Republikat Detare

Hartë e vendndodhjes me stemat e repubublikave detare: Venecia, Gjenova, Piza, Amalfi, Ankona, Gaeta, Noli dhe Raguza

Republikat detare (repubbliche marinare), të quajtura edhe republikat tregtare (repubbliche mercantili), ishin thalasokraci qytet-shtete italiane që, duke nisur nga mesjeta, gëzuan autonomi politike dhe begati ekonomike, falë veprimtarive të tyre detare.

Termi, i krijuar gjatë shekullit të XIX, në përgjithësi i referohet katër qytet-shteteve italiane, stemat e të cilave, nga viti 1947 paraqiten në stemat dhe flamujt e Marinës Ushtarake dhe Tregtare Italiane: Amalfi, Gjenova, Piza e Venecia. Megjithatë, përveç katër më të shquarave, republika detare janë konsideruar edhe Ankona, Gaeta, Noli i vogël dhe në Dalmaci, Ragusa; konsiderohen gjithashtu republika detare; në disa periudha historike ato patën një rëndësi jo të vogël përkundrejtë disa prej qyteteve më të shquara.

Stema e Marinës Ushtarake Italiane, ku paraqiten, nga lartë majtas në drejtimin orar, simbolet e Venecies, Gjenovës, Pizës dhe Amalfit, republikat detare më të shquara

Të shpërndara njëtrajtësisht përgjatë gadishullit italian, në veri, në qendër dhe në jug, republikat detare qenë të rëndësishme jo vetëm për historinë e lundrimit dhe të tregtisë: gjithashtu për mallrat e çmuara përndryshe të paarritshme në Evropë, në portet e tyre mbërrinin edhe ide të reja artistike dhe lajme mbi vendet e largëta.

Gjatë rrjedhës së shekujve, republikat detare, si më të shquarat, ashtu dhe më pak të njohurat, por jo gjithmonë të parëndësishme, përjetuan zhvillime të mëdha, që nxorën në dritë herë njërën, herë tjetrën, sipas rasteve. Në shekujt e IX dhe të X, ky fenomen nisi me Amalfin dhe Gaetën, që shpejt arritën periudhën e lulëzimit të tyre maksimal. Ndërkohë që Venecia do ta niste ngjitjen e saj gradualisht, qytetet e tjera jetonin akoma periudhën e gjatë paraprake që do ti çonte te autonomia prej nga do të zinte fill prirja e tyre detare.

Nga shekulli X, ato ndërtuan flota anijesh si për mbrojtjen e tyre ashtu dhe për të mbështetur rrjetet e gjera tregtare përgjatë Mesdheut, duke u dhënë atyre një rol thelbësor në rivendosjen e marëdhënieve midis Evropës, Azisë dhe Afrikës, që ishin ndërprerë gjatë Mesjetës. Ato patën gjithashtu një rol thelbësor në kryqëzat dhe nxorën eksploratorë dhe lundërtarë të shquar si Marko Polo dhe Kristofor Kolombi.

Pas shekullit të XI, Amalfi dhe Gaeta ranë me shpejtësi, ndërsa Gjenova dhe Venecia u bënë republikat më të fuqishme. Piza e përjetoi periudhën e saj më të lulëzuar në shekullin e XIII, ndërsa Ankona dhe Raguza lidhën aleancë për ti rezistuar fuqisë veneciane. Duke vijuar në shekullin e XIV, ndërsa Piza ra në pikën e humbjes së autonomisë së saj, Venecia dhe Gjenova vijuan ta mbizotëronin lundrimin, të ndjekura nga Raguza dhe Ankona, që e përjetuan periudhën e tyre të artë gjatë shekullit të XV. Gjatë shekullit të XVI, me humbjen e autonomisë nga Ankona, mbetën vetëm republikat e Venecies, Gjenovës dhe Raguzës, që përjetuan akoma periudha shkëlqimi deri në mesin e shekullit të XVII, të ndjekura nga mbi një shekull rënie e ngadaltë që përfundoi me pushtimet napoleonike.

Periodizimi i historisë së republikave detare

Në tabelën e mëposhtme vihen në dukje periudhat e veprimtarive të republikave të ndryshme detare gjatë rrjedhës së shekujve.

Shekulli IX	Shekulli X	Shekulli XI	Shekulli XII	Shekulli XIII	Shekulli XIV	Shekulli XV	Shekulli XVI	Shekulli XVII	Shekulli XVIII	Shekulli XIX
Amalfi, Gaeta dhe Venecia		Venecia, Gjenova, Piza, Ankona, Raguza dhe Noli				Venecia, Gjenova, Ankona dhe Raguza	Venecia, Gjenova dhe Raguza

Harta nautike e Mesdheut Lindor, e Grazioso Benincasa (1466) dhe shkollës hartografike të Ankonës

Koncepti i "republikave detare"

Para bashkimit të Italisë

Artikulli kryesor: Bashkimi i Italisë

Shprehja republika detare u krijua nga historiografia e tetëqintës, gati në përputhje me mbarimin e të fundit prej tyre: asnjë nga këto shtete nuk është vetë-përcaktuar ndonjëherë si republikë detare. Historiani që futi shprehjen duke e vendosur në qendër konceptin, qe zviceriani Jean Charles Léonard Simonde de Sismondi në vitin 1807, në veprën Histoires des républiques italiennes du Moyen âge. Në tekstin e Sismondit republikat detare shiheshin si qytete të kushtuara mbi të gjitha ndaj luftës me njëra-tjetrën për çështje të lidhura mbi interesat e tyre tregtare, në ndryshim nga komunat e lira, që luftonin së bashku kundër perandorisë, duke mbrojtur trimërisht lirinë e tyre.

Në Itali, deri në bashkimin e Italisë, kjo përcaktoi një gjykim negativ mbi qytetet detare, pasi historia e tyre e luftërave të tyre të ndërsjellta dukej në kontrast me shpirtin risorgimento-s. Përjashtimi i vetëm konsiderohej rezistenca shumë e vështirë, por në fund fitimtare e Ankonës në rrethimin e vitit 1173, që qyteti arriti kundër trupave perandorake të Frederik Barbarosës; fitore që hyri në përfytyrimin kombëtar si paraprirëse e luftërave të patriotëve italianë kundër dominimeve të huaja. Por episodi futej në epopenë komunale dhe jo në atë detare.

Pas bashkimit italian

Secche della Meloria, teatri i betejës që pa flotën e Gjenovës fitimtare mbi atë të Pizës në v. 1284

Artikulli kryesor: Mbretëria e Italisë

Në dekadat e para pas bashkimit italian, patriotizmi pas risorgimental ushqeu një rizbulim të Mesjetës të lidhur me një nacionalizëm romantik, në veçanti me ato këndvështrime që dukej se paraqisnin lavdinë kombëtare dhe luftërat për pavarësi. Fenomeni i "republikave detare" atëherë u ri-interpretua, i çliruar nga paragjykimi negativ dhe i shoqëruar me historinë e lavdishme të komunave të lira; duke u pohuar kështu edhe në nivelin popullor. Duke përkujtuar historinë, qytetet detare italiane, nuk i vinin aq në pah luftërat e ndërsjellta, se sa sipërmarrjet e tyre detare. Në farkën kulturore post-unitare, në fakt, konsiderohej themelore për «formimin e popullit modern italian», të kujtohej që «në gjirin e republikave detare dhe të komunave buroi ajo veprimtari e palodhur që përuroi qytetërimin e ri».

Duhet pasur parasysh se në marina mbretërore italiane (Regia Marina), e lindur menjëherë pas bashkimit kombëtar dhe kështu vetën në vitin 1861, kishte përplasje të nxehta midis marinave të ndryshme para-unitare: sarde, toskane, pontifike dhe napoletane; ekzaltimi i shpirtit detar që bashkonte të gjitha republikat detare lejonte të nxirej në dritë një bazë historike e përbashkët, duke tejkaluar ndarjet. Ishte e nevojshme kështu, të largoheshin rivalitetet e vjetra, për këtë qëllim qe shumë e rëndësishme ridorëzimi Pizës, nga ana e Gjenovës, e Vargonjëve që mbyllnin portin e qytetit toskan, të marra gjatë luftërave mesjetare që u dorëzuan në vitin 1860 në shenjë dashurie vëllazërore dhe tani e miqësisë së pandashme midis dy qyteteve, siç lexohet në tabelën e vendosur pas rikthimit.

Në vitin 1860, studimi i republikave detare si një fenomen përbashkues, i futur në kurrukulimin shkollor, e popullarizoi më shumë konceptin. Nga ai vit e në vijim, programi i licetë kërkonte që nxënësit e vitit të parë të adresonin «Arsyet e zhvillimit të shpejt të tregtisë detare italiane – Amalfi, Venecia, Gjenova, Ankona, Piza» dhe «Bazat e fuqisë së madhe navale italiane». Për vitin e dytë duhej që mësuesi, në fillim të vitit, të rikujtonte periudhën «në të cilën u rritën dhe zhvilluan republikat detare».

Vargonjtë e portit të Pizës, të grabitura nga gjenovezët pas Betejës së Melories dhe të ridorëzuar në shenjë vëllazërie në dy kohë të ndryshme të Risorgimento-s: në vitet 1848 dhe 1860

Nga ajo kohë, çdo herë që programet shkollore rinovoheshin, studimi i fenomenit të republikave detare u konfirmua gjithmonë e më shumë. Në vitin 1875 edhe në programin e historisë për institutet teknike u dhanë në vazhdim udhëzime ministeriale; në fakt në tekstin shkollor të Carlo O. Gallit lexohet se «…midis popujve të Evropës, ai që në mesjetë u ngrit i pari si fuqi e madhe» në lundrim qe populli italian dhe motivi kryesor e kësaj i atribuohet pavarësisë që gëzonin «…republikat detare të Italisë, midis të cilave meritojnë të përmenden Amalfi, Piza, Gjenova, Ankona, Venecia, Napoli dhe Gaeta».

Në vitin 1895 lundërtari Augusto Vittorio Vecchi, themelues i Lega Navale Italiana, më i njohur si shkrimtar me pseudonimin Jack la Bolina, shkroi Storia generale della marina militare (Historia e përgjithshme e Marinës Ushtarake), që pati përhapje të gjerë duke përkujtuar sipërmarrjet ushtarake të qyteteve detare në rend krono-historik të prejardhjes dhe rënies, nga Amalfi, Piza, Gjenova dhe Ankona te Venecia.

Siç vërehet, në listat e qyteteve detare përkujtoheshin pesë republika në programet shkollore të vitit 1860 dhe në tekstin e vitit 1875 (Amalfi, Venecia, Gjenova, Ankona dhe Piza), ndërsa në tekstin e vitit 1895 përmenden shtatë midis kryesoreve, duke shtuar Napolin dhe Gaetën, në mënyrë të kufizuar në periudhën para mbizotërimit norman. Të gjithë tekstet, megjithatë, përmendin dy apo tre republika detare kryesore: Gjenova dhe Venecia, apo Gjenova, Venecia dhe Piza.

Por prapë mungonte një histori e marinës italiane që nuk kufizohej vetëm te ajo militare; qe Camillo Manfroni, që e shkroi atë në vitin 1899. Në tekstin e tij, historiani identifikoi periudhën më të lavdishme të historisë detare italiane me periudhën e republikave detare. Në fundin e tetëqintës, miti i këtyre qyteteve kushtuar lundrimit në këtë mënyrë konsolidohej duke u përcjellë në shekullin e XX.

Nëntëqinta

Velierë e shek. të XIV, nga një tacuinum sanitatis

Numri "katër", që është i lidhur shpesh edhe sot me republikat detare, siç shihet nuk është saktë; pasi ekzistonte një listë e shkurtër, e kufizuar në dy (Gjenova dhe Venecia) apo tre qytete (Gjenova, Venecia dhe Piza) dhe një listë e gjatë, që përfshinte edhe Ankonën, Amalfin dhe Gaetën.

Përcaktuese për përhapjen e listës me katër republika detare qe një publikim i kapitenit Umberto Moretti, që, në vitin 1904, ishte ngarkuar nga Regia Marina për të shkruar historinë detare të Amalfit; volumi doli me një titull mjaft domethënës: “La prima repubblica marinara d’Italia” (Republika e parë detare e Italisë). Nga ajo kohë emri i Amalfit u shoqërua përfundimisht me atë të republikave të tjera detare në listën e shkurtër, duke e zhvendosur baraspeshën animin nga qendra-veriore e vendit me praninë e tij.

Në vitet 1930 u konsolidua një listë e kufizuar, e përbërë prej vetëm katër emrash: Amalfi, Piza, Gjenova dhe Venecia; në fund, kjo çoi në futjen e simboleve të këtyre katër qyteteve në flamurin e marinës italiane. Flamuri, i aprovuar në vitin 1941, për shkak të luftës u zbatua vetëm në vitin 1947. Në vitin 1955, katër qytetet e përfaqësuara në flamurin e marinës i dhanë jetë garës sugjestive Regatta delle Antiche Repubbliche Marinare (Regata e republikave të vjetra detare).

Rrugët tregtare dhe kolonitë e Gjenovës dhe Venecies

Vetëm në vitin 1967, me daljen e librit të Armando Lodolinit Le repubbliche del mare (Republikat e Detit), u rimor lista e gjatë e republikave detare — Amalfi, Piza, Gjenova, Venecia, Ankona, Gaeta — të cilave iu shtua edhe Raguza dalmate. Për sa i përket pastaj Nolit, vetëm në dekadat e fundit është vënë në dukje historia e tij si republikë e vogël detare, së pari e pohuar vetëm në nivel akademik.

Në vitin 2000, presidenti i republikës Ciampi përmblodhi rolin e zhvilluar në histori nga republikat detare me fjalët: «…Italia e republikave detare … i rihapi Evropës rrugët e botës». — Carlo Azeglio Ciampi.

Përshkrimi

Veçoritë

Elementet që karakterizonin një republikë detare qenë:

Arsenali i Venecies. Republikat detare ndërtonin anijet që u duheshin në arsenalet apo marinat e tyre

• pavarësia (de jure dhe/ose de fakto);
• lindja dhe formimi si qytet-shtete, pavarsisht shtrirjes së mëtejshme;
• autonomia, ekonomia, politika dhe kultura të bazuara thelbësisht te lundrimi dhe te shkëmbimet detare;
• zotërimi i një flote anijesh, të ndërtuara në arsenalin e vetë;
• prania në portet mesdhetare të fondakëve të vetë; dhe konsuj të detit;
• prania në portin e vetë të fondakëve dhe konsujve të detit të qyteteve dhe vendeve të huaja;
• përdorimi i një monedhe të vetën të njohur dhe të pranuar në të gjithë Mesdheun
• përdorimi i ligjeve të veta detare;
• qeverisje me karakter republikan oligarkik;
• pjesëmarrja në kryqëzata dhe/ose në luftimin e piraterisë.

