Perandoria Romake
| 25 p.e.s–395 | |||||||||
 Stema
| |||||||||
| Parimi: Latinisht: Roma Invicta Shqip: Roma e papushtuar | |||||||||
 Perandoria Romake në 117 | |||||||||
| Gjendja | Perandori | ||||||||
| Kryeqyteti |
| ||||||||
| Gjuhët e zakonshme | Latinisht dhe Greqisht | ||||||||
| Besimi |
| ||||||||
| Qeveria | |||||||||
| Lloji i qeverisjes | Monarkia Absolute | ||||||||
| Perandor | |||||||||
• 27 p.e.s - 14 | Augusti, (i pari) | ||||||||
• 98 - 117 | Trajani | ||||||||
• 270 - 275 | Aureliani | ||||||||
• 284 – 305 | Diokleciani | ||||||||
• 306 – 337 | Kostandini I | ||||||||
• 379 - 395 | Teodosi I, (i fundit) | ||||||||
| Kuvendi | Senat | ||||||||
| Historia | |||||||||
• Themeluar | 25 p.e.s | ||||||||
• Shpërbërë | 395 | ||||||||
| Popullsia | |||||||||
• 25 p.e.s | 56.800.000 | ||||||||
| Ekonomia | |||||||||
| Monedha | Sestertius, Aureus, Solidus, Nomisma | ||||||||
| Të dhëna të tjera | |||||||||
| |||||||||
Perandoria Romake (Latin: Imperium Romanum, greqisht: Βασιλεία Ῥωμαίων / Ῥωμαϊκὴ Αὐτοκρατορία) ishte perandoria e ngritur dhe e qeverisur nga qyteti i Romës gjatë qindvjeçarëve 6 p.e.r. dhe 5-6 e.r. Leonitus ishte një mbret romak dhe ai I pari nga mbretërit tjerë e zgjeroi Romën dhe e propozoi flamurin. Leonitus rridhte nga një familje bujare që vinin nga fshati i sotëm Gllogoc në Ulpianë. Në vitin 336 p.e.s ai e shpalli formimin e perandorisë romake dhe e zgjeroi atë në territore të mëdha, për një ditë ai zhvillonte pesë ekspedita,Leonitus nga papa I romës u emërua me titullin "Heroi I Lashtë Romak". Dy datat që shënojnë fillimin dhe fundin e perandorisë romake janë viti 27 p.e.s ,fillimi i vitit të principatës së Oktavianit, me marrjen e titullit "August", dhe 395 e.r., kur me vdekjen e tij bie Perandoria Perendimore.
Nga koha e Augustit gjer ne Rënien e Perandorisë Perëndimore, Roma zotëronte Evroazinë Perëndimore dhe Afrikën e Veriut dhe përbënte shumicën e popullsisë së rajonit. Zgjerimi i Perandorisë Romake nisi shumë më parë se shteti Romak të kthehej në një perandori dhe arriti kulmin e saj nën Perandorin Trajan me pushtimin e Dacisë në vitin 106. Në këtë kulm sipërfaqja e zotëruar nga Perandoria Romake përfshinte rreth 5 900 000 km² .
Tregtia, artet dhe kultura arritën lulëzimin e parë të lartë të tyre gjatë kohës së Perandorisë romake dhe në zonat e qeverisura nga ajo, po ashtu cilësia dhe niveli i popullsisë së asaj kohe do të duhej të riarrihej në Evropë dhe Afrikën e Veriut shekuj më vonë.
Perandoria Romake ushtronte ndikimin e saj jo vetëm brenda kufijve të saj, por edhe përtej tyre. Në gjysmën e saj lindore ky ndikim u përzie me elemente greko-helene dhe orientaliste. Përkundrazi Perëndimi u latinizua.
