Programi bërthamor i Iranit
Programi bërthamor i Iranit është një nga programet bërthamore më të shqyrtuara në botë. Edhe pse qeveria iraniane pohon se qëllimi është për përdorime civile dhe paqësore, disa kanë pohuar se po zhvillojnë fshehurazi armë bërthamore, me Izraelin si mbështetësin më të zjarrtë të këtij pretendimi. Kjo është një pikë aktuale mosmarrëveshjeje në marrëdhëniet Iran-Izrael, me një konflikt të armatosur që aktualisht po zhvillohet midis vendeve për programin.
Programi bërthamor i Iranit filloi në vitet 1950 nën dinastinë Pahlavi me mbështetjen e SHBA-së. Ai u zgjerua në vitet 1970 me plane për reaktorë energjie, u ndal pas Revolucionit Iranian të vitit 1979 dhe rifilloi fshehurazi gjatë Luftës Iran-Irak të viteve 1980. Në vitet 1990, Irani ndoqi një cikël të plotë të karburantit bërthamor dhe fitoi teknologji centrifuge përmes rrjeteve të paligjshme, duke përfshirë lidhjet me Pakistanin dhe Korenë e Veriut. Vendet e padeklaruara të pasurimit në Natanz dhe Arak u zbuluan në vitin 2002, dhe Fordow, një vend nëntokësor për pasurimin e karburantit, u zbulua në vitin 2009.
Programi bërthamor i Iranit ka qenë një pikë qendrore e shqyrtimit ndërkombëtar për dekada. Në vitin 2003, Irani pezulloi programin e tij formal të armëve bërthamore dhe pretendon se programi i tij është vetëm për qëllime paqësore, megjithatë analistët dhe IAEA kanë kritikuar pretendime të tilla. Irani aktualisht po pasuron uranium në pastërti 60% dhe ka përshpejtuar përparimet e tij bërthamore duke instaluar centrifuga më të përparuara. Vlerësimet sugjerojnë se Irani mund të prodhojë uranium të mjaftueshëm për armë për një bombë bërthamore brenda një jave dhe të grumbullojë mjaftueshëm për shtatë brenda një muaji, duke ngritur frikën se koha e tij e shpërthimit është shkurtuar në mënyrë drastike. Shkatërrimi i Izraelit përmendet shpesh si një nga disa objektiva strategjikë pas ambicieve bërthamore të Iranit. Shqetësimet përfshijnë përhapjen bërthamore, terrorizmin bërthamor dhe mbështetjen në rritje për terrorizmin dhe kryengritjen.
Në përgjigje të programit bërthamor të Iranit, bashkësia ndërkombëtare vendosi sanksione që ndikuan rëndë në ekonominë e tij, duke kufizuar eksportet e tij të naftës dhe duke kufizuar aksesin në sistemet financiare globale. Operacione të fshehta si sulmi kibernetik Stuxnet në vitin 2010 synuan të prishnin programin. Në vitin 2015, u nënshkrua Plani i Përbashkët Gjithëpërfshirës i Veprimit (JCPOA), duke vendosur kufizime të rrepta mbi programin bërthamor të Iranit në këmbim të lehtësimit të sanksioneve. Në vitin 2018, Shtetet e Bashkuara u tërhoqën nga marrëveshja, duke çuar në rivendosjen e sanksioneve. Që atëherë, programi bërthamor i Iranit është zgjeruar në mënyrë dramatike, me rezervat e uraniumit të pasuruar që tejkalojnë kufijtë e JCPOA-s me dhjetëra herë, disa prej të cilave i afrohen pastërtisë së gradës së armëve. Sipas IAEA-s, Irani është "i vetmi shtet jo-bërthamor që prodhon material të tillë". SHBA-ja dhe Irani janë angazhuar në negociata dypalëshe që nga prilli 2025, me qëllim frenimin e programit të Iranit për lehtësimin e sanksioneve, megjithëse udhëheqësit e Iranit kanë refuzuar të ndalojnë pasurimin e uraniumit. Në tetor 2023, një raport i IAEA-s vlerësoi se Irani kishte rritur rezervat e tij të uraniumit 22 herë mbi kufirin e rënë dakord të JCPOA-s në vitin 2015. Në muajt e fundit të administratës Biden, informacione të reja inteligjence i bindën zyrtarët amerikanë se Irani po eksploronte një dizajn më të papërpunuar që mund t'i mundësonte Iranit të prodhonte një armë bërthamore, të padisponueshme nga raketat, brenda pak muajsh. Më 12 qershor 2025, Agjencia Ndërkombëtare e Energjisë Atomike (IAEA) e gjeti Iranin të mos përmbushte detyrimet e tij bërthamore për herë të parë në 20 vjet. Irani u hakmor duke nisur një vend të ri pasurimi dhe duke instaluar centrifuga të përparuara. Një ditë më vonë, Izraeli nisi sulme të koordinuara në të gjithë Iranin, duke synuar objektet bërthamore dhe duke dëmtuar Natanzin dhe vende të tjera.[1][2]
Shiko edhe
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- Sulmet e Shteteve të Bashkuara ndaj objekteve bërthamore iraniane
- Lista e shteteve me armë bërthamore
Referime
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- ^ Shotter, James; Sevastopulo, Demetri; England, Andrew; Bozorgmehr, Najmeh (2025-06-14). "Benjamin Netanyahu vows to attack Iran for 'as long as necessary'". Financial Times. Marrë më 2025-06-23.
{{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Fassihi, Farnaz; Kershner, Isabel; Odenheimer, Natan; Shear, Michael D. (2025-06-13). "Explosions and Buzzing Drones Heard as Israel and Iran Exchange New Wave of Attacks". The New York Times (në anglishte amerikane). ISSN 0362-4331. Marrë më 2025-06-23.