leninizmit.

Një tjetër dallim midis shqiptarëve dhe kinezëve ishte trajtimi i partive "antirevizioniste" në Evropë dhe gjetkë, të cilat hapur mbronin qëndrimet e shqiptarëve dhe kinezëve kundër Bashkimit Sovjetik. Kinezët ishin hezitues për t'i organizuar ato në përpjekje të përbashkëta për shkak të frikës se do të largonin partitë "neutrale", si ato në Koreja e Veriut dhe Vietnamin Verior, ndërsa shqiptarët shprehën një interes aktiv në këto përpjekje. Hoxha shkroi se PKK:

"po i shmanget takimeve të përgjithshme... Ajo mban takime me parti të tjera, një nga një, gjë që ka të drejtë ta bëjë, dhe pas këtyre takimeve këto parti dalin me deklarata dhe artikuj që mbrojnë gjithçka që Kina thotë dhe bën. Tani i gjithë shqetësimi i Partisë Komuniste të Kinës është që lëvizja komuniste marksiste-leniniste të pranojë se idetë e Mao Ce Dunit udhëheqin botën, të pranojë kultin e Maos, Revolucionin Kulturor Proletar dhe gjithë vijën e Partisë Komuniste të Kinës me të mirat dhe gabimet e saj... Ashtu siç nuk mund të pranohen en bloc (pa rezervë) opinionet e një partie, nuk mund të pranohen as ato të dy partive en bloc. Të gjithë duhet të shprehin mendimin e tyre. Prandaj, takimi i përbashkët dhe marrja e vendimeve të përbashkëta është e rëndësishme."

Pas pushtimit të Çekosllovakisë nga Traktati i Varshavës në vitin 1968, një delegacion shqiptar në Pekin u informua nga Zhou Enlai se "Shqipëria, si një vend i vogël, nuk kishte nevojë për armatim të rëndë dhe se nuk ishte aspak në gjendje të mbrohej e vetme nga një agresion i huaj... Prandaj, sipas Çu En Lait, e vetmja rrugë që Shqipëria të përballonte një agresion të huaj ishte ajo e... përfundimit të një aleance ushtarake me Jugosllavinë dhe Rumaninë... [dhe ai] përsëriti këtë tezë të njëjtë për delegacionin e qeverisë shqiptare që kishte shkuar në Pekin në korrik 1975... [por që] u refuzua përsëri nga delegacioni ynë në një mënyrë të qartë dhe kategorike."

Një tregues i qëndrimit shqiptar ndaj Rumanisë u dha nga vizita e Nikolae Çauçeskut në Kinë në qershor 1971, me Hoxhën që shkroi në ditarin e tij: "Hsinhua raportoi vetëm se [Mao] i tha atij: 'Shokë rumunë, ne duhet të bashkohemi për të rrëzuar imperializmin'. Sikur Çauçesku dhe shokët e tij do të rrëzonin imperializmin!! Nëse bota pret që Çauçeskut t'i bëjë një gjë të tillë, imperializmi do të jetojë për dhjetëra mijëra vjet. Është proletariati dhe popujt ata që luftojnë imperializmin."

Vitet 1970

Pas rënies së Lin Biao-s, udhëheqësia kineze filloi të kërkonte një marrëveshje me Shtetet e Bashkuara kundër Bashkimit Sovjetik, duke e parë këtë të fundit si një kundërshtar më të rrezikshëm për interesat e saj. Vizita e Henry Kissinger-it në Kinë në korrik 1971 dhe shpallja e mëvonshme e vizitës së Nixonit ishte një tronditje për shqiptarët, me Hoxhën që shkruante në ditarin e tij në atë kohë se "kur amerikanët po vrisnin dhe bombardonin në Vietnam dhe në gjithë Indokinën, Kina mbante bisedime sekrete me amerikanët... Këto negociata të turpshme, anti-marksiste, u mbajtën pa dijeninë e vietnamezëve, e lëre më pa asnjë dijeni nga ana jonë. Kjo ishte skandaloze. Kjo ishte një tradhti e kinezëve ndaj vietnamezëve, ndaj luftës së tyre, ndaj nesh, aleatëve të tyre, dhe ndaj gjithë popujve të tjerë progresistë. Kjo është neveritëse."