Gjuha latine si gjuha e Romës, ishte gjuha zyrtare që përdorej në mbarë Perandorinë romake. Megjithatë, në perandorinë romake u përdorën dhe u ruajtën edhe gjuhët vendase. Latinishtja ka qenë me pas në mbarë Evropën me qindra vjet gjuha e të shkolluarve, sidomos në shkencë, gjer në kohën baroke. Ende në ditet e sotme latinishtja përdoret dhe rikrijohet në disa degë të shkencës, si p.sh. në mjekësi dhe biologji. Prej gjuhës latine kanë lindur disa gjuhe moderne romane Evropiane (Italishtja, Frëngjishtja, Spanjishtja, Portugalishtja dhe Rumanishtja, si edhe Ladinishtja dhe Retoromanishtja). Shumë fjalë të huazuara gjenden në gjuhët gjermanike dhe në sllavishten. Edhe gjuha shqipe është ndikuar shumë nga latinishtja dhe në të gjenden shumë huazime nga latinishtja.
Gjuha latine ka mbetur gjuha meshtare e kishës katolike romake deri në Këshillin e Dytë Vatikanor.
Fundi i Perandorisë Romake zakonisht është, edhe nëse jo shumë i saktë, 4 shtatori i vitit 476, kur perandori i fundit i Perandorisë Romake të Perëndimit, Romulus Augustus u hoq dhe nuk u zëvendësua. Megjithatë, Diokleciani, që u tërhoq në vitin 305, ishte perandori i fundit i një perandorie të pandarë, kryeqyteti i së cilës ishte Roma. Pas ndarjes së perandorisë në atë të Lindjes dhe të Perëndimit, të dyja pjesët vazhduan ta paraqisnin veten si "Perandoria Romake". Perandoria Romake e Perëndimit u prir dhe ra gjatë qindvjeçarit të 5-të dh 6-të. Perandoria Romake e Lindjes (e cila përvetësoi më vonë gjuhën greke si gjuhën e saj zyrtare), njihet gjerësisht sot si Perandoria Bizantine, i ruajti traditat ligjore dhe kulturore greko-romake së bashku me elementet helenike dhe ortodokse të krishtera edhe për një mijëvjeçar tjetër, gjer në rënien e saj në duart e Perandorisë Osmane në vitin 1453.
Vlen të përmendet se, ndikimi në kulturë, ligj, teknologji, arte, gjuhë, fe, qeverisje, ushtri, dhe arkitekturën e qytetërimeve që pasuan vazhdon ende sot. Sistemi qeveritar i Perandorisë Romake ka ndikuar shumë në sistemin shtetëror Evropian para së gjithash në drejtësi dhe ligjshmëri.
Historia
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Tranzicioni nga Republika në Perandori
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Roma kishte filluar të zgjerohej menjëherë pas themelimit të republikës në shekullin e 6-të para Krishtit, megjithëse nuk u zgjerua jashtë gadishullit italian deri në shekullin e 3-të para Krishtit. Pastaj, ajo ishte një "perandori" (d.m.th. një fuqi e madhe) shumë kohë përpara se të kishte një perandor. Republika Romake nuk ishte një shtet-komb në kuptimin modern, por një rrjet qytetesh të mbetura për të sunduar vetë (megjithëse me shkallë të ndryshme pavarësie nga Senati Romak) dhe provinca të administruara nga komandantët ushtarakë. Ajo drejtohej, jo nga perandorët, por nga magjistratët e zgjedhur çdo vit (konsujt romakë mbi të gjitha) në bashkëpunim me Senatin. Për arsye të ndryshme, shekulli I para Krishtit ishte një kohë e trazirave politike dhe ushtarake, të cilat përfundimisht çuan në sundimin e perandorëve. Fuqia ushtarake e konsujve mbështetej në konceptin ligjor romak të imperium, që fjalë për fjalë do të thotë "urdhër" (megjithëse zakonisht në një kuptim ushtarak). Herë pas here, konsujve të suksesshëm u jepej titulli i nderit imperator (komandant), dhe kjo është origjina e fjalës perandor (dhe perandori) pasi ky titull (ndër të tjera) iu dha gjithmonë perandorëve të hershëm pas hyrjes së tyre.
