Plisi (lashtësi)

fëmijë shqiptar me plis

Plisi, i njohur ndryshe edhe si qeleshe, është një kësulë e bardhë prej shajaku, e bërë pjesë e traditës shqiptare në 200 vitet e fundit. Deri vonë shqiptarët e veriut, veçanërisht zona e Kosovës, e shoqëronin atë me çallmë ose një shami të lidhur përreth kokës. Deri në vitet 1600, shqiptarët mbanin një kësulë që te francezët njihej si "Capelet" (kësulë apo kalele e gjatë).

Gjatë regjimit komunist, plisi tek të rinjtë u eleminua krejtësisht dhe përdorej vetëm nga mosha e vjetër, përdorej gjithashtu me kostumet kombëtare tradicionale gjatë koncerteve dhe festivaleve folklorike, ashtu sikurse edhe sot. Shqiptarët deri para ardhjes së regjimit komunist e përdornin plisin po aq sa edhe fezin osman. Sipas zonave, janë përdorur disa lloje plisash: i shtypur (si fezi), formë vezake, etj.

Megjithatë autori Edward Lear me pikturat e tij për shqiptarët e shekullit XIX tregon se shqiptarët nuk mbanin vetëm plis si kësulë tradicionale, por mbanin gjithashtu edhe kësulë të kuqe. Kjo lloj kësule shfaqet tek të gjithë arvanitasit.

Historia

Statuja në malin Nemrut, Kurdistan

Mendohet se plisi e ka origjinën në Lindjen e Mesme, dhe veçanërisht në Persinë e lashtë (Irani i sotëm) dhe ka ardhur në Shqipëri e Ballkan gjatë periudhës osmane, nëpërmjet turqve. Imazhe antike në piktura dhe bazorelieve me figurën e plisit janë gjetur në territoret që i përkisnin Perandorisë Perse (Akamenide). Piktura të ushtarëve të Darit të Madh (522-486 pr.e.s), tregojnë praninë e plisit në ato zona. Plisi, si traditë e lashtë persiane gjendet edhe sot te populli modern i zonës së Lorestanit në Iran

Plisi paraqitet gjithashtu te hebrenjtë në Izrael. Një pikturë e Moisiut e paraqet atë dhe popullin e tij me plis. Gjithashtu shihet edhe në fotot e palestinezëve të vitit 1917.

Plisi përdorej gjithashtu edhe te kolonitë greke te Anadollit, që janë ndikuar nga Persia, por edhe në disa zona të tjera helene nga ndikimi i pushtimit persian të Greqisë, në shekullin V pr.e.s Plisi paraqitet në komunitetin mysliman të sektit sufist, Turqi, edhe sot në kohët moderne.

Megjithatë me emrin "pileo" apo "pilos" grekët nuk nënkuptonin vetëm këtë lloj kësule, por çdo lloj rrobe apo mbulese që përbëhej nga shajaku (leshi i ngjeshur).

Odiseu, i njohur te romakët si Uliksi, i paraqitur me një kësulë në formë plisi.

Në mitologjinë greke, gjejmë gjithashtu disa figura të paraqitura me plis, por ato janë shumë të pakta: Hefesti, Odiseu, binjakët Dioskuroi (Kastori dhe Poluksi) dhe motra e tyre Helena (e Trojës), megjithëse për këta të fundit thuhet se nuk kanë plis. Sipas mitologjisë, ato mbajnë në kokë lëvozhgën e vezës nga e cila dolën. Nëna e tyre Leda u çiftua me Zeusin, kur ai mori formën e mjellmës, dhe prej kësaj marrëdhënieje ajo lindi dy vezë nga e cila dolën këta personazhe. Dioskuroi ka kuptimin "djemtë e Zeusit".