Një muaj më vonë, Komiteti Qendror i Partisë së Punës së Shqipërisë i dërgoi një letër homologut të tij kinez, duke protestuar ashpër kundër vendimit për të pritur Nixonin, duke shkruar ndër të tjera se

"pavarësisht nga rezultati i bisedimeve, vetë fakti që Niksoni, i njohur si një antikomunist i tërbuar, si një agresor dhe vrasës i popujve, si përfaqësuesi i reaksionit më të zi amerikan, do të pritet në Kinë, ka shumë anë negative dhe do të sjellë pasoja të shumta negative për lëvizjen revolucionare dhe kauzën tonë. Nuk ka asnjë mënyrë që vizita e Nixonit në Kinë dhe bisedimet me të të mos krijojnë iluzione të dëmshme rreth imperializmit amerikan. ... Kjo do të ushtrojë një ndikim negativ mbi rezistencën dhe luftën e vetë popullit amerikan kundër politikës dhe aktivitetit agresiv të qeverisë së Nixonit, i cili do ta shfrytëzojë këtë mundësi për të kandiduar sërish për President. ... Nuk është e vështirë të merret me mend se çfarë do të mendojnë punëtorët italianë, të cilët u përplasën me policinë dhe shfaqën neverinë e tyre ndaj vizitës së fundit të Nixonit në Itali, punëtorët japonezë, të cilët nuk e lejuan Eisenhowerin as të shkelte në territorin e tyre, dhe popujt e Amerikës Latine, të cilët protestuan dhe u ngritën kundër Rockefellerëve dhe gjithë të dërguarve të tjerë të qeverisë së Uashingtonit. Vetëm titoistët jugosllavë dhe revizionistët rumunë e pritën Presidentin Nixon në kryeqytetet e tyre me lule."

Komiteti Qendror i PKK-së nuk iu përgjigj letrës. Megjithatë, gjatë atij viti dhe në vitin 1972, kinezët dërguan mesazhe duke i njoftuar shqiptarët se duhej të prisnin një nivel më të ulët të aktivitetit ekonomik me Kinën në të ardhmen.

Në tetor 1971, Hoxha u informua se kinezët nuk do të dërgonin një delegacion në Kongresin e 6-të të Partisë së Punës, i cili do të mbahej muajin pasues, gjë që e shtyu Hoxhën të shkruante: "Çdo re ka një anë të ndritshme. Reaksioni dhe revizionistët do të përfitojnë maksimalisht nga ky veprim anti-marksist i udhëheqjes së Partisë Komuniste të Kinës, por lëvizja komuniste ndërkombëtare do të gjykojë se sa e drejtë ka qenë linja e Partisë sonë dhe sa gabim është Partia Komuniste e Kinës në këtë çështje."

Në Kongresin e 6-të, Hoxha kritikoi në mënyrë indirekte lëvizjet e fundit të politikës së jashtme kineze, duke deklaruar: "Për sa kohë që imperializmi amerikan dhe imperializmi revizionist sovjetik janë dy superfuqi imperialiste dhe dalin me një strategji të përbashkët kundërrevolucionare, është e pamundur që lufta e popujve kundër tyre të mos shkrihet në një rrymë të vetme. Nuk mund të mbështetesh te një imperializëm për të kundërshtuar tjetrin."

Në vitin 1973 tregtia e Kinës me Shqipërinë pësoi një rënie të ndjeshme, në 136 milionë dollarë nga 167 milionë dollarë një vit më parë. Duke reflektuar mbi marrëdhëniet e Kinës me Partinë e Punës në këtë pikë, Hoxha shkroi se "Çu En-lai, Li Hsien-nien dhe Mao kanë ndërprerë kontaktet me ne, dhe kontaktet që ata mbajnë janë thjesht diplomatike formale. Shqipëria nuk është më 'miku besnik dhe i veçantë'. Për ta, ajo vjen në fund të listës, pas Rumanisë dhe Jugosllavisë në Evropë ... është krejt e qartë se 'zelli i tyre fillestar' ka vdekur." Në prill të të njëjtit vit Geng Biao informoi shqiptarët se "Kina nuk miraton krijimin e partive marksiste-leniniste dhe nuk dëshiron që përfaqësuesit e këtyre partive të vijnë në Kinë. Ardhja e tyre është një bezdi për ne, por ne nuk mund të bëjmë asgjë për ta, sepse nuk mund t'i dëbojmë. Ne i pranojmë ata ashtu siç pranojmë përfaqësuesit e partive borgjeze."