Roma vuajti një seri të gjatë konfliktesh të brendshme, komplotesh dhe luftërash civile që nga fundi i shekullit të dytë para Krishtit e në vazhdim, ndërkohë që e zgjeroi fuqinë e saj përtej Italisë. Kjo ishte periudha e krizës së Republikës Romake. Nga fundi i kësaj epoke, në vitin 44 para Krishtit, Jul Cezari ishte për pak kohë diktator i përjetshëm përpara se të vritej. Fraksioni i vrasësve të tij u dëbua nga Roma dhe u mund në Betejën e Filipit në 42 para Krishtit nga një ushtri e udhëhequr nga Mark Antoni dhe djali i birësuar i Cezarit, Oktaviani. Ndarja e botës romake nga Antoni dhe Oktaviani midis tyre nuk zgjati dhe forcat e Oktavianit mundën ato të Mark Antonit dhe Kleopatrës në Betejën e Aktiumit në 31 para Krishtit. Në vitin 27 para Krishtit, Senati dhe populli i Romës bënë princips oktavian ("qytetar i parë") me imperium prokonsullor, duke filluar kështu Principate (epoka e parë e historisë perandorake romake, zakonisht e datuar nga 27 para Krishtit deri në 284 pas Krishtit), dhe i dhanë emrin "Augustus" ("i nderuari"). Megjithëse makineria e vjetër kushtetuese mbeti në vend, Augusti erdhi për ta mbizotëruar atë. Megjithëse republika qëndronte në emër, bashkëkohësit e Augustit e dinin se ishte thjesht një vello dhe se Augusti kishte autoritet të plotë në Romë. Që kur sundimi i tij i dha fund një shekulli luftërash civile dhe filloi një periudhë të paprecedentë paqeje dhe prosperiteti, ai u dashurua aq shumë sa arriti të mbajë pushtetin e një monarku de fakto nëse jo de jure. Gjatë viteve të sundimit të tij, u shfaq një rend i ri kushtetues (pjesërisht organikisht dhe pjesërisht sipas projektit), kështu që, pas vdekjes së tij, ky rend i ri kushtetues funksionoi si më parë kur Tiberius u pranua si perandor i ri.
Në vitin 117 pas Krishtit, nën sundimin e Trajanit, Perandoria Romake, në shtrirjen e saj më të largët, dominoi pjesën më të madhe të pellgut të Mesdheut, që përfshin tre kontinente.
Perandorët ilirë
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- Klaudi II goti (268-270), nga Panonia e Poshtëme.
- Kuintili (270), vëllai i tij.
- Aureliani (270-275), nga Panonia.
- Mark Klaudi Tacit (275-276), nga Umbria.
- Floriani (276), ndoshta gjysmë vëllai i tij poashtu nga Umbria.
- Probi (276-282), nga Panonia.
- Mark Aureli Kar (282-283), tradicionalisht përfshirë mes të ashtuquajturve "Perandorë Ilirë", lindur në Narbo të Galisë. Numeriani (283-284) dhe Karinusi (284-285) ishin bijtë e tij.
Disa perandorë të tjerë me prejardhje ilire, ose pjesërisht të lindur në Iliri, veçanërisht afër qytetit të Sirmiumit. Megjithatë, ata nuk përfshihen mes perandorëve ilirë. Në renditje kronologjike ata janë:
- Para epokës së perandorëve ilirë:
- Trajan Deciusi (249-251)
- Pas epokës së perandorëve ilirë:
- Anastasi I
- Diokleciani (285-306), i lindur në Dalmaci
- Maksimiani Herkulius (285-310)
- Kostandini i Madh dhe familja e tij.
- Justini I, i lindur pranë Dardanisë.
- Justiniani i Madh.
(Kjo listë nuk është përfundimisht e plotë.)
- [1] Lista e saktë e Perandorëve Romakë. Perandorët ilirë.