Gjithashtu edhe kësula e Odiseut (Uliksit) shpesh interpretohet gabimisht si plis, për shkak të formës. Në disa piktura ai duket se ka tjetër përbërje. Gjithsesi, Odiseu me këtë kësulë nuk përfaqëson popullin e tij, por shpesh ky stil veshjeje bëhet për ta dalluar atë nga personazhet e tjera mitologjike. Secili personazh ka diçka specifike që të dallohet nga tjetri. Shpesh herë edhe ushtarët grekë me helmeta bronzi interpretohen sikur kanë plis kur helmetat kanë formë të tillë gjysmë-vezake. Autorët e lashtë grek nuk i japin asnjë simbolikë të veçantë.

lagje turke në Kretë ku banorët shfaqen me plis

Në Romën e lashtë plisi përdorej nga skllevërit kur fitonin lirinë. Madje një monedhë që përkujton vrasjen e Jul Cesarit (në Idet e Marsit), paraqet dy thika me një plis në mes, që ka kuptimin e çlirimit nga tirania. Plisi paraqitet gjithashtu në një statujë të Ertugrul Ghazit, babait të Osmanit, kur ishte fëmijë, i cili thuhet se ka vdekur në vitin 1280. Në Turqinë e sotme përdoret ende, veçanërisht në zonën e Kurdistanit, te një fis që quhet Barak.

Nuk ka të dhëna bindëse nëse plisi përdorej para pushtimit osman në Shqipëri, edhe pse disa disa autor janë përpjekur ta bëjnë element të pranishëm te ilirët. Gjatë sundimit osman ai përdorej më shumë nga shtresat e varfra, pasi ishte edhe më i thjeshtë në përbërje. Kryesisht e përdornin ata që merreshin me blegtori (barinjtë). Të pasurit dhe intelektualët përdornin më shumë fezin turk, i cili në Shqipëri u zhduk nga regjimi komunist. Me sa duket nga pikturat më të hershme të shqiptarëve, as arvanitasit apo arbëreshët nuk e përdornin plisin. Nuk paraqitet as te Skënderbeu, Ali Pasha, Ismail Qemali, etj. Madje edhe figura e Lekë Dukagjinit është pikturë moderne imagjinare. Kjo do të thotë që nuk ka qenë i pranishëm apo i theksuar te shqiptarët para 200 vitesh. Duke qenë se gjatë sundimit osman shqiptarët u varfëruan shumë, e vetmja gjë që mund të prodhonin ishin gjërat e leshta. Elemente të trashëguar nga osmanët, nuk mund të ishte vetëm plisi, por edhe kafja turke, sofra, çiftelia, feja myslimane, bakllavaja, çaji, hallva, etj. Të gjitha këto janë kthyer në traditë sot ndër shqiptarë.

Etimologjia

Nga ana etimologjike fjala plis është një fjalë që ka hyrë te shqiptarët nëpërmjet latinishtes apo italishtes venedikase. Vetë forma latine pilus, pileus apo ajo greke pileo (Πιλέω), pilos (πῖλος) rrjedhin nga rrënja indoeuropiane pilo që ka kuptimin e leshit. Prej fjalës latine pilus, vjen dhe fjala capillus (flokë). Këto fjalë latine në italishte janë bërë peli (qime) dhe cappelli (flokë, leshi i kokës). Prej të njëjtës rrënjë vijnë dhe fjalët pellush apo peliçe.

Llojet e plisave

Interpretuesit nacionalistë thonë që plisi ka kuptimin e vezës kozmike. Kjo nuk është e vërtetë sepse plisat paraqiten edhe në formë të shtypur, me maje, me ngjyrë tjetër. Autorë si Aleksander Stipçeviq kanë thënë se plisi ekzistonte edhe te ilirët. Në fakt ai i referohej plisit panonik që kishte formë tjetër. Shikoni imazhin më poshtë.

• 
  Plisi panonik

Galeria

• 
  Plisi në një monedhë romake
• 
  Një nga vëllezrit Dioskuri (Campidoglio, Romë).
• 
  Plaku me plis nga Hasi - Prizren - Kosovë.
• 
  Vllehët me plis