Në vitet 1974–75, figura të ndryshme në fushat ushtarake, ekonomike dhe kulturore shqiptare u arrestuan, disa prej tyre u ekzekutuan me akuzat për komplotimin e një grusht shteti që do të vendoste një qeveri të favorshme për lidhje më të mëdha me Perëndimin dhe që do të promovonte liberalizimin ekonomik dhe kulturor në linja të gjera jugosllave. Në ditarin e tij në atë kohë, Hoxha shkroi se,

"Kinezët bëjnë mik çdo shtet, çdo person, qoftë trockist, titoist, apo njeri i Çiang Kai-shekut, nëse ai thotë, 'Unë jam kundër sovjetikëve'. Ne jemi kundër këtij parimi... Është e qartë që kinezëve nuk u pëlqejnë këto dhe qëndrime të tjera tona, sepse ato rrënojnë maskën marksiste-leniniste që ata duan të mbajnë, prandaj po ushtrojnë presion mbi ne. Ky presion është ekonomik, sepse politikisht dhe ideologjikisht ata kurrë nuk na kanë bërë të dorëzohemi dhe nuk do të mund të na bëjnë kurrë të dorëzohemi. ... Presioni i tyre nuk është imagjinar, por mori formë konkrete në komplotin ushtarak dhe ekonomik të drejtuar nga Beqir Balluku, Petrit Dume, Hito Çako, Abdyl Këllezi, Koço Theodhosi, Lipe Nashi, etj."

Në prill të vitit 1974, Deng Xiaoping, kreu i delegacionit kinez në Kombet e Bashkuara, shpalli "Teorinë e Tri Botëve" në një fjalim drejtuar Asamblesë së Përgjithshme, e cila deklaroi se bota ndahej në "të parën" (Shtetet e Bashkuara dhe Bashkimi Sovjetik), "të dytën" (Franca, Britania e Madhe, Gjermania Perëndimore, Japonia, etj.), dhe "të tretën" (vendet e ndryshme të Afrikës, Amerikës Latine dhe Azisë), nga të cilat Kina u shpall si pjesë e të tretës. Duke shkruar për çështje të tilla, Hoxha deklaroi se, "Kur Kina mori qëndrimin e saj pro-amerikan dhe anti-sovjetik, kjo politikë u shfaq në të gjitha marrëdhëniet e saj me botën e jashtme. Amerika imperialiste, fashistët Pinoçet dhe Franko, Tito dhe Çaushesku, renegatët dhe aventurierët, revanshistët gjermanë dhe fashistët italianë janë miqtë e saj. Për Kinën ideologjia nuk ka rëndësi... Kinezët imagjinojnë (nuk ka mënyrë tjetër që veprimet e tyre të interpretohen) se e gjithë bota mendon dhe është e bindur se Kina është e kuqe dhe revolucionare. Kjo politikë që Kina po ndjek ka një qëllim 'revolucionar': të bashkojë 'botën e tretë', 'botën e dytë' dhe imperializmin amerikan kundër social-imperialistëve sovjetikë. Dhe nga veprimet e tyre del se për të arritur këtë 'ideal' ata nuk duhet t'i kushtojnë shumë rëndësi parimeve. 'Ne tani mbrojmë Shtetet e Bashkuara të Amerikës,' justifikohen kinezët, 'sepse është më e dobët se Bashkimi Sovjetik, por me këtë ne gjithashtu duhet të thellojmë kontradiktat midis Bashkimit Sovjetik dhe Shteteve të Bashkuara të Amerikës'. ... Duke u larguar nga një politikë klasore marksiste-leniniste e parimore, Kina, natyrisht, duhet të bazohet në konjukturat politike, në manovrat dhe intrigat e qeverive reaksionare."

Në përgjigje të refuzimit të Shqipërisë për të mbështetur "Teorinë e Tri Botëve", afrimit me Shtetet e Bashkuara dhe aktiviteteve të tjera, "Pekini kishte reduktuar në mënyrë drastike rrjedhën e ndihmës së tij ekonomike dhe ushtarake" për Shqipërinë deri në vitin 1976, tregtia ra në 116 milionë dollarë në atë vit nga 168 milionë në 1975.