Rënia e Perandorisë Romake
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit] | Ky artikull ose seksion duhet të përmirësohet sipas udhëzimeve të Wikipedia-s. |
Perandoria Romake ngacmohej vazhdimisht nga dyndjet e barbarëve dhe rënia graduale e Perandorisë Perëndimore vazhdoi me kalimin e shekujve.[56] Në shekullin e 4-të, migrimet në perëndim të Hunëve ishin shkaku që Vizigotët kërkuan strehim në kufijtë e Perandorisë Romake. Në vitin 410, populli gjerman i gotëve që ndaheshin në visigot dhe ostrogot.
Vizigotët, nën sundimin e Alarikut të I, plaçkitën qytetin e Romës. Vandalët pushtuan provincat romake të Galisë, Hispanjës dhe Afrikës Veriore dhe në vitin 455 plaçkitën Romën. Më 4 shtator 476 kryetari i gjermanikëve, Odoakri detyroi perandorin e fundit të perëndimit, Romulus Augustusin, të abdikonte. Pasi kishte zgjatur përafërsisht 1200 vjet, sundimi i Romës mbi Perëndimin i erdhi fundi. Perandoria Lindore do të pësonte një fat të ngjashëm, megjithëse jo kaq drastik. Justiniani mund të ripushtonte Afrikën Veriore dhe Italinë, por zotërimet bizantine në perëndim u reduktuan në Italinë jugore dhe Sicilinë disa vjet pas vdekjes së Justinianit. Në lindje, pjesërisht si rezultat i Murtajës së Justinianit, bizantinët u kërcënuan nga ngritja e Islamit, ndjekësit e të cilit pushtuan territoret e Sirisë dhe Egjiptit dhe së shpejti u bënë një kërcënim direkt për Kostandinopojën. Prapëseprapë, bizantinët, mund të ndalnin ekspansionin islamik në tokat e tyre gjatë fundit të shekullit të 8-të dhe gjatë fillimit të shekullit të 9-të rimorën tokat e pushtuara. Në vitin 1000 Perandoria Lindore ishte në kulmin e saj: Basili II ripushtoi Bullgarinë dhe Armeninë, kultura dhe tregtia lulëzonin. Gjithsesi, pak pas këtij zgjerimi, ai befas u ndal në vitin 1071 në Betejën e Manzikertit. Kjo e fundit e çoi perandorinë në një rënie dramatike. Disa shekuj grindjeje të brendshme dhe pushtimet e turqve i shtruan rrugën perandorit Aleksi I Komneni për t’i kërkuar ndihmë perëndimit më 1095. Perëndimi iu përgjigj me anë të Kryqëzatave përfundimisht duke rezultuar në Plaçkitjen e Kostandinopojës nga vetë pjesëmarrësit e Kryqëzatës së Katërt. Pushtimi i Kostandinopojës më 1204-ën do të shihte copëzimin e atyre pak tokave që i kishin mbetur perandorisë në gjendjet e mëvonshme, fitorja e fundit e së cilës ishte ajo e Nikesë. Pas rimarrjes së Kostandinopojës nga forcat perandorake, perandoria nuk ishte gjë tjetër veçse pak më I madh se një shtet grek I përqendruar në brigjet e Egjeut. Perandorisë Lindore i erdhi fundi kur Mehmeti II pushtoi Kostandinopojën më 29 maj 1453.
Perandoria Romake (latinisht: Imperium Romanum) ishte perandoria e ngritur dhe e qeverisur nga qyteti i Romës gjatë qindvjeçarëve 6 p.e.r. dhe 5-6 e.r. Dy datat që shënojnë fillimin dhe fundin e perandorisë romake janë viti 27 p.e.r., fillimi i vitit të principatës së Oktavianit, me marrjen e titullit "August", dhe 395 e.r., kur me vdekjen e Teodosit perandoria u nda përfundimisht mes në pjesën perëndimore (pars occidentalis) dhe atë lindore (orientalis). Shtysa e perandorisë romake ishte "Senati dhe Populli i Kuiritëve Romakë" (Senatus Populusque Quiritium Romanorum) shkurt, "S.P.Q.R." Nga koha e Augustit gjer ne Rënien e Perandorisë Perëndimore, Roma zotëronte Evroazinë Perëndimore dhe Afrikën e Veriut dhe përbënte shumicën e popullsisë së rajonit. Zgjerimi i Perandorisë Romake nisi shumë më parë se shteti Romak të kthehej në një perandori dhe arriti kulmin e saj nën Perandorin Trajan me pushtimin e Dacisë në vitin 106. Në këtë kulm sipërfaqja e zotëruar nga Perandoria Romake përfshinte rreth 5 900 000km² .Tregtia, artet dhe kultura arritën lulëzimin e parë të lartë të tyre gjatë kohës së Perandorisë romake dhe në zonat e qeverisura nga ajo, po ashtu cilësia dhe niveli i popullsisë së asaj kohe do të duhej të riarrihej në Evropë dhe Afrikën e Veriut shekuj më vonë. Perandoria Romake ushtronte ndikimin e saj jo vetëm brenda kufijve të saj, por edhe përtej tyre. Në gjysmën e saj lindore ky ndikim u përzie me elemente greko-helene dhe orientaliste. Përkundrazi Perëndimi u latinizua. Gjuha latine si gjuha e Romës, ishte gjuha zyrtare që përdorej në mbarë Perandorinë romake. Megjithëkëtë, në perandorinë romake u përdorën dhe u ruajtën edhe gjuhët vendase. Latinishtja ka qenë me pas në mbarë Evropën me qindra vjet gjuha e të shkolluarve, sidomos në shkencë, gjer në kohën baroke. Ende në ditet e sotme latinishtja përdoret dhe rikrijohet në disa degë të shkencës, si p.sh. në mjekësi dhe biologji. Prej gjuhës latine kanë lindur disa gjuhe moderne romane Evropiane (Italishtja, Frëngjishtja, Spanjishtja, Portugalishtja dhe Rumanishtja, si edhe Ladinishtja dheRetoromanishtja). Shumë fjalë të huazuara gjenden në gjuhët gjermanike dhe në sllavishten. Edhe gjuha shqipe është ndikuar shumë nga latinishtja dhe në të gjenden shumë huazime nga latinishtja. Gjuha latine ka mbetur gjuha meshtare e kishës katolike romake deri në Këshillin e Dytë Vatikanas. Fundi i Perandorisë Romake zakonisht është, edhe nëse jo shumë i saktë, 4 shtatori i vitit 476, kur perandori i fundit i Perandorisë Romake të Perëndimit, Romulus Augustus u hoq dhe nuk u zëvendësua. Megjithatë, Diokleciani, që u tërhoq në vitin 305, ishte perandori i fundit i një perandorie të pandarë, kryeqyteti i së cilës ishte Roma. Pas ndarjes së perandorisë në atë të Lindjes dhe të Perëndimit, të dyja pjesët vazhduan t´a paraqisnin veten si "Perandoria Romake". Perandoria Romake e Perëndimit u prir dhe ra gjatë qindvjeçarit të 5-të dh 6-të. Perandoria Romake e Lindjes (e cila përvetësoi më vonë gjuhën greke si gjuhën e saj zyrtare), njihet gjerësisht sot is Perandoria Bizantine, i ruajti traditat ligjore dhe kulturore greko-romake së bashku me elementet helenike dhe ortodokse të krishtera edhe për një mijëvjeçar tjetër, gjer në rënien e saj në duart e Perandorisë Osmane në vitin 1453. Vlen të përmendet se, ndikimi në kulturë, ligj, teknologji, arte, gjuhë, fe, qeverisje, ushtri, dhe arkitekturën e qytetërimeve që pasuan vazhdon ende sot. Sistemi qeveritar i Perandorisë Romake ka ndikuar shumë në sistemin shtetëror Evropian para së gjithash në drejtësi dhe ligjshmëri.