Origjina, konsolidimi dhe jetëgjatësia

Ripërtëritja ekonomike që përjetoi Evropa duke nisur nga shekulli IX, e kombinuar me pasigurinë e rrugëve tokësore, bëri që rrugët kryesore tregtare të zhvilloheshin përgjatë brigjeve të Mesdheut: në këtë kontekst, dhe duke parë krizën e fuqive qëndrore, disa qytete portuale qenë në gjendje të fitonin gjithmonë e më shumë autonomi, deri sa zhvilluan një rol të planit të parë në skenën evropiane.

372pxGalerë duke bartur pelegrinë në Tokën e Shenjtë - Ditari i udhëtimit të Conrad Grünenberg

Vlen të vërehet se gjashtë prej tyre – Amalfi, Venecia, Gaeta, Gjenova, Ankona dhe Raguza – e nisën historinë e tyre autonome tregtare pasi gati u shkatërruan nga një plaçkitje e tmerrshme, apo u themeluan nga të arratisur nga vende të shkatërruara. Këto qytete, të ekspozuara ndaj sulmeve pirate dhe të lëna pas dore nga fuqitë qëndrore, e organizuan në mënyrë autonome mbrojtjen e vetë, duke e shoqëruar tregtinë detare me mbrojtjen e armatosur. Kështu ato qenë në gjendje, në shekujt e IX, të X dhe të XI, të kalonin në kundërsulm, duke arritur fitore të shumta kundër saraçenëve, duke nisur nga beteja historike e Ostias në vitin 849. Shkëmbimet e këtyre qyteteve arrinin Afrikën e mbi të gjitha Azinë, duke u futur me efikasitet midis fuqive detare bizantine dhe islamike, me të cilat vendosën një raport të ndërlikuar konkurrence dhe bashkëpunimi për kontrollin e rrugëve mesdhetare.

Secila prej tyre favorizohej nga pozicioni i vet gjeografik, largë nga rrugët kryesore të kalimit të ushtrive dhe të mbrojtura nga male apo laguna, që i izolonin duke u mundësuar ti kushtoheshin të pashqetësuara shkëmbimeve detare. Gjithë kjo çoi në një autonomi graduale administrative dhe, në disa raste, në një pavarësi të mirëfilltë nga fuqitë qëndrore, të cilat prej kohe nuk arrinin ti kontrollonin më provincat periferike: Perandoria Bizantine, Perandoria e Shenjtë Romake dhe Papati.

Është gjithashtu e rëndësishme të vërehet se format e pavarësisë, që u krijuan në këto qytete, qenë të larmishme, bile midis tyre është e vështirë të orientohesh sipas mënyrës moderne të raporteve politike, që dallon në mënyrë të qartë midis autonomisë amministrative dhe lirisë politike. Për këtë arsye, në tabelën e mëposhtme, hasen dy data të lidhura me pavarësinë: njëra i referohet lirisë së fituar de facto, ndërsa tjetra asaj de jure.

Qyteti	Stema	Flamuri	Motoja, monedha dhe kodi detar	Nisja e pavarësisë	Shteti pararendës	Fundi i pavarësisë	Zgjatja e pavarësisë	Shteti pasues
Amalfi			motoja: Descendit ex patribus romanorum monedha: tarì kodi: Tavole amalfitane (shek. XI)	de facto: 839 (fitimi i lirisë)	Perandoria Bizantine	1131 (në vijim të luftës mes papa Inoçentit II dhe Ruxherit II të Siçilisë)	de facto: 3 shekuj	Mbretëria e Siçilisë
Gjenova			moto: Respublica superiorem non recognoscens; Pe Zena e pe San Zòrzo; Griphus ut has angit, sic hostes Ianua frangit. monedha: xhenovino kodi: Regulae et ordinamenta officii gazariae (1441)	de facto: 958, (me konçesionin e Berengarios II); de iure: 1096 (me Compagna Communis)	Mbretëria e Italisë	1797 (me Fushatën e Italisë)	de facto: 8 shekuj de iure: 7 shekuj	Republika Ligure
Piza			moto: Urbis me dignum pisane noscite signum monedha: akuilino ose groso pizano kodi: Constitutum usus (1160) dhe Breve curia maris (1297)	de facto: shekulli XI (fitimi gradual i lirisë	Mbretëria e Italisë	1406 (pushtimi ushtarak fiorentin)	de facto: 4 shekuj de iure: 3 shekuj	Republika e Firences
Venecia			moto: Pax tibi, Marce, evangelista meus; Viva San Marco! monedha: zekino apo dukati kodi: Capitolare nauticum (1225)	de facto: e fituar gradualisht, pas rënies së Ezarkatit të Ravenës në vitin 751, 840 (Pactum Lotharii), 1122-1126 (Lufta mes Venecies dhe Bizantit) de iure: 1141-1143 (Commune Veneciarum)	Perandoria Bizantine	1797 (Traktati i Kampoformios)	de facto: rreth 9 shekuj de iure: 6 shekuj e 1/2	Arkidukati i Austrisë
Ankona			moto: Ancon dorica civitas fidei monedha: agontano kodi: Statuti del mare (1387)	de facto: shekulli XI (fitim gradual i lirisë)	Mbretëria e Italisë Shteti Pontifik	1532 (pushtimi ushtarak pontifik)	de facto: 5 shekuj	Shteti Pontifik
Gaeta			monedha: follaro kodi: pjesë e Statuti di Gaeta (1356)	de facto: 839 (fitimi i lirisë)	Perandoria Bizantine	1140 (aneksimi nga Mbretëria Normane)	de facto: 3 shekuj	Mbretëria e Siçilisë
Noli			kodi: Statuti di Noli (shek. XII).	de facto: 1192(lindja e komunës së lirë); de iure: 1196 (konfirmimi i të drejtave nga Henriku VI i Svabisë)	Mbretëria e Italisë	shekulli XV (fundi i veprimtarisë detare) 1797 (fundi i republikës, me Fushatën e Italisë)	rep. detare: 2 shekuj republikë: 6 shekuj	Republika Ligure
Raguza	senza_cornice		moto: Non bene pro toto libertas venditur auro monedha: emërtime të ndryshme kodi: dy volume të Liber statutorum (1272)	de facto: shekulli XI (fitim gradual i lirisë)	Perandoria Bizantine	1808 (me Paqen e Presburgut)	de facto: 8 shekuj	Provincat Ilire të Perandorisë së Parë Franceze

Nga këndvështrimi institucional, në bashkëvjatje me origjinat e tyre komunale, qytetet detare ishin republika oligarkike, përgjithësisht të formuara, në mënyrë pak a shumë të hapur, nga familjet kryesore tregtare. Qeveritë ishin kështu, shprehje të veprimtarisë tregtare, që përbënte thelbin e fuqisë së tyre; për këtë, ndonjëherë, këto qytete përmenden me termin më të përgjithshëm "republika tregtare". Ato ishin të pajisura me një sistem të artikuluar administratash, me kompetenca ndonjëherë plotësuese, ndonjëherë të mbivendosura, që përgjatë shekujve treguan një prirje të vendosur për ndryshim — jo pa një farë shkalle paqëndrueshmërie — dhe dhe për të qendërzuar pushtetin. Kështu, qeverisja u bë privilegj i fisnikërisë tregtare në Venecie (nga viti 1297) dhe i dukës në Amalfi (nga viti 945). Gjithësesi edhe Gaeta, që nuk pati kurrë qeverisje republikane dhe Amalfi, që u bë dukat në vitin 945, quhen republika detare, pasi termi republikë nuk duhet marë në kuptimin modern: deri te Makiaveli dhe te Kanti, "republika" ishte sinonim i "shtetit" dhe nuk ishte në kundërvënje me monarkinë.

Kryqëzatat u ofruan mundësinë për zgjerimin e tregtisë së tyre detare: Amalfi, Gjenova, Venecia, Piza, Ankona dhe Raguza tashmë ishin të angazhuara në tregtinë me Levantin, por me Kryqëzatat mijëra banorë të qyteteve bregdetare u derdhën në Lindje, duke krijuar fondakë, koloni dhe pika tregtare. Ata ushtruan një ndikim të madh politik në nivel vendor: tregtarët italianë, në qendrat e veprimtarive të tyre, në fakt formuan shoqëri të fushës me qëllim marjen nga qeveritë e huaja privilegje juridike, fiskale dhe doganore.

Vetëm Venecia, Gjenova dhe Piza patën zgjerime territoriale përtejdeti, d.m.th. zotëruan rajone të gjera dhe ishuj të shumtë përgjatë brigjeve mesdhetare; Gjenova dhe Venecia arritën gjithashtu të mbizotëronin edhe të gjithë rajonin e tyre, pjesë të atyre kufitare, duke u bërë kryeqytete shtetesh rajonale; Venecia qe e vetmja që mbizotëroi territore shumë larg brigjeve të saj, deri në pushtimin e Lombardisë Lindore. Ndërsa Amalfi, Gaeta, Ankona, Raguza dhe Noli i shtrinë zotërimet e tyre vetëm në një pjesë të territorit të rajonit të vet, duke u konfiguruar si qytet-shtete; të gjitha republikat patën megjithatë koloni dhe fondake të vetat në portet kryesore mesdhetare, përveç Nolit, që përdorte ato gjenoveze.

Nëse paraprirja e lindjes së republikave tregtare kishte qenë mungesa e një autoriteti të fort qëndror, fundi i tyre qe anasjelltas, për shkak të fuqizimit të shteteve të mëdha të qendërzuara. Pavarësia, zakonisht mund të zgjaste deri sa tregtia ishte në gjendje të siguronte begati dhe pasuri, por kur këto pushonin, niste rënia ekonomike që përfundonte me aneksimin, jo nevojshmërisht të dhunshëm, nga një shtet i fort, i organizuar.

Jetëgjatësia e republikave të ndryshme detare qe shumë e ndryshme: Venecia pati jetëgjatësinë më të madhe, që nga Mesjeta e hershme deri në Periudhën Napoleonike; edhe Gjenova dhe Raguza patë histori shumë të gjatë, nga viti 1000 deri në Periudhën Napoleonike; Noli zgjati po aq, por pushoi së qeni një republikë tregtare që nga shekulli XV. Gjithësesi, edhe Piza me Ankonën patën një jetëgjatësi të madhe, duke qëndruar të pavarura deri në Rilindje. Amalfi dhe Gaeta, përkundrazi, qenë të parat që ranë, të pushtuara nga normanët në shekullin e XII.

Numri i republikave detare në shekuj

Siç dëshmohet në tabelën vijuese kronologjike, numri i republikave detare ka ndryshuar në rrjedhën e shekujve, siç vijon:

• Shekujt e IX-X: ekzistonin vetëm tre republika detare, d.m.th. Amalfi, Gaeta dhe Venecia;
• shekulli XI: në dekadat e para shtohen Ankona, Gjenova, Piza dhe Raguza: duke u përllogaritur deri në shtatë republika detare; megjithatë, shekulli pa gjithashtu fundin e pavarësisë së Amalfit (1031) dhe fillimin e historisë detare të Nolit.
• shekulli XII: fundi i pavarësisë së Amalfit dhe Gaetës; në mesin e shekullit mbeten pesë republika detare. Në fund të shekullit nis historia detare e Nolit.
• shekulli XIII-XIV: Me fundin e pavarësisë së Gaetës (1137), republikat detare aktive janë gjashtë;
• shekulli XV: me humbjen e pavarësisë së Pizën dhe me fundin e veprimtarisë detare të Nolit, mbeten katër republika detare, d.m.th. Ankona, Gjenova, Raguza dhe Venecia;
• Shekujt e XVI-XVIII: me humbjen e autonomisë së Ankonës, mbeten aktive tre republikat detare më jetëgjata: Gjenova, Raguza dhe Venecia.

Periudhat e arta, ngritjet, rëniet

Tabela pasuese vë përballë zgjatjen e ndryshme të republikave detare, periudhat e tyre të arta (të treguara me ngjyra më të theksuara), periudhat e ngritjes dhe të rënies (ngjyra pak a shumë të hapura), duke marë parasysh luftërat e fituara apo të humbura, kolonitë tregtare në Mesdhe, fuqinë ekonomike, zotërimet territoriale, periudhat e nënshtrimit të përkohshëm nga fuqitë e tjera. Për Nolin është përdorur një ngjyrë e ndryshme për të shfaqur periudhën e pavarësisë së tij të pjesshme. Datat e vendosura në fillim dhe në fund të secilës vijë kohore tregojnë, përkatësisht vitin e fillimit dhe fundit të autonomisë; data pasuese e ndërmjetme, përkundrazi, tregon vitin kur nga pavarësia de facto kalohet në pavarësinë de iure. Shënimet, në fund, u referohen periudhave të përkohshme të humbjes së lirisë.

733 766 800 833 866 900 933 966 1033 1066 1100 1133 1166 1200 1233 1266 1300 1333 1366 1400 1433 1466 1500 1533 1566 1600 1633 1666 1700 1733 1766 1800 Amalfi 839 1131 Gjenova 958 1096 1797 Piza 1000 rr. 1081 rr. 1406 Venecia 840 1143 1797 Ankona 1000 rr. 1532 Gaeta 839 1135 Noli 1192, 1196 1797 Raguza 1000 rr. 1808

Rëndësia e republikave detare

Hartë nautike e Mesdheut nga Grazioso Benincasa (1482), i shkollës hartografike të Ankonës

Falë republikave detare u riaktivizuan marrëdhëniet midis Evropës, Azisë dhe Afrikës, gati të ndërprera pas Rënies së Perandorisë Perëndimore Romake; historia e tyre ndërthuret, si me nisjen e ekspansionit evropian drejtë Lindjes, ashtu dhe me fillesat e kapitalizmit modern, i kuptuar si sistem tregtar dhe financiar; në këto qytete u prenë monedha ari, të dala nga përdorimi prej shekujsh, u zhvilluan praktika të reja shkëmbimi dhe kontabiliteti, duke lindur kështu financat ndërkombëtare dhe e drejta tregtare.

Gjithashtu u nxit përparimi teknologjik në lundrimtari; të rëndësishme, në këtë këndvështrim, përmirësimi dhe përhapja e busullës nga ana e amalfitanëve dhe krijimi venecian i galea grossa. Lundrimtaria i detyrohet shumë republikave detare edhe për hartografinë nautike: hartat e shekullit të XIV dhe të XV të mbijetuara i përkasin të gjitha shkollave hartografike të gjenoveze, veneciane dhe ankonitane.

Mbledhja e piperit; nga Il Milione i Marko Polos, botimi francez i shek. të XV

Nga Lindja, republikat detare importonin një gamë të gjerë mallrash që nuk gjendeshin në Evropë, dhe pastaj duke i rishitur në qytete të tjera të Italisë, Evropës Qëndrore dhe Veriore, duke krijuar një trekëndësh tregtar midis lindjes arabe, Perandorisë Bizantine dhe Italisë. Deri në zbulimin e Amerikës, ato qenë, në këtë mënyrë, nyje thelbësore të shkëmbimeve midis Evropës dhe rajoneve të tjera.

Midis prodhimeve më të rëndësishme, veçohen:

• mjekësore: aloe vera, balsami, xhenxhefili, kamfuri, laudani, kardamomi, rhabarbarumi, astragali;
• erëza: piperi i zi, karafilat indonezianë, arra moskat, kanellë, sheqer të bardhë;
• parfume dhe substanca aromatike për tu djegur: myshk, mastiçHiosi, dru sandali, temjan, ambër gri;
• ngjyrues: indigo, alum, karminë, llak;
• tekstile: mëndafsh, lir egjiptian, konop, brokadë, kadife, damask, qilima;
• prodhime luksi: xhevahirë, gurë të çmuar, korale të çuara, perla, fildish, porcelan, filigran.

Republikat detare patën një ndikim të madh në historinë e artit, falë begatisë së madhe të rrjedhur nga tregtia, në pikën që pesë prej tyre (Amalfi, Gjenova, Venecia, Piza dhe Raguza) tashmë janë futur në listën e trashëgimisë botërore të UNESCO-s. Nëse nuk mund të flitet për një art detar, d.m.th. për një rrymë artistike të përbashkët, përjashtimisht për të gjitha republikat detare, një trajtë karakterizuese qe përzierja e elementeve të traditave të ndryshme artistike mesdhetare, kryesisht elemente Bizantine, Islamike dhe Romanike.

Nga kolonitë e republikave detare rrjedhin, të paktën pjesërisht, bashkësitë e tanishme italiane jashtë Italisë, si në Greqi, Turqi, Liban, Gjibraltar, në Krime, si dhe ishulli gjuhësor tabarkin në Sardenjë dhe bashkësia tashmë e zhdukur e italianëve të Odesës.

Amalfi në një pikturë të John Ruskin

Historia

Amalfi

Flamuri i Amalfit me kryqin maltez

Amalfi, republika e parë detare që arriti një rëndësi të dorës së parë, e fitoi pavarësinë de facto nga Dukati i Napolit në vitin 839. Atë vit, princi i Beneventos, Sikardi, gjatë një lufte kundër bizantinëve, e pushtoi qytetin dhe dëboi popullsinë. Kur ai vdiq nga një komplot pallati, amalfitanët u rrebeluan, dëbuan sundimin longobard dhe formuan republikën e lirë të Amalfit. Amalfitanët krijuan një organizim republikan të drejtuar nga comites, mbi të cilët ishin vendosur praefecturii, deri në vitin 945, kur Mastalo II mori pushtetin duke u shpallur dukë.

Që nga fundi i shekullit të IX dukati zhvilloi tregti të gjerë me Perandorinë Bizantine dhe Egjiptin. Tregtarët amalfitanë u morën arabëve monopolin e tregtisë mesdhetare dhe në shekullin e X themeluan baza tregtare në Italinë Jugore, Afrikën Veriore dhe Linjden e Mesme. Në shekullin e XI, Amalfi arriti kulmin e fuqisë së tij detare duke patur fondakë në Kostandinopojë, Laodicea, Beirut, Jafa, Tripolin e Sirisë, Qipro, Aleksandri, Ptolemaidëm e Cirenaikës, madje dhe në Bagdad dhe Indi.

Porta prej bronzi e Katedrales së Amalfit, ndërtuar në shek. e XI

Kufijtë e tij tokësorë shtriheshin nga lumi Sarno deri në Vietri në det, ndërsa në perëndim kufizohej me Dukatin e Sorrentos; zotëronte gjithashtu Kaprin, dhuruar nga bizantinët si shpërblim për mundjen e saraçenëve në San Salvatore, në vitin 872. Për më tepër, vetëm për tre vjetë (nga viti 831 deri në vitin 833), dukët e Amalfit, Mansone I dhe Giovanni I morën edhe kontrollin e Principatës së Salernos, që përfshinte të tërë Lukaninë. Flota amalfitane kontribuoi në çlirimin e Detit Tirren nga pirateria saraçene, duke i mundur ata në betejat e Likozës (846), Osties (849) dhe Gariljanos (915).

Në agimin e vitit 1000, Amalfi ishte «qyteti më i begatë i Longobardisë» dhe në këndvështrimin e popullsisë (me gjasa 80,000 banorë) dhe zhvillimit, i vetmi i aftë të konkuronte me metropolet e mëdha arabe: priste një monedhë të vetën të artë, tarin, që qarkullonte në të gjithë portet kryesore të Mesdheut; kësaj periudhe i përkasin Tavole amalfitane, një kod i të drejtës detare, i mbetur i vlefshëm gjatë gjithë Mesjetës; në Jeruzalem fisniku tregtar Mauro Pantaleone ndërtoi spitalin nga i cili do të rridhnin Kalorësit e Maltës.

Brendësia e arsenalit të Amalfit (shek. i XI)

Dukët largpamës të Amalfit ditën ta ruanin pushtetin e tyre gjatë shekujve, duke u lidhur, sipas rrethanave, njëherë me bizantinët, njëherë me Papën, apo edhe me myslimanët.

Për një kohë të gjatë, mbi bazën e një leximi të gabuar të një pasazhi të humanistit Flavio Biondo, shpikja e busullës i'u atribua amalfitanit Flavio Gioia. Megjithë traditën këmbëngulëse që rrodhi nga kjo, një lexim korrekt i pasazhit të Biondos tregon se Flavio Gioia nuk ka ekzistuar kurrë dhe se lavdia e amalfitanëve nuk qe ajo e shpikjes së busullës, të importuar në fakt nga Kina, por të qenit të parët që e përhapën përdorimin e saj në Evropë.

Lidhja e ngushtë që qyteti i Amalfit kishte me Lindjen dëshmohet edhe nga arti që lulëzoi në shekujt e pavarësisë, ku u shkrinë harmonikisht ndikimet bizantine dhe arabo-normane.

Nga mesi i shekullit të XI fuqia e dukatit filloi të zbehej: në vitin 1039, edhe si rrjedhojë e përplasjeve të brendshme, u pushtua nga Guaimario IV, princi i Salernos, qyteti historikisht armik i Amalfit, nga kontrolli i të cilit u çlirua në vitin 1052 me dukën Giovanni II, vëllai i tij. Por në vitin 1073 dukatin e pushtoi Robert Guiskardi, i thirrur nga vetë amalfitanët kundër Salernos. Amalfi mbeti në thelb autonom, duke u rrebeluar shpesh ndaj sundimtarëve deri në vitin 1100, kur duka i fundit, Marino Sebaste, u rrëzua nga normanët. Kjo i la Amalfit vetëm një autonomi administrative, të revokuar më pas në vitin 1131 nga Roxheri II i Siçilisë. Pas pushtimit norman, rënia nuk qe e menjëherëshme, pasi, ndërkohë u bë porti detar i shtetit normano-shvabik. Por rrjeti tregtar amalfitan u reduktua në Mesdheun Perëndimor dhe, gradualisht, qyteti u zëvendësua, lokalisht nga Napoli dhe Salernoja, ndërsa në nivel mesdhetar nga Piza, Venecia dhe Gjenova.

Ekspansioni dhe tregtia e Amalfit

Panoramë e Gjenovës me portin e saj, në një pikturë të shek. të XIX

Gjenova

Flamuri i Gjenovës me Kryqin e Shën Gjergjit

Republika e Gjenovës u krijua në agimin e shekullit të X, kur, pas shkatërrimit të qytetit nga saraçenët, banorët e saj iu kushtuan detit. Në mesin e shekullit të X, duke ndërhyrë në përplasjen midis Berengarit II të Ivreas dhe Otonit I të Saksonisë, në vitin 958 arriti pavarësinë de facto, të zyrtarizuar më pas në vitin 1096, me krijimin e "Compagna Communis", një bashkim tregtarësh dhe feudalësh të zonës.

Ndërkohë, aleanca me Pizën mundësoi lirimin e Mesdheut Perëndimor nga piratët saraçenë. Fatet e komunës u rritën në mënyrë të konsiderueshme falë pjesëmarrjes në Kryqëzatën e Parë, që i siguroi privilegje të mëdha për bashkësinë gjenoveze në Tokën e Shenjtë.

Katedralja e San Lorenzo-s në Gjenova, ndërtuar në shek. të XII dhe XIV

Apogjeu i zhvillimit të Gjenovës erdhi në shekullin e XIII, në vijim të Traktatit të Nimfeut (1261) dhe fitores së dyfishtë mbi Pizën (Beteja e Melorias, 1284) dhe Venecien (Beteja e Korçulës, 1298): La Superba, epitet i qytetit që rrjedh nga vepra e Petrarkës Itinerarium breve de Ianua ad Ierusalem (1358) në të cilën e përshkruan si mbizotëruese të Mesdheut dhe Detit të Zi dhe kontrolluese të një pjese të mirë të Ligurisë, Korsikës, Xhudikatin Sard të Torres, Egjeut Verior dhe Krimesë jugore.

Treqinta, nga ana tjetër, shënoi një krizë serioze ekonomike, politike dhe shoqërore për Gjenovën, e cila, e dobësuar nga luftërat e brendshme, e humbi Sardenjën në favor të aragonezëve, u mund nga Venecia në Alghero (1353) dhe në Kjoxha (1379) dhe iu nënshtrua disa herë Francës dhe Dukatit të Milanos.

Palazzo San Giorgio, dikur selia e bankës me të njëjtin emër

Republika ishte dobësuar nga vetë organizimi shtetëror, i cili, bazuar në marrëveshjet private midis familjeve kryesore, çonte në qeverisje tepër të shkurtëra dhe të paqëndrueshme, si dhe në luftrëra të shpeshta midis fraksioneve.

Pas murtajës dhe mbizotërimeve të huaja të Treqintës dhe Pesëqintës, qyteti përjetoi një apogje të dytë në vijim të rifitimit të vetëqeverisjes nga përpjekjet e Andrea Dorias (1528), në pikën që shekulli pasues etiketua El siglo de los Genoveses. Ky përcaktim nuk vinte për shkak të tregtisë detare, por nga depërtimi mbresëlënës bankar, të udhëhequr nga banka San Giorgio, që e ktheu në një fuqi të vërtetë ekonomike botërore: mjaft monarki evropiane, si Spanja, qenë të lidhura me huamarrje nga bankierë gjenovezë dhe monedha e saj, xhenovinoja, u bë një nga më të rëndësishmet në botë.

Republika, megjithatë, në atë kohë rezultonte e pavarur vetëm de iure, se faktikisht u gjend nën ndikimin e fuqive kryesore fqinje, në fillim nga francezët dhe spanjollët, pastaj nga austriakët dhe Dera Savoja. Republika ra në vijim të Fushatës së Parë Italiane të Napoleon Bonapartit: e kthyer në Republikën Ligure në vitin 1797, ndërsa në vitin 1805 me Fushatën e Dytë Italiane u aneksuar nga Franca. Në vitin 1815, Kongresi i Vjenës vendosi aneksimin nga Mbretëria e Sardenjës.

Rëndësia artistike e Gjenovës është njohur nga UNESCO, që e ka listuar Strade Nuove dhe kompleksin e Palazzi dei Rolli mes vendeve të trashëgimisë botërore. Lidhja e pazgjidhshme midis Gjenovës dhe lundrimit dëshmohet nga Lanzerotto Malocello, Ugolino dhe Vadino Vivaldi, dhe mbi të gjitha nga i famshmi Kristofor Kolombi, një nga lundërtarët dhe eksploratorët më të mëdhenj të të gjitha kohëve.

Ekspansioni dhe rrjeti tregtar i Gjenovës

Pagëzimorja e Pizës, ndërtuar në shek. e XIV

Piza

Flamuri Pizan

Republika Pizane lindi në shekullin e XI. Në këtë periudhë historike, Piza e intensifikoi tregtinë e vetë në Mesdhe duke u përplasur disa herë me anijet saraçene, që, edhe falë aleancës me fuqinë në rritje të Mbretërisë së Siçilisë, i mundi në Rrexho Kalabria (1005), në Anaba të Algjerisë (1034), në Palermo (1064), në Mahdia të Tunizisë (1087).

Në fillim Piza qeverisej nga një viskont, pushteti i të cilit kufizohej nga peshkopi: por në shekullin e XI, duke ndërhyrë në përplasjet mes këtyre pushteteve, qyteti, i qeverisur nga një Këshill Pleqësie, fitoi autonominë de facto, të zyrtarizuar më pas në vitin 1081 nga Henri IV, perandor gjermaniko-romak.

Porti pizan, tashmë i mbuluar dhe pjesë e Livornos

Në vitin 1016 Piza, falë aleancës me Gjenovën, mundi saraçenët, pushtoi Korsikën dhe nënshtroit giudicati sardi (monarki gjyqësore sarde) të Kaljarit dhe Gallurës, duke fituar kontrollin e Detit Tirren; një shekull më pas do të pushtonte Ishujt Baleare. Njëkohësisht, fuqia e saj politike dhe ekonomike u rrit konsiderueshëm, me të drejtat tregtare të fituara nga Kryqëzatat, falë të cilave mundi të vendoste fondakë të shumtë në Tokën e Shenjtë. Piza qe gjithmonë mbështetëse e zjarrtë e kauzës gibeline, duke iu kundërvënë kështu, guelfëve të Gjenovës, Nolit, Lukës dhe Firences: monedha e saj, akuilini, mbajti gjithmonë emrin e perandorit romako-gjermanik.

Piza e arriti kulmin e shkëlqimit të saj midis shekullit të XII dhe të XIII, kur anijet e saj kontrollonin Mesdheun Perëndimor dhe në fushën artistike mundi të shprehte Romanikun Pizan, një përzierje e elementeve perëndimore, lindore, islamike dhe klasike.

Kulla e Pjerrët dhe Katedralja e Pizës, ndërtuar në shek. e XII

Rivaliteti me Gjenovën në [[shekulli XIII|shekullin e XIII] u ashpërsua, duke çuar në betejën navale të Melories (1284), që shënoi fillimin e rënies së fuqisë pizane; në vitin 1299 Korsikën do t’ia dorëzonte Gjenovës, dhe në vitin 1324, pas betejës së Lukoçisternës, ajo do të dorëzonte edhe Sardenjën në favor të Aragonës. Por, mbi të gjitha, ndryshe nga Gjenova, Piza duhet të kontrollonte një territor të brendshëm, që kufizohej me qytetet rivale të Lukës dhe Firences: kjo do t’i largonte forcat e saj nga detaria, duke e çuar repubblikën drejtë rrënimit.

Në shekullin e XIV, Piza kaloi nga situata komunale në atë të signoria-s, duke ruajtur pavarësinë e saj dhe në thelb, mbizotërimin e bregdetit toskan, si dhe duke arritur paen me Gjenovën. Gjithësesi, në vitin 1406, qyteti u rrethua nga milanezët, fiorentinët, gjenovezët dhe francezët dhe u aneksua nga Republika e Firences. Gjatë krizës së kësaj të fundit në Luftërat e Italisë në shekullin e XVI, Piza u rrebelua kundër Piero di Lorenzo de' Medici-t, të mbiquajtur I pafati, dhe në vitin 1494 rithemeloi republikën autonome, duke rikthyer monedhat dhe administratën e vetë. Por, pas 16 vjetësh lufte të rëndë, në vitin 1509, Republika e Firences arriti ta ripushtonte përfundimisht. Porti vjetër pizan, tani i mbushur nga prurjet e lumit Arno, gjendej në veri të qytetit të tanishëm të Livornos.

Jeta e Leonardo Fibonacci-t, matematikan i shquar pizan, e shpreh mirë marrëdhënien fitimprurëse midis tregtisë, lundrimit dhe kulturës, tipike e republikave detare; ai përpunoi dhe përhapi në Evropë njohuritë shkencore arabe, midis të cilave numrat dhjetorë dhe përdorimin e zeros.

Shtrirja maksimale e Pizës në Mesdhe

Baseni i Shën Markut në pikturën e Francesco Guardi-t, shek. i XVIII

Venecia

Shiko gjithashtu: Republika e Venecies, Shteti i Detit, dhe Arbëria Venedikase

Flamuri Venecian me Luanin e Shën Markut

Venecia, e themeluar nga venetët në arrati nga hunët në shekullin e V, nisi një proçes gradual pavarësie nga Perandoria Bizantine, duke nisur nga rënia e Ezarkatit të Ravenës në vitin 751. Në vitin 840 bëri hapa të rëndësishëm përpara, me nënshkrimin e Pactum Lotharii me Perandorinë e Shenjtë Gjermaniko-Romake, të firmosur mes doxhit Pietro Tradonico dhe perandorit gjermanik, Lothairi I, pa e konsultuar perandorin bizantin, megjithëse formalisht sovrani i Venecies. Qyteti lagunar u fuqizua nga zhvillimi i marrëdhënieve tregtare me Perandorinë Bizantine, pjesë e të cilës ishte akoma formalisht, për të qenë në vazhdim aleate në luftën kundër arabëve dhe normanëve. Prishja përfundimtare me Kostandinopojën erdhi vetëm me luftën e viteve 1122-1126, kur doxhi Domenico Michiel do ti shpallte luftë Perandorisë Lindore, në vijim të refuzimit të saj për të rinovuar privilegjet, tashmë të garantuara vasalit të saj venecian si shpërblim për ndihmën e ofruar në luftën kundër normanëve në vitin 1082. Kjo luftë çoi në pavarësinë e plotë, de iure dhe de facto, të institucionalizuar në vitin 1143 me Commune Veneciarum.

Bazilika e Shën Markut, ndërtuar në shek. e XI

Rreth vitit 1000, Venecia do të niste ekspansionin e saj në Detin Adriatik, duke pastruar piratët që zaptonin brigjet e Istrias dhe Dalmacisë, duke i vendosur ato krahina dhe qytetet e tyre kryesore nën zotërimin e saj.

Institucionalisht Venecia qeverisej nga një oligarki e familjeve kryesore tregtare, në drejtimin e doxhit dhe administrata të artikuluara, duke përfshirë senatin; i rëndësishëm qe Serrata del Maggior Consiglio (1297), i cili përjashtonte nga qeverisja ata që nuk i përkisnin familjeve kryesore tregtare. Në Venecie u shkrua Capitulare nauticum, një nga kodet e para të lundrimit, të mbërritura deri tani sipas botimit të vitit 1256, por para asaj date prej disa shekujsh.

Kryqëzata e Katërt (1202-1204) i mundësoi Venecies të pushtonte vendet më të rëndësishme bregdetare të Perandorisë Bizantine, duke përfshirë Korfuzinë (1207) dhe Kretën (1209) si dhe të mbërrinte në Siri dhe Egjipt. Venecia preku kështu, kulmin e fuqisë së saj, duke mbizotëruar shkëmbimet tregtare midis Evropës dhe Lindjes: kishte fondakë në të gjithë Mesdheun Lindor dhe bartëte epitetin La Serenissima (mëse e kthjellta). Në fund të shekullit të XIV, ajo ishte bërë një nga shtetet më të pasura të kontinentit: monedha e saj, zekini, prihej në arë dhe qe një nga monedhat më të rëndësishme të Evropës.

Pallati i Doxhit, ndërtuar në shek. e XIV

Midis shekujve të XIV dhe të XVIII Serenissima Repubblica di Venezia, në përgjigje të politikës agresive të Dukatit të Milanos, pushtoi një Domini di Terraferma (zotërime të gjera tokësore), që përfshinin Veneton, Friulin, Venecien Xhulie dhe Lombardinë deri në Bresha; kësaj i bashkohej Stato da Mar, një perandori e vërtetë koloniale, e përbërë nga zotërimet e përtej detit, midis të cilave Istria, Dalmacia (përveç Raguzës), një pjesë të Shqipërisë, gati të gjithë Ishujt Grekë dhe Qipron, bashkë me një pjesë të territorit grek. La Serenissima pati në këtë mënyrë, shtrirjen më të madhe nga republikave detare, ashtu si dhe shtetin më të fuqishëm të gadishullit italian.

Mbizotërimi Venecian në Mesdheun Lindor në shekujt pasues, megjithë fitoren e Betejës së Lepantos, kërcënohej dhe kompromentohej nga ekspansioni i Perandorisë Osmane dhe nga zhvendosja e tregtisë drejtë Atlantikut. Në këtë mënyrë nisi një rënie të ngadaltë, që kulminoi me pushtimin napoleonik të vitit 1797, që e ktheu në një qytet-shtet të varur nga Hapsburgët, deri në bashkimin me Mbretërinë Lombardo-Venete, në vitin 1848.

Artistikisht Venecia pati për shekuj rezonancë evropiane: në Mesjetë, duke shkrirë arkitekturën e saj me stilet romanike, gotike dhe bizantine në arkitekturën e saj; gjatë Rilindjes me piktorë si Ticiani, Giorgione, Tintoretto, Bellini dhe Lorenzo Lotto; në periudhën baroke me kompozitorët Antonio Vivaldi, Giuseppe Tartini dhe Tomaso Albinoni; në Shtatëqintën me vedutistët Giambattista Tiepolo dhe Canaletto, komediografin Carlo Goldoni, skulptorin Antonio Canova dhe shkrimtarin dhe aventurierin Xhakomo Kazanova.

Midis lundërtarëve dhe udhëtarëve më të rëndësishëm venecianë përmenden Alvise Da Mosto, Sebastiano Caboto, hartograf i madh dhe Marko Polo, i famshëm për përshkrimet e udhëtimit të tij në Kinë, Il Milione. Giovanni Caboto, vendlindja e të cilit është e pasigurtë (Gaeta, Kastiljone Kiavareze apo Savona), por që fitoi qytetarinë veneciane, qe evropiani i parë që arriti në Kanada.

Ekspansioni dhe rrjeti tregtar i Venecies

Panoramë e Ankonës nga deti, pikturë e shek. të XVI, Musei Vaticani

Ankona

Flamuri Ankonitan

E përfshirë në Shtetet Papale që nga viti 774, në vitin 839, Ankona do të shkatërrohej nga saraçenët; duke e marrë veten në mënyrë të ngadaltë, rreth vitit 1000 u bë pjesë e Perandorisë së Shenjtë Romake, por gradualisht do të fitonte autonominë, deri sa u bë plotësisht e pavarur në shekullin e XI.

Megjithëse e penguar nga Venecia, që synonte ta monopolizonte Adriatikun, do ta ruante pavarësinë dhe begatinë ekonomike falë aleancës me Perandorinë Bizantine, Mbretërinë e Hungarisë dhe veçanërisht me Republikën e Raguzës.

Palazzo degli Anziani, selia e administratës bashkiake, ndërtuar në shek. e XIII

Republika e Ankonës dallohet se nuk i sulmoi ndonjëherë i qytetet e tjera detare, nevoja e vazhdueshme për tu mbrojtur, kushtimi i plotë ndaj lundrimit, çinteresimi i plotë për ekspansionin territorial (e kufizuar nga hapsira jetësore për tu mbrojtur dhe për furnizimin ushqimor). Ju desh, mbi të gjitha, të ruhej nga synimet e Perandorisë Gjermaniko-Romake (nga e cila pësoi tre rrethime), të Venecies (gjatë pesë luftërave) dhe nga Papati.

Nëpërmjet Ankonës kalonte rruga tregtare, alternative e asaj veneciane, që nga Lindja e Mesme, duke kaluar përmes Raguzës, Ankonës, Firences dhe Flandrës, që çonte në Angli; prandaj qe porta e lindjes e Italisë Qëndrore. Në rrugët lindore kishte fondakë dhe konsullata në Kostandinopojë dhe në portet kryesore të Perandorisë Bizantine, nga Egjeu dhe Deti i Zi deri në Egjipt. Për më tepër kishte baza edhe në rrugët perëndimore.

Katedralja e Ankonës (zgjeruar në shek. e XIII)

Periudhën e shkëqimit të saj më të lartë, Ankona e pati në shekullin e XV, kur papa Eugjeni IV në vitin 1447, e shpalli zyrtarisht si republikë. Monedha e Ankonës, agontano, pranohej në të gjitha tregjet mesdhetare. Ligjet detare të Ankonës ishin Statuti del mare, të formuara gradualisht përgjatë shekullit të XII duke patur parasysh kodet kryesore detare mesjetare. Territori i saj përfshihej midis Adriatikut, lumenjve Ezino, Muzone dhe Aspio, e mbrojtur nga njëzet kështjellat e saj.

Ankona doli shumë herë fitimtare në mbrojtje të lirisë së saj, si në rrethimin e tmerrshëm të vitit 1173, në të cilin trupat perandorake gjermanike e rrethuan nga deti, ndërsa anijet veneciane do të pushtonin portin e saj. Në periudhën nga viti 1348 deri në vitin 1383 pati një ndërprerje të lirisë së saj. Qyteti, në vitin 1348, u pushtua nga Dera Malatesta, ndërsa ishte dobësuar nga murtaja dhe nga zjarre të rëndë. Pastaj, në vitin 1353, do të kalonte nën sundimin e Kishës nëpërmjet veprës së kardinalit luftëtar, Gil Álvarez Carrillo de Albornoz, për tu liruar në vitin 1383, kur fortesa papale që e mbante të nënshtruar, u shkatërrua nga rrebelimi popullor, që rivendosi regjimin e vjetër të autonomisë.

Loggia dei Mercanti (ndërt. në shek. e XV), selia e takimeve dhe negociatave tregtare

Rënia filloi me Pushtimin e Kostandinopojës, që e dobësoi tregtinë. Në vitin 1532 papa Klementi VII e vuri nën administrimin e drejtpërdrejtë të Kishës me një manovër dinake; përjekjet për rifitimin e lirisë de facto u shtypën me gjak. Gjithësesi, begatia ekonomike e Ankonës, zgjati deri në fund të shekullit.

Ankona ruan monumente në të cilat, Arti Romanik shkrihet me ndikime bizantine, duke qenë një nga djepet e Rilindjes Adriatikase, në të cilën rizbulimi i artit klasik u shoqërua me vijimësinë formale të Artit Gotik.

Kontributi i Ankonës në eksplorimet detare dhe në tregti është i mirëpërfaqësuar nga Ciriaco Pizzecolli, që lundronte në kërkim të dëshmive të së kaluarës, duke u konsideruar si babai i arkeologjisë, nga Benvenuto Stracca, themelues i të drejtës tregtare dhe në fund nga Grazioso Benincasa, lundërtar dhe hartograf nautik, figura themelore e shkollës hartografike nautike të Ankonës, një nga më të rëndësishmit e shekullit të XV.

Ekspansioni dhe rrjeti tregtar i Ankonës

Pamje e Raguzës, pikturë e Anton Perko Blick, 1896

Raguza

Shiko gjithashtu: Republika e Raguzës, Krahinat Ilire, dhe Historia e Dalmacisë

Raguza (tani e qujtur Dubrovnik), sipas De Administrando Imperio të perandorit bizantin Kostandini VII Porfirogjen, u themelua, me gjasa në shekullin e VII, nga banorët e qytetit romak të Epidaurit (Cavtatit modern) pas shkatërrimit të tij nga avarët dhe sllavët rreth vitit 615. Disa nga të mbijetuarit u zhvendosën 25 km në veri të një ishulli të vogël pranë bregdetit ku ata themeluan një ngulim të ri, Lausës. Është pretenduar se një sulm i dytë nga sllavët në vitin 656 rezultoi në shkatërrimin e plotë të Epidaurit. Në shekullin e VII, sllavët u vendosën përgjatë bregdetit. ndërsa qyteti mbeti nën dominimin bizantin deri në vitin 1204, me përjashtim të periudhave të sundimit venecian (1000–1030) dhe më vonë norman (1081–1085, 1172, 1189–1190).

Flamuri raguzan me imazhin dhe inicialet e Shën Blazit

Që në shekullin e VII, Raguza nisi të zhvillonte një tregti aktive në Mesdheun Lindor. Duke nisur nga shekulli XI do të imponohej si qytet tregtar, veçanërisht në Adriatik duke nisur aleancën shekullore me Ankonën, e nevojshme për ti rezistuar prirjes veneciane për ta konsideruar Adriatikun si zotërimin e saj përjashtimor.

Pas rënies së Kostandinopojës gjatë Kryqëzatës së Katërt në vitin 1204, Raguza ra nën dominimin e Venecies, nga e cila trashëgoi një pjesë të madhe të institucioneve të saj. Pas Traktatit të Zarës (1358), Raguza u bë vullnetarisht vasale e Luigjit të I të Hungarisë, nga i cili mori të drejtën e vetëqeverisjes në shkëmbim të lidhjeve të ndihmës me flotën e saj dhe të pagimit të një tributi vjetor.

Kisha e San Salvatores me kroin e Onofrios para (shek. XVI)

Më 27 maj 1358, u arrit marrëveshja përfundimtare në Visegrád, midis Luigjit I dhe kryepeshkopit Ivan Saraka. Qyteti njohu sovranitetin hungarez, por fisnikëria vendore vijoi të sundonte me pak ndërhyrje nga oborri hungarez në Buda. Republika përfitoi nga suzeraniteti i Luigjit I të Hungarisë, mbretëria e të cilit nuk ishte një fuqi navale, dhe me të cilën ata do të kishin pak konflikte interesash. Venecia u detyrua ti pushonte të gjitha pretendimet në Dalmaci. Konti i fundit venecian u largua, dukshëm nxitimthi. Megjithëse nën marrëveshjen e Visegrád-it Raguza ishte formalisht nën juridiksionin e banit të Kroacisë, qyteti i rezistoi me sukses të dy autoriteteve, mbretëror dhe të banit.

Duke e bazuar begatinë e saj te tregtia detare, Raguza u bë fuqi e rëndësishme në Adriatikut Jugor. Apogjeun e saj e arriti në shekullin e XVI, falë përjashtimeve të përshtatshme fiskale për mallrat. dhe një rrjetit të gjerë të fondakëve. Prerja e monedhave të Raguzës, aktive nga viti 1088 deri në vitin 1803, nxori monedha me emërtime të ndryshme, që ndoqën situatat e ndryshme të dominimit formal të republikës.

Përballë humbjes së Hungarisë në Betejën e Mohács (1526) ndaj Perandorisë Osmane, Raguza kaloi nën supremacinë formale të sulltanit, duke u detyruar ti paguante një tribut vjetor simbolik: një lëvizje e shkathët që i mundësoi të shpëtonte pavarësinë e saj.

Pallati i Rektorëve

Me shekullin e XVII, për Republikën e Raguzës nisi një rënie e ngadaltë, si rrjedhojë kryesisht e tërmetit të 6 prillit 1667, që e shkatërroi gati tërësisht, dhe rritjes së tributit për tu derdhur te Porta e Lartë, të vendosur në 12 500 dukate. Republika raguzease mbijetoi përtej rivales venete, që u pushtua nga Napoleon Bonaparti në vitin 1797. Paqja e Pressburgut, në vitin 1805 ia caktoi qytetin Francës: trupat e së cilës e pushtuan qytetin në vitin 1806 duke e bërë pjesë të Provincave Ilirike të Perandorisë Franceze.

Territori i republikës përbëhej nga një rrip shumë i hollë bregdetar, i vendosur midis Neumit dhe Kepit Oštra, duke përfshirë edhe ishujt e Mletit, Lastovës, Elafitëve dhe gadishullin e Peleshacit. Raguza do të ishte një nga qytet-shtetet e pakta dalmate që do të rivalizonte me Venecien në Adriatikun Lindor.

Fillimisht, në dokumentet zyrtare të republikës përdorej latinishtja. Në vitet 1420 u fut në përdorim italishtja. Të dyja gjuhët përdoreshin në korrespondencën zyrtare të republikës. Republika u ndikua nga gjuha veneciane dhe dialekti toskan. Popullsia fliste një variant vendor të dialektit shtokavian, i njëjti dialekt, mbi të cilin bazohen kroatishtja, gjuha boshnjake, gjuha malazeze dhe serbishtja. Raguzanishtja e vjetër, një variant i dalmatishtes, që flitej në bregdetin dalmat pas fundit të Perandorisë Romake, me elemente të sllavishtes popullore, zakonisht të referuara si ilirski (iliriski), dhe italishtja, ishin mes gjuhëve të përgjithshme. Since it was mainly used in speech, it is poorly documented. Its use started declining in the 15th century.

Pasuria e monumenteve artistike të Republikës së Raguzës është njohur nga UNESCO, që e ka shpallur qendrën e saj historike Monument të Trashëgimisë Botërore. Raguza është qyteti i vetëm që ka qenë republikë detare dhe nuk bën pjesë në shtetin italian: territori i saj ndodhet në Kroaci.

Ekspansioni dhe rrjeti tregtar i Raguzës

Panoramë e Gaetës, pikturë e v. 1727

Gaeta

Flamuri i Gaetës

Dukati i Gaetës e fitoi autonominë administrative nga Perandoria Bizantine në vitin 839, nën bashkë-hipatët Costantino dhe Marino I. Mendohet se ata u zëvendësuan rreth vitit 875 nga Doçibili I i Gaetës, që përuroi pikërisht dinastinë Doçibile, nën të cilën, në shekullin e X, qyteti do të arrinte kulmin e fuqisë ekonomike, politike dhe artistike, saqë etiketohej si Venecia e vogël e Tirrenit: tregtonte me qytetet më të rëndësishme italiane, kishte konsullata në Berberi, pati ligjet dhe monedhën e vetë, follarin, të përhapur gjerësisht në tregjet italiane.

Ekspansioni dhe rrjeti tregtar i Gaetës

[Gaeta]] kontrollonte një zonë që, pak a shumë, përputhet me pjesën jugore të provincës së tanishme të Latinës dhe për disa vite zotëroi edhe Ishujt Ponzianë.

Kisha e San Michele Arcangelo në Itri

Për rëndësinë e shkëmbimeve detare, dukati ishte i pajisur me një organizim të veçant, në të cilin pushteti i dukës kufizohej nga pesha e aristokracisë dhe e një populli që behej gjithmonë e më i fort, i vetëdijshëm dhe i begat. E çliruar nga një rrethim saraçen i vitit 846, me ndihmën e Napolit dhe Amalfit, Gaeta i mundi myslimanët më Ostia (849) dhe në Gariljano (915); duke e shfrytëzuar ndihmën edhe kundër papa Gjonit të VIII.

Kështjella e Itrit e ndërtuar nga duka i Gaetës, Docibile I

Në vitin 1032, në vijim të një krize dinastike, Doçibilët, që kishin sunduar deri atëherë, u desh tia dorëzonin Gaetën Principatës së Kapuas. Për gjashtëdhjetë vitet pasuese, dukët e pavarur u alternuan me vasalë të Kapuas. Në vitin 1100 dukët e rinj normanë e çliruan qytetin duke e mbajtën të pavarur deri në vitin 1135, kur duka i fundit, Riccardo III, ia dorëzoi atë Roxherit II të Siçilisë.

Noli

Panoramë e Nolit, 1941

Zhvillimi i Nolit filloi me Kryqëzatat: pozicioni i tij i veçant gjeografik, faktikisht e ktheu atë në një port të rëndësishëm për ndërtimin e anijeve, bartjen e njerëzve dhe furnizimeve drejtë Tokës së Shenjtë. Duke marë pjesë në kryqëzata, Noli fitoi privilegje të shumta nga sovranët e krishterë të Antiokisë dhe Jeruzalemit dhe, mbi të gjitha, pasuri të jashtëzakonshme, me të cilat mundi të blinte, hap pas hapi, të drejta të ndryshme nga markezët Carretto, prej të cilëve varej, deri në pavarësinë e plotë në vitin 1192, të zyrtarizuar katër vite më pas nga perandori gjermanik, Henri VI i Shvabisë.

Flaumri i Nolit, me kryqin e Shën Gjon Pagëzorit

Vetëm dhjetë vjetë pas themelimit, konsujt e komunës së sapokrijuar vendosën të lidheshin me republikën e afërt dhe mjaft më të fuqishme të Gjenovës: në vitin 1202 në fakt Noli nëshkroi një aleancë mjaft kufizuese, gjendje që do të zgjaste gjatë të gjithë ekzistencës së tij. Kjo e bënte Nolin një republikë detare "anomale" përkundrejtë të tjerave: nuk preu kurrë monedhë të vetën, as pati fondakë autonomë, duke u mbështetur te gjenovezët për këto asete, megjithëse duke ruajtur një pavarësi të brendshme.

Kisha e San Paragorios

Republika e vogël përjetoi një periudhë ekspansioni të lulëzuar gjatë gjithë shekujve të XIII dhe të XIV, kur ndërtoi shumë kulla të reja, u pajis me një rrethim me mure dhe i shtriu kufijtë e saj deri në vendet kufitare të Orco-s, Mallare-s, Segno-s dhe Vadocittà-s. Ai ishte një qytet fortësisht guelf, që mori pjesë në Lidhjen Lombarde kundër Frederikut të II të Shvabisë, për të cilën u shpërblye nga papa Gregori IX me krijimin, në vitin 1239, të dioqezës katolike romane të Nolit dhe dhurimin e Ishullit të Berxhexhit.

Por begatia e Nolit ishte e lidhur me kryqëzatat: kur ato përfunduan, pozicioni i tij gjeografik, aq i dobishëm në Dyqintën, u tregua i papërshtatshëm për shkëmbime me kabotazh më të madh të anijeve të Katërqintës. Nolezët, të shkëputur nga tregtia detare, pushuan çdo veprimtari tregtare, duke u kthyen në peshkatarë. Kjo është një tjetër veçori e historisë së Nolit: në fakt nga viti 1400 de facto pushoi së qeni "republikë detare", megjithëse e ruajti pavarësinë e saj edhe për katër shekuj të tjerë.

Palazzo della Loggia

Izolimit tregtar iu shtuan luftërat e vazhdueshme me komunat fqinje të Savonës dhe Finale Ligures, që e dënuan qytezën ligure me një rënie të gjatë, e paracaktuar të zgjaste deri në fund të pavarësisë, që përfundoi në vitin 1797 me përfshirjen në Republikën Ligure. Sipas disa studiuesve, lundërtari Antonio de Noli, eksploratori i brigjeve afrikane, lindi në Noli, por për këtë çështje ekziston një debat i ndezur.

Marrëdhëniet mes republikave detare

Nga v. 1947 deri në v. 1963, kartmonedha 5,000 lirëshe (si dhe 10,000 lirëshe) bartëte alegorinë e dy republikave më të fuqishme e rivale detare: Gjenovës dhe Venecies

Marrëdhëniet midis republikave detare rrodhën nga natyra e tyre si shtete përkushtuar lundrimtarisë dhe tregtisë detare. Këto marrëdhënie, herë pas here, u shprehën nëpërmjet marrëveshjeve ekonomike dhe politike, me qëllim sigurmin e përfitimeve të ndërsjellta nga një rrugë tregtare apo mos-ndërhyrja e ndërsjelltë, duke mos e penguar njëra-tjetrën.

Në shekujt e parë, kur nuk ishin bërë aq të fuqishme, sa për tiu kundërvënë njëra-tjetrës, qytetet detare shpesh qenë aleate për çlironin rrugëve të tyre nga korsarët saraçenë. Në këtë mënyrë, shiheshin bashkë Gjenova dhe Piza, Venecia dhe Ankona, Amalfi e Piza: deri në të ashtuquajturën Fushatë të Mahdies, në vitin 1087, u panë përkrahë njëra-tjetrës Gjenova, Gaeta, Piza dhe Amalfi. Por këto situata patën jetëgjatësi të shkurtër: në krye të pak dekadave, kunkurrenca për kontrollin e rrugëve tregtare me Lindjen dhe në Mesdhe shpërtheu luftëra mizore dhe një përzgjedhje të mirëfilltë midis republikave detare: Amalfi do të plaçkitej nga Piza, e cila do të shkatërrohej nga Gjenova, e cila nga ana tjetër do të mundej nga Venecia.

Venecia dhe Gjenova

Marrëdhëniet midis Gjenovës dhe Venecies qenë pothuajse gjithmonë armiqësore dhe konkurrence të fortë, si ekonomike, ashtu dhe ushtarake. Deri në fillim të shekullit të XIII armiqësitë u kufizuan në veprime të rralla piraterie dhe në përplasje të veçuara. Afër vitit 1218, republikat e Venecies dhe Gjenovës arritën një ujdi për ti dhënë fund korsarisë dëmtuese, me garancinë e mbrojtjes reciproke, ndërsa gjenovezëve u garantohej liria e qarkullimit në tokat e Perandorisë Lindore, treg i ri dhe fitimprurës.

Një galerë veneciane gjatë Betejës së Korçulës (gravurë e shek. të XIX)

Lufta e San Sabës dhe konflikti 1293-99

Konfliki i parë i rëndësishëm midis dy republikave shpërtheu në qytetin e Shën Gjonit të Akres për zotërimin e manastirit të San Sabës; të dyja republikat zotëronin nga një lagje të qytetit. Në vitin 1255 gjenovezët pushtuan dhe plaçkitën zonën veneciane dhe fundosën anijet e saj në port. La Serenissima, duke lidhur aleancë me Pizën mbi iteresat e përbashkëta levantine, duke përfshirë Sirinë dhe Palestinën, u përgjigj duke e shkatërruar manastirin e fortifikuar. Arratia e gjenovezëve dhe të baronit të Toronit, Filipit të Montfortes, i dha fund fazës së parë të ekspeditës ndëshkimore.

Që në vitin 1258, vetëm një vit më vonë, tre fuqitë detare u përplasën në betejën e ujërave përkundrejtë Akrit. Pothuajse e gjithë flota gjenoveze u shkatërrua, ndërsa venecianët kapën 300 marinarë dhe disa galera, duke vrarë 1,700 luftëtarë dhe lundërtarë. Venecia dhe Piza kishin nga ana e tyre sovranët e Qipros dhe Jeruzalemit, ndërsa me gjenovezët u rreshtua Ankona.

Gjenovezët u përgjigjën duke u lidhur me Perandorinë e Nikesë, e formuar nga bizantinë të dëbuar nga Kostandinopoja nga venecianët gjatë Kryqëzatës së Katërt, që synonin ta rimerrnin atë. Sipas aleancës së tyre, në vitin 1261 nikeasit e mundën Perandorinë Latine të Kostandinopojës, shtet-kukull i venecianëve, që drejtonte qytetin dhe Gjenova në këtë mënyrë, zëvendësoi monopolin venecian të tregtisë me Detin e Zi.

Kjo zgjati të paktën deri në Betejën e Korçulës (1298) – ku zunë rob admiralin Andrea Dandolo dhe Marko Polon – që, edhe pse u fitua nga Gjenova, i la të dyja rivalet të drobitura.

Lufta e Ngushticave

Ekspansioni gjenovez në Detin e Zi çoi në shpërthimin e një konflikti të ri me Venecien, flota e të cilës, në aleancë me Perandorinë e Lindjes dhe e kryesuar nga Niccolò Pisani, u orvat ti dëbonte gjenovezët nga kolonia e tyre në Gallata, por u smbraps nga Pagano Doria. Dy flotat u përballën prapë në Betejën e Bosforit në vitin 1352, me përfundim jo përcaktues. Por në vitin 1353 venecianët u lidhën me aragonezët, për të sulmuar qytetin gjenovez të Algheros, në Sardenjë: Beteja e Lojeras qe disfata më e madhe gjenoveze deri atëherë. Ligurët u rigrupuan edhe një herë në vitin 1354 pranë ishullthit të Sapienxës, në Peloponez. Por nga beteja fitimitare e Sapienxës, Gjenova nuk diti të përfitonte dhe, vitin tjetër, dy republikat nënshkruan një marrëveshje jo shumë të rëndë, duke u impenjuar të mos dërgonin anije në Tanais për tre vjet.

Lufta e Kjoxhës

Afër fundit të shekullit të XIV, gjenovezët pushtuan Qipron dhe Tenedon, që bëri të shpërthente reagimi i venecianëve. Pas një suksesi fillestar, u mundën në Pula nga gjenovezët, që pushtuan Kjoxhën dhe e vunën Venecien nën rrethim. Por venecianët arritën të përgatisnin një flotë të re dhe ti rrethonin këtë radhë gjenovezët në Kjoxha, ku u shtrënguan të dorëzoheshin. Traktati i Torinos në vitin 1381, që i dha fund luftës, shkaktoi efekte kundërvepruese: Gjenova, e mundur përfundimisht, mundi ta ruante Qipron, por mori rrugën e një rënieje që do të zgjaste deri në Pesëqintën; Venecia, fitimtarja e rraskapitur, u desh të merrej vesh me aleatët e rivales dhe tia dorëzonte Dalmacinë Hungarisë, por do të arrinte ta rimerrte veten në Katërqintën.

Allegoria della battaglia di Lepanto e Paolo Veronese-s

Betejat tokësore dhe Lidhja e Shenjtë

Shiko gjithashtu: Beteja e Lepantos

Rreth mesit të shekullit të XV Gjenova lidhi aleancë me Firencen dhe Milanon, të drejtuar nga Karli i VII i Francës. Ndërkohë, përballë tyre, Venecia ishte afruar me Alfonsin e V të Aragonës, të vendosur në fronin e Napolit. Për shkak të rivalitetit të shteteve italiane, u formuan dy koalicione të mëdha, duke bërë që ndërhyrja e huaj në gadishullin italian të bëhej gjithmonë e më e madhe.

Beteja e Lepantos në një pikturë të National Maritime Museum, Grinuiç, Londër

Por ekspansioni i Perandorisë Osmane pas rënies së Kostandinopojës në vitin 1453, vuri në shënjestër tregtinë lindore të dy republikave. Kështu që ato i braktisën përplasjet e tyre për të marrë pjesë në Lidhjen e Shenjtë, të krijuar nga papa Piu V. Pjesa më e madhe e flotës së krishterë përbëhej nga anije veneciane, rreth 100 galera. Gjenova, nga ana tjetër, luftoi nën flamurin spanjoll, pasi të gjitha anijet e saj ia kishte huazuar Filipit të II të Spanjës. Flota mbresëlënëse e lidhjes së krishterë u grumbullua në gjirin e Lepantos, nën komandën spanjolle të Johanit të Austrisë. Aty, ajo do të përleshej me flotën turke, të komanduar nga Sinan Kapudan Pasha. Beteja e Lepantos u zhvillua më 7 tetor 1571, duke luftuar nga mesdita deri në agimin pasues, duke përfunduar me fitoren e Lidhjes së Krishterë.

Megjithatë, në vijim, osmanët i bënë shumë koloni gjenoveze dhe veneciane të dorëzoheshin, duke i shtrënguan dy republikat të kërkonin një fat të ri: Gjenova e gjeti në financat ndërkombëtare në lindje e sipër, ndërsa Venecia, në zgjerimin tokësor.

Gjenova dhe Piza

Gjenova dhe Piza patën shumë shkëmbime, duke parë afërsinë e tyre. Fillimisht, marrëdhëniet qenë bashkëpunuese dhe aleance në përballjen me plaçkitjet dhe përparimin gjithmonë e më kërcënues mysliman. Por, në vazhdim, u ndezën rivalitetet për të mbizotëruar Mesdheun Perëndimore.

Reliev anijesh pizane në murin e Kullës së Pizës

Aleate kundër saraçenëve

Në fillim të mijëvjeçarit të dytë, ushtritë saraçene kishin përparuar në Siçili dhe po përpiqeshin të pushtonin Kalabrinë dhe Sardenjën. Për tu rezistuar atyre, Gjenova dhe Piza u bashkuan. Flota saraçene e Muxhāhid al-ʿĀmirīt (të quajtur në Itali Musetto apo Mugetto), ishte vendosur përkohësisht në bazën e Torres, në brigjet e Sardenjës, midis viteve 1015 dhe 1016, duke kërcënuar Xhudikatet Sarde dhe duke dëmtuar tregtinë e tyre. Operacionet qenë të suksesshme, por shpejt nisën diskutimet për kontrollin e territoreve të pushtuara. Për shkak të forcave të kufizuara në dispozicion të tyre, aleanca ishte e paaftë ta pushtonte gjatë ishullin e madh të Tirrenit.

Kullë vrojtimi në Marciana Marina, Elba, ndërtuar nga Rep. e Pizës si mbrojtje kundër piratëve saraçenë

Përplasjet e shumta, madje edhe të armatosura, u lanë mënjanë në vitin 1087, kur u ribashkuan kundër armikut të përbashkët. Në verën e atij viti, me një flotë mbresëlënëse prej dyqintë galerash, gjenoveze e pizane, por edhe amalfitane, gaetane dhe salernitane, u nisën për bregdetin mesdhetar të Afrikës. Më 6 gusht, flota zhvilloi një sulm të suksesshëm kundër qytetit tunizian të al-Mahdijes. Më 21 prill 1092 papa Gregori VII do ta ngrinte arkidioqezën e Pizës në rangun e arkidioqezës metropolitane, duke i vendosur peshkopët e Korsikës nën autoritetin e saj.

Kjo ekspeditë fitimtare do ta bindëte papa Urbanin e II që ishte i mundur projekti i një kryqëzate të madhe për çlirimin e Tokës së Shenjtë. Rreth viteve 1110, papa Paskali II u kërkoi pizanëve dhe gjenovezëve të organizonin një kryqëzatë në Mesdheun Perëndimor. Ekspedita qe shumë e suksesshme, duke i çliruar Ishujt Balearë nga myslimanët. Si shenjë mirënjohjeje, papa do tu jepte shumë privilegje dy republikave. Kryepeshkopit pizan, përveç Korsikës, iu dha edhe primati mbi Sardenjën.

Varri i Bartolomeo Medici-t me vargonjtë e portit të Pizës, të grabitura nga Gjenova gjatë luftës me të, të kthyera në v. 1848 dhe 1860, në shenjë vëllazërie italiane.

Lufta e I-rë mes Pizës dhe Gjenovës

Konçesionet papale ndaj arkipeshkopit pizan e rritën shumë famën e republikës toskane në të gjithë Mesdheun, por gjithashtu, njëkohësisht, edhe zilinë e gjenovezëve, që shpejt u shndërrua në përplasje dhe përleshje për kontrollin e Korsikës. Gjenova e sulmoi Pizën dy herë, në vitin 1066 dhe në vitin 1070, por u mund.

Lufta rinisi në vitin 1119, kur gjenovezët sulmuan disa galera pizane, që u kthye në një luftë të përgjakshme, në det dhe në tokë. Ajo do të zgjaste deri në vitin 1133, e ndërprerë nga armëpushime të ndryshme, ndonjëherë të respektuara, të tjera të shkelura. Luftimet patën rezultate të alternuara duke u përmbyllur me ndarjen mes dy pretendueseve të ndikimeve mbi peshkopatat korsikane. Paqja u ruajt edhe falë ndërhyrjes së papës së atëhershëm Inoçenti II.

Lufta e dytë

Frederik Barbarosa

Kur perandori gjermanik Frederik Barbarosa zbriti në Itali për tiu kundërvënë fuqisë së komunave italiane, Gjenova e mbështeti kauzën perandorake, megjithëse me disa rezerva të vogla. Ndërsa Piza ia dha mbështetjen e vetë, duke e kushtëzuar nga pjesëmarrja e perandorit në rrethimin e Milanos. Në vitin 1162 dhe në vitin 1163 Frederiku I i Shvabisë i dha Pizës privilegje të shumta, si kontrolli i brigjeve tirrenike deri në Civitavecchia.

Kjo e rindezi mërinë dhe zilinë gjenoveze, që edhe në këtë rast, nuk vonoi të shndërrohej në një luftë të hapur, në përballje me rezultate të përziera. Gjenova, e dobësuar nga përplasjet e brendshme dhe luftërat për kontrollin e Oltrexhogos, pësoi një varg humbjesh navale; për tu bërë ballë, në mesin e viteve 1160, lidhi një aleancë me Lukën: në shkëmbim të një sulmi tokësor kundër Pizës, duke e bashkërenduar me atë naval. Gjenovezët do të ndërtonin për lukezët Kullën Motrone përgjatë Via Regia, në zonën ku tani ndodhet Viarexho. Aleanca midis Lukës dhe Gjenovës do të ripërtërihej edhe herë të tjera, por kulla do të shkatërrohej nga pizanët në vitin 1170, gjatë një tjetër vargu përleshjesh, në të cilat në ndihmë të Pizës ndërhyri edhe Firencia.

Përleshja pati një pushim me rastin e zbritjes së katërt në Itali të Frederik Barbarosës, por rinisi menjëherë pas largimit të tij. Me rikthimin e perandorit gjermanik, më 6 nëntor 1175 u arrit paqja. Marrëveshja favorizonte Gjenovën, të cilës iu zgjeruan territoret e saj të përtejdetit. Në vijim, Piza dhe Gjenova morën pjesë në fushatën luftarake të drejtuar nga Henri VI i Shvabisë, pasuesi i Barbarosës, kundër Mbretërisë së Siçilisë.

Litografi e Betejës së Melories nga Armanino

Beteja e Xhiljos

Në vitin 1241 papa Gregori IX kishte organizuar një koncil në Romë për të konfirmuar shkishërimin e perandorit Frederiku i II; Gjenova, atëherë në dorën e guelfëve, u ofrua të mbronte prelatët francezë, spanjollë dhe lombardë, për ti mbrojtur nga gibelinët, me ndihmën e Venecies dhe të papatit. Por flota perandorake, e ndihmuar nga ajo e Pizës, do ti shkatërronte ato midis Ishullit të Xhiljos dhe Ishullit të Montekristos. Beteja e Xhiljos shënjoi kulmin e fuqisë gibeline.

Beteja e Melories dhe fundi i Pizës

Beteja e Melories, nga Nova Cronica

Nga viti 1282 deri në vitin 1284 Gjenova dhe Piza iu rikthyen përleshjeve të ashpra: episodi vendimtar i atyre përleshjeve qe Beteja e gjatë navale e Melories, në 6 gusht 1284, në të cilën fitorja i buzëqeshi Dominante-s, ndërsa galerat pizane, të mbetura vetëm nga Konti Ugolino della Gherardesca (që shfaqet në Ferrin e Dantes si tradhëtar), qenë të detyruara të tërhiqeshin në portin e Pizës.

Mijëra qenë robërit e dërguar nga gjenovezët në burgjet e Malapagës: midis tyre ishte poeti Rustichello da Pisa, që do të takonte një tjetër rob të shquar, eksploratorin venecian Marko Polo (i zënë në rrjedhën e Betejës së Korçulës). Ai do ti përshkruante këto aventura te libri Il Milione.

Disfata, që i kushtoi Pizës mijëra njerëz, shënjoi përfundimin e fuqisë së republikës detare toskane, e cila nuk do të arrinte kurrë më ta rifitonte pozicionin e mbizotërues në Mesdheun Perëndimor. Piza kishte humbur mijëra të rinj në betejë, duke shkaktuar një rrënim popullimi. Rreth pesëdhjetë vjet më vonë, udhëheqësi pizan, Fazio Novello della Gherardesca nënshkroi marrëveshjen e miqësisë me qytetin ligur: por, megjithatë, në vitin 1406, gjenovezët ndihmuan fiorentinët në rrethimin e Pizës nga Republika e Firences, duke çuar në fundin e historisë së lavdishme shekullore të Republikës së Pizës.

Dagoberti i Pizës duke lundruar në një anije me flamurin e Kryqit të Shën Gjergjit drejtë Puljes

Venecia dhe Piza

Përplasja e parë midis Pizës dhe Venecies u shkaktua nga konkurrenca për pjesëmarrjen në Kryqëzatën e Parë. Dy republikat ishin vënë në lëvizje me vonesë: pesë muaj pasi kryqëtarët pushtuan Jeruzalemin, ato nuk kishin mbërritur ende në Tokën e Shenjtë, por po dimëronin në ujërat e Rodosit, ku, në dhjetor 1099, zhvilluan betejën. Dagoberti i Pizës, komandanti i flotës pizane, u mund nga peshkopi venecian Eugenio Contarini. Në këtë mënyrë La Serenissima siguroi monopolin e tregtisë me Bizantin.

Në vijim, flota veneciane kontribuoi në pushtimin e Haifës, ndërsa Dagoberti i Pizës do të bëhej patriarku i parë katolik i Jeruzalemit, që do të kurorëzonte Godeffroy de Bouillon si sovranin e parë të krishterë të Jeruzalemit. Por marrëdhëniet midis Pizës dhe Venecies nuk u karakterizuan gjithmonë nga rivaliteti dhe kundërvënia. Në rrjedhën e shekujve, dy republikat detare, nënshkruan marrëveshje të ndryshme, me të cilat vendoseshin zonat e tyre të ndikimit dhe veprimit, në mënyrë që të shmangej pengimi i njëra-tjetrës.

Më 13 tetor 1180, doxhi i Venecies dhe një përfaqësues i konsujve pizanë nënshkruan një marrëveshje për mos-ndërhyrjen reciproke në çështjet adriatikase dhe tirrenike dhe në vitin 1206 Piza dhe Venecia përfunduan një traktat, në të cilin ripohonin zonat përkatëse të ndikimit. Megjithë miqësinë e tyre, Venecia nuk do ta ndihmonte Pizën gjatë krizës së saj: për disa historianë, një gabim, pasi humbi një aleate, duke përforcuar rivalen e saj, Gjenovën.

Në vitet 1494-1509, gjatë zhvillimeve të lidhura me rrethimin e Pizës nga ana e Firences, La Serenissima, duke ndjekur politikën e saj të sigurimit të "lirisë së Italisë" me eliminimin e çdo ndërhyrjeje të huaj në tokën italiane, kishte nxituar ti ndihmonte pizanët, që orvateshin të shpëtonin restaurimin e republikës së tyre nga agresioni i Firences, e pa sulmuar nga Karli VIII, sovrani i Francës, i pranishëm në Itali me ushtrinë e tij.

Amalfi dhe Piza

Roxheri II i Siçilisë

Amalfi e kishte humbur autonominë duke nisur nga gjysma e dytë e shekullit të XI, edhe pse i vijonte shkëmbimet e saj tregtare duke gëzuar, të paktën në këtë periudhë, një autonomi të gjerë administrative. Nën mbrojtjen normane të Uilliamit II të Siçilisë, duka i tretë i Puljes, administratorët e Amalfit në tetor 1126, arritën një marrëveshje fitimprurëse me Pizën fqinje, në mbrojten e interesave të përbashkëta në Tirren. Kjo marrëveshje qe fryt i miqësisë me toskanët, që tashmë zgjaste prej dekadash.

Gjithësesi, Amalfi nuk kishte ushtri të tijën për të mbrojtur interesat tregtare. Kështu që anijet amalfiane nuk raportohet shpesh të jenë anganzhuar në veprime luftarake kundër republikave të tjera detare. Në vitin 1135, nisi lufta midis papa Inoçentit të II dhe perandorit të ri gjermanik Lothairi III – të nihmuar nga republikat e Gjenovës dhe Pizës – kundër mbretit norman Roxheri II, që kontrollonte edhe territorin e Amalfit. Ushtria e Pizës, duke konsideruar se marrëveshja e vitit 1126 nuk ishte më e vlefshme për shkak të nënshtrimit të Amalfit ndaj normanëve, e sulmoi qytetin më 4 gusht 1135, duke e plaçkitur brutalisht.

Megjithëse lufta përfundoi në favor të Roxherit të II, që siguroi njohjen e të drejtave të veta mbi territoret e Italisë Jugore), Amalfi pësoi një goditje shumë të rëndë, me të cilën humbi, bashkë me flotën, edhe autonominë e tij politike.

Beteja e Ostias në një afresk të Stanze di Raffaello, treguese të famës legjendare të përleshjes

Amalfi dhe Gaeta

Amalfi dhe Gaeta qenë shpesh aleate, bashkë me shtete të tjera jugore, për tiu kundërvënë korsarisë saraçene: në vitin 846, bashkë me dukatet e Napolit dhe Sorrentos, mundën për herë të parë myslimanët në Betjën e Likozës. Në vitin 849, dy qytetet morën pjesë në Lidhjen Kampane (bashkë me papa Leonin e IV, në Napoli dhe në Sorrento) për të mbrojtur portin e Ostias dhe në këtë mënyrë, Romën, nga pushtimi saraçen. Beteja e Osties, nga disa studiues të shquar, konsiderohet lidhja e parë e vërtetë ushtarake midis shteteve italiane dhe fitorja më e madhe e një flote të krishterë mbi myslimanët deri në Betejën e Lepantos.

Por fitorja vendimtare kundër myslimanëve erdhi në vitin 915, kur Amalfi dhe Gaeta formuan Lidhjen Romane me papa Xhovanin e X, Napolin, Kapuan, Salernon, Beneventon, Mbretërinë e Italisë (pjesë e Perandorisë së Shenjtë Romake dhe Perandorisë Romake të Lindjes, duke fituar Betejën vendimtare të Gariljanos, me të cilën shkatërruan koloninë e madhe arabo-berbere të Gariljanos, duke e bllokuar kështu zgjerimin mysliman në Itali. Në fund, në vitin 1087 Amalfi dhe Gaeta i bashkuan flotat e tyre me ato të Pizës, Gjenovës dhe Salernos, duke sulmuar me sukses portin tunizian të al-Mahdies.

Megjithë shkatërrimin e korsarisë, dy republikat mbajtën marrëdhënie të shkëlqyera me vendet islamike: për të shpjeguar këtë kundërthënie, duhet kujtuar se saraçenët nuk ishin subjekte të emirit apo kalifit, përkundrazi, këta ishin partnerët kryesorë tregtarë të dy dukateve dhe mundnin, sipas rrethanave, të rezultonin të dobishëm për ruajtjen e pavarësisë së tyre kundër Perandorisë Bizantine apo asaj gjermanike.

Venecia, Ankona dhe Raguza

Traktati i Venecies (1177): Aleksandri III, Barbarosa dhe doxhi takohen në Ankona (pikturë e G. Gamberato)

Megjithëse në shekullin e XI Venecia dhe Ankona kishin qenë aleate kundër saraçenëve, shpejt mbizotëroi konkurenca tregtare e Venecies nga njëra anë dhe Ankona me Raguzën nga tjetra, pasi të tre qytetet ndodhen në brigjet e Adriatikut. Në më shumë se një rast u kalua në përplasje të hapur: La Serenissima, e vetëdijshme për fuqinë e vet më të madhe ekonomike dhe ushtarake, nuk e pranonte konkurencën e qyteteve të tjera detare në Adriatik. Për ti rezistuar kësaj prirjeje, Ankona dhe Raguza lidhën aleanca të përsëritura dhe jetëgjata, pothuajse një federatë. Ato zhvilluan edhe një rrugë tregtare alternative ndaj asaj veneciane (Venecia-Gjermani-Austri), që niste nga Lindja, kalonte përmes Raguzë dhe Ankonës, duke kaluar nëpër Firence për të mbërritur në fund Flandër.

Në vitin 1173 Venecia bashkoi forcat e veta me ushtrinë perandorake të Frederik Barbarosës për të rrethuar Ankonën. Lagunarët do të bllokonin portin e Ankonës, ndërsa trupat perandorake e rrethuan nga toka. Pas disa muajsh rezistence dramatike, ankonitanët, të mbështetur nga bizantinët, arritën të dërgonin një togë të vogël në Emilia-Romanja, ku mundën të mernin trupa ndihmë nga Ferrara dhe Bertinoro, që i dëbuan trupat veneto-perandorake.

Traktati i Venecies, midis masave të tjera, rregullonte marrëdhëniet midis forcave pjesëmarrëse në rrethimin e Ankonës. Rreth njëzet vjet më vonë, në vitin 1195, anije nga Piza dhe Ankona u përpoqën të çlironin nga kontrolli venecian, lundrimin në Adriatik, por u vunë në arrati duke u ndjekur deri në Kostandinopojë.

Në shekullin e XIII tensionet vijuan: në vitin 1205 Venecia zaptoi Raguzën dhe në këtë mënyrë drejtoi fatet e saj për më shumë se një shekull, duke e ngadalësuar ekspansionin e saj detar. Qyteti dalmat reagoi duke zhvilluar një rrjet të dendur marrëdhëniesh tregtare me brendësinë e gadishullit ballkanik. Disa studime të reja e konsiderojnë periudhën veneciane të Raguzës jo si një nënshtrim të mirëfilltë, por si një lloj protektorati. Për më tepër, në vitin 1277 lagunarët do të sulmonin portin e Ankonës, por duke pësuar një disfatë të rëndë: duke nisur kështu një luftë të re, të përfunduar në vitin 1281 me Traktatin e Ravenës. Shekulli XIV pa fundin e mbizotërimit venecian të Raguzës (viti 1358), që në këtë mënyrë mundi të rikonfirmonte aleancën e saj të vjetër me Ankonën.

Piza dhe Ankona

Marrëdhëniet midis dy republikave detare të Italisë qendrore variuan shumë në varësi të rrethanave: u përleshën në Betejën e San Sabës, por u lidhën dy herë në aleancë kundër Venecies, në vitin 1195 dhe në vitin 1257.

Katër varka pjesëmarrëse në Regata

Noli dhe Gjenova

Siç është thënë tashmë, Noli qe një protektorat gjenovez nga viti 1202 deri në fund të pavavërsisë së tij: një zgjedhje që i mundësoi të mos shtypej nga superioriteti i madh i fqinjes, megjithëse me ndonjë kushtëzim të politikës së jashtme. Noli ia shkëmbeu mbrojtjen duke e ndihmuar atë në luftërat kundër Pizës dhe Venecies.

Regata e republikave të vjetra detare

Në vitin 1955, për të rievokuar lavdinë e katër republikave detare më të shquara, administratat komunale të Venecies, Gjenovës, Amalfit dhe Pizës, vendosën të krijonin Regatën e Republikave të Vjetra Detare (Regatta delle Antiche Repubbliche Marinare), d.m.th. një garë rremimi e paraprirë nga një proçesion historik.

Eventi zhvillohet çdo vit midis fundit të majit dhe fillimit të korrikut, duke u organizuar me rrotacion nga qytetet pjesëmarrëse. Deri më tani, skuadra që llogarit më shumë fitore sipas tabelës së nderit, është Venecia, e ndjekur nga Amalfi, Gjenova dhe Piza.

Shiko edhe

• Historia Detare
• Marinat dhe anijet e lashta
• Historia e detarisë së lashtë
• Portolanët
• Historia e Italisë
• Epoka e zbulimeve
• Historia e Dalmacisë
• Thalasokracia
• Komanda e Deteve
• Fuqia Detare
• Epoka e Lundrimit me Vela
• Hartografia Nautike
• Nautika
• Galera
• Lundrimi Përqark Botës
• Karavela
• Nau
• Karraka
• Studimet Detare

Bibliografia

• David Abulafia (1991). Le due Italie: relazioni economiche fra il Regno Normanno di Sicilia e i comuni settentrionali (në italisht). Përkthyer nga Cosima Campagnolo. Giuseppe Galasso; Sergio Prozzillo. Guida Editori. fq. 18. ISBN 978-88-7835-075-5.
• Luca Dell’Aglio (2005). "Leonardo Fibonacci". Enciclopedia dei Ragazzi (në italisht). Istituto dell' Enciclopedia Italiana.
• Gabriella Airaldi; Benjamin Z. Ḳedar (1986). I comuni italiani nel regno crociato di Gerusalemme (në italisht dhe anglisht). Università di Genova, Istituto di medievistica.
• Niccola Alianelli (1871). "Capi estratti dalle Grazie e Privilegii della citta e regno di Napoli, dalle Consuetudini di Bari e dagli Statuti di Gaeta". Delle antiche consuetudini e leggi marittime delle provincie napolitane (në italisht). Stabilimento Tipografico de' Fratelli de Angelis. fq. 137–169.
• Giuseppe Andriani; Piero Barocelli; Orlando Grosso; Alfredo Schiaffini; Tammaro De Marinis; Francesco Tommasini (1932). "Genova". Enciclopedia Italiana (në italisht). Claudia Merlo; Vito Antonio Vitale. Istituto dell' Enciclopedia Italiana.
• Alessia Legnani Annichini (2019). "Benvenuto Stracca". Dizionario Bografico degli Italiani (në italisht). Vëll. 94. Istituto dell’ Enciclopedia Italiana.
• Sergio Anselmi (1969). Venezia, Ragusa, Ancona tra Cinque e Seicento: Un momento della storia mercantile del Medio Adriatico (në italisht). Bari: SITA.
• Sergio Anselmi; Antonio Di Vittorio (1990). Ragusa e il Mediterraneo: ruolo e funzioni di una repubblica marinara tra Medioevo ed età Moderna (në italisht). Bari: Cacucci.
• Francesco Maria Appendini (1802). Notizie istorico-critiche sulle antichità storia e letteratura de' Ragusei (në italisht). Ragusa: Antonio Martecchini.
• Graziano Arici (2003). "Nucleo di archeologia umida subacquea, Italia center Alto Adriatico". La galea ritrovata: origine delle cose di Venezia (në italisht). Consorzio Venezia Nuova. ISBN 978-88-3178227-2.
• Anna Ascenzi (2004). Tra educazione etico-civile e costruzione dell'identità nazionale: l'insegnamento della storia nelle scuole italiane dell'Ottocento (në italisht). Vita e Pensiero. ISBN 978-88-343-1085-4.
• Mario Ascheri (2006). Le città-Stato: Le radici del repubblicanesimo e del municipalismo italiani (në italisht). Bologna: Il Mulino. ISBN 978-88-1511290-3.
• Eliyahu Ashtor (1976). Costanzo Rinaudo (red.). "Il commercio levantino di Ancona nel basso Medioevo". Rivista storica italiana (në italisht). Edizioni scientifiche italiane. 88 (1–2): 213–253.
• Corradino Astengo (2000). La cartografia nautica mediterranea dei secoli XVI e XVII (në italisht). Erga. fq. 107. ISBN 978-88-8163204-6.
• Salvatore Aurigemma; Angelo de Santis (1964). Gaeta, Formia, Minturno (në italisht). Istituto poligrafico dello Stato, Libreria dello Stato.
• Cesare Balbo (1865). Della storia d'Italia dalle origini fino ai nostri tempi (në italisht). Unione tipografico-editrice. fq. 194.
• Monica Baldassarri (2002). "La monetazione della Repubblica di Pisa fino alla prima dominazione fiorentina". përmbledhur nga Alberto Zampieri (red.). Pisa nei secoli: La Storia, l'arte, le tradizioni (në italisht) (bot. i 2-të). Piza: Edizioni ETS. fq. 9–69. ISBN 978-88-467-0758-1.
• Monica Baldassarri (2010). Zecca e monete del comune di Pisa. Dalle origini agli inizi della seconda Repubblica: XII secolo-1406 (në italisht). Felici. ISBN 978-88-6019420-6.
• R. Bianchi Bandinelli; M. Pallottino; E. Coche de la Fertè (1958). "Archeologia". Enciclopedia dell’Arte Antica (në italisht). Istituto dell’Enciclopedia Italiana.
• Francesca Bandini; Mauro Darchi (2004). La Repubblica di Noli e l'importanza dei porti minori del Mediterraneo nel Medioevo (në italisht). Firence: All'insegna del Giglio. ISBN 978-88-7814-179-7.
• C. Barsanti (1991). "Ancona". Enciclopedia dell’Arte Medievale (në italisht). Istituto dell’Enciclopedia Italiana.
• Giacomo C. Bascapé (1969). "11. Sigilli dei Comuni". Sigillografia: Il sigillo nella Diplomatica, nel diritto, nella storia, nell’arte (PDF). Archivio della Fondanzione Italiana per la Storia Amministrativa (në italisht). Vëll. 1. Sigillografia generale. I sigilli pubblici e quelli privati. Milano: Antonino Giuffrè. fq. 183–205. Arkivuar (PDF) nga origjinali më 7 korrik 2022.
• Gino Benvenuti (1961). Storia della Repubblica di Pisa: le quattro stagioni di una meravigliosa avventura. Biblioteca dell'Ussero (në italisht). Vëll. 1. Giardini.
• Gino Benvenuti (1961). Storia della Repubblica di Pisa: le quattro stagioni di una meravigliosa avventura. Biblioteca dell'Ussero (në italisht). Vëll. 2. Giardini.
• Gino Benvenuti (1977). Storia della Repubblica di Genova (në italisht). Mursia. ISBN 978-88-4258634-0.
• Gino Benvenuti (1989). Le Repubbliche Marinare: Amalfi, Pisa, Genova, Venezia: la nascita, le vittorie, le lotte e il tramonto delle gloriose città-stato che dal Medioevo al XVIIImo secolo dominarono il Mediterraneo (në italisht). Roma: Newton & Compton. ISBN 978-88-8183-718-2.
• Giovanna Bergamaschi (1983). Lanfranco Binni (red.). Arte in Italia: guida ai luoghi ed alle opere dell'Italia artistica (në italisht). Milano: Electa. fq. 243. ISBN 978-88-4350936-2.
• Emma Bernini; Carla Campanini; Cristina Casoli (2012). Nuovo Eikon: Guida alla Storia dell'Arte (në italisht). Elisa Bellesia. Roma-Bari: Editori Laterza. ISBN 978-88-421-1040-8.
• Sergio Bertelli (2004). Trittico: Lucca, Ragusa, Boston (në italisht). Donzelli Editore. ISBN 978-88-7989-909-3.
• Oddo di Biagio (1774). Chronica de la edificatione et destructione del cassaro anconitano (në italisht). Ankona: Domenico-Antonio Quercetti.
• Viviana Bonazzoli (1998). Adriatico e Mediterraneo orientale: una dinastia mercantile ebraica del secondo '600: i Costantini (në italisht). LINT. ISBN 978-88-8190-024-4.
• Ettore Bortolotti (1932). "Leonardo Fibonacci". Enciclopedia Italiana (në italisht). Istituto dell’Enciclopedia Italiana.
• Marc'Antonio Bragadin (2010). Storia delle repubbliche marinare (në italisht). Bologna: Odoya. ISBN 978-88-6288-082-4.
• Giovanni Brancaccio (1991). "5. La figurazione del Mezzogiorno nella cartonautica medievale e nelle prime carte corografiche". Geografia, cartografia e storia del Mezzogiorno (në italisht). Sergio Prozzillo. Guida Editori. fq. 89-107. ISBN 978-88-7835121-9.
• Danilo Bruno (2010). Noli antica Repubblica Marinara (1192–1797) (PDF) (në italisht). Alberto Manzi, Diego Giusto (grafika dhe faqosja); Roberto Croce, Maria Carla Repetto, Diego Giusto (fotot). Comune di Noli.
• Guido Camarda; Salvatore Corrieri; Tullio Scovazzi (2010). La formazione del diritto marittimo nella prospettiva storica (në italisht). Giuffrè Editore. ISBN 978-88-14-15370-9.
• Matteo Camera (1836). Istoria della città e costiera di Amalfi in due parti divisa (në italisht). Napoli: Stamperia e Cartiera del Fibreno.
• Cristiano Caracci, red. (2010). Né turchi né ebrei ma nobili ragusei (në italisht). Përkthyer nga Monica Zamparutti Caracci. nobiliragusei.it. ISBN 978-88-8345157-7.
• Mario Caravale, red. (2000). Dizionario Biografico degli Italiani (në italisht). Vëll. 55. Ginami - Giovanni da Crema. Hélne Angiolini. Roma: Istituto della Enciclopedia Italiana.
• Franco Cardini (2001). Le crociate (në italisht). Firence: Giunti Editore. fq. 36, 174. ISBN 978-88-09-21163-6.
• di Carmelo; Colamonico Gino Chierici; Riccardo Filangeri di Candida (1929). "Amalfi". Enciclopedia Italiana (në italisht). Istituto dell’Enciclopedia Italiana.
• Francis F. Carter (1972). Dubrovnik (Ragusa): A Classical City-State (në anglisht). Londër-Nju Jork: Seminar Press. ISBN 978-0-12-812950-0.
• Andrea Castagnetti (1995). "Il primo comune". Storia di Venezia (në italisht). Istituto dell' Enciclopedia Italiana. Marrë më 4 nëntor 2021.
• Giuseppe Castellani (1932). "Follaro". Enciclopedia Italiana (në italisht). Istituto dell’Enciclopedia Italiana.
• Mario Chiaverini (2000). Il "Porto Pisano" alla foce del Don tra il XIII e XIV secolo (në italisht). Piza: Marich, Studio storico editoriale. ISBN 978-889014060-0.
• Mario Chiaverini (2004). La battaglia di Saint-Gilles nel 1165 tra Pisa e Genova. Le lotte di predominio, tra misteri ed intrighi, nella Francia meridionale dei secoli XI-XII (në italisht). Piza: MARICH, Studio storico editoriale. ISBN 978-88-9014063-1.
• Mario Chiaverini (2012). Repubblica imperiale pisana. La vittoria navale su Genova del 1241: alcuni aspetti, antefatti vicini e lontani, misteri e coincidenze (në italisht). Piza: MARICH; Studio storico editoriale. ISBN 978-88-9014069-3.
• Mario Chiaverini (2006). "Studio storico editoriale". Onore e Gloria. Gli aspetti militari della Guerra di Pisa: L'assedio franco-fiorentino nel giugno-luglio 1500 (në italisht) (bot. i 3-të). Piza: MARICH. ISBN 978-88-9014065-5.
• Carisio Ciavarini; Lazzaro de’ Bernabei, red. (1870). Collezione di documenti storici inediti ed editi rari delle cittá e terre marchigiane (në italisht). Vëll. 1. Croniche Anconitane. Ankona: Tipografia del Commercio.
• Luigi Cibrario (1842). "11. Leggi marittime. Consolato di mare. Ruoli d'Oleron. Navigazione. Arti. Teoria del credito, usura e cambio". Della economia politica del medio evo (në italisht). Vëll. 3. Alessandro Fontana. fq. 269–323.
• Fabrizio Cigni (2017). "Rustichello da Pisa". Dizionario Biografico degli Italiani (në italisht). Vëll. 89. Istituto dell' Enciclopedia Italiana.
• Nicola Cilento (1986). Istituzioni civili e organizzazione ecclesiastica nello stato medievale amalfitano. Atti del congresso internazionale di studi amalfitani (në italisht). Amalfi: center di cultura e storia amalfitana.
• Francesco Cognasso (1931). "Crociate". Enciclopedia Italiana (në italisht). Istituto dell’Enciclopedia Italiana.
• Robert Buckley Comyn (1851). History of the Western Empire, from its Restoration by Charlemagne to the Accession of Charles V (në anglisht). Vëll. 1. William H. Allen & Co.
• Anne Conway; Giuliana Manganelli (1998). Liguria: una magica finestra sul Mediterraneo (në italisht). Vercelli: White Star. ISBN 978-88-8095-344-9.
• Goffredo Coppola; Carmelo Colamonico; Gino Chierici; Paolino Mingazzini; Ernesto Pontieri; Camillo Manfroni (1932). "Gaeta". Enciclopedia Italiana (në italisht). Cesare Cesari; Tammaro De Marinis. Istituto dell’Enciclopedia Italiana.
• Massimo Costantini (2005). Una Repubblica nata sul mare: navigazione e commercio a Venezia (në italisht). Marsilio. ISBN 978-88-317-8854-0.
• Errico Cuozzo (1984). La fine del Ducato di Amalfi e la ristrutturazione del suo territorio nel Regno di Sicilia (në italisht). Amalfi: center di Cultura e Storia Amalfitana.
• Mariano d'Amelio (1933). "Caratteri unitari del diritto marittimo dell'Adriatico" (pdf). Japigia (në italisht). emeroteca.provincia.brindisi.it (4): 329–341.{{cite journal}}: Mirëmbajtja CS1: Data dhe viti (lidhja)
• Horst Dippel; Jörg Luther, red. (2010). Constitutional Documents of Italy and Malta 1787–1850. Constitutions of the World from the late 18th Century to the Middle of the 19th Century (në anglisht dhe italisht). Vëll. 10: Europe, part 1: Constitutions of the Italian States (Ancona – Lucca). Walter de Gruyter. ISBN 978-3-598-44153-0. Marrë më 28 shkurt 2025.
• Antonio Lefebvre D'Ovidio; Gabriele Pescatore; Leopoldo Tullio (2011). Manuale di diritto della navigazione (në italisht). Milano: Giuffrè. ISBN 978-88-14-15586-4.
• Marco Dubbini; Giancarlo Mancinelli (2009). Storia delle monete di Ancona (në italisht). Ancona: Il lavoro editoriale. ISBN 978-88-7663-451-2.
• Ivan Dujčev (1968). Medioevo Bizantino-Slavo: Saggi di storia letteraria (në italisht). Edizioni di Storia e Letteratura. fq. 518.
• Francis Dvornik (1985). Gli slavi nella storia e nella civiltà europea (në italisht). Përkthyer nga Pasquale Portoghese. Edizioni Dedalo. ISBN 978-88-2200504-5.
• C. Di Fabio; A. De Floriani (1995). "Genova". Enciclopedia dell'Arte Medievale (në italisht). Istituto dell'Enciclopedia Italiana.
• Tommaso di Carpegna Falconieri (2000). "Innocenzo II". Enciclopedia dei Papi (në italisht). Istituto dell'Enciclopedia Italiana.
• Michael Fauth (2012). Der Ruf der Landstraße: Reisegeschichten mit dem Motorrad (në gjermanisht). Books on Demand. ISBN 978-3-7392-0869-5.
• Giovanni Battista Federici (1791). Degli Antichi duchi e consoli o ipati della città di Gaeta (në italisht). Vincenzo Flauto.
• Franco Franceschi; Ilaria Taddei (2012). Le città italiane nel Medioevo: XII-XIV secolo (në italisht). Bologna: Il Mulino. ISBN 978-88-1513825-5.
• A. Frondoni (1997). "Noli". Enciclopedia dell'Arte Medievale (në italisht). Istituto dell'Enciclopedia Italiana.
• Arsenio Frugoni (1963). Le Repubbliche marinare (në italisht). Torino: ERI.
• Chiara Frugoni (2014). Medioevo sul Naso. Occhiali, bottoni e altre invenzioni medievali (në italisht). Roma-Bari: Laterza. ISBN 978-88-5811630-2.
• Riccardo Fubini (1994). Italia quattrocentesca: politica e diplomazia nell'eta di Lorenzo il Magnifico (në italisht). Franco Angeli. ISBN 978-88-204-8691-4.
• Pietro Galletto (2001). Dai comuni medievali alla Repubblica italiana: il lungo cammino dell’idea repubblicana in Italia (në italisht). G. Battagin. ISBN 978-88-8826703-6.
• Carlo Ormondo Galli (1875). Storia del Medio Evo ad uso dei licei ed istituti superiori militari e tecnici (në italisht). G. B. Paravia e C.
• Giuseppe Gallo (1997). La Repubblica di Genova tra nobili e popolari (1257-1528) (në italisht). Genova: De Ferrari. ISBN 978-88-7172092-0.
• Bernardo Gandoglia (2005) [1919]. In Repubblica: vita intima degli uomini di Noli studiata nell’archivio del comune (në italisht). Comune di Noli; Fondazione San Antonio.
• Veronica Gavagna (2013). "Leonardo Fibonacci". Il Contributo italiano alla storia del Pensiero: Scienze (në italisht). Istituto dell’Enciclopedia Italiana.
• Michele Antonio Gazano (1777). "2. Nuovi preparativi del re Iacopo II di Aragona per la conquista della Sardegna". La storia della Sardegna (në italisht). Vëll. 2. Kaljari: Reale Stamperia di Cagliari. fq. 8–27.
• Paolo Gianfaldoni (2001). Le antiche repubbliche marinare: Le origini, la storia, le regate (në italisht). CLD. ISBN 978-88-87748-36-9.
• M.T. Gigliozzi (1995). "Gaeta". Enciclopedia dell'Arte Medievale (në italisht). Istituto dell'Enciclopedia Italiana.
• Vittorio Gleijeses (1972). La regione Campania – storia ed arte (në italisht). Napoli: Libreria scientifica editrice.
• Antonella Grignola, red. (1999). Le repubbliche marinare - Amalfi, Genova, Pisa, Venezia (në italisht). Colognola ai Colli (VR): Giunti Editore. ISBN 978-88-440-1319-6.
• Alberto Guglielmotti (1871). Storia della marina Pontificia dal secolo ottavo al decimonono (në italisht). Vëll. 1. Storia della marina Pintifica dal 728 al 1499. Firence: Successori Le Monnier.
• Walter Haberstumpf. "Repubbliche marinare". Dizionari Zanichelli (në italisht). Arkivuar nga origjinali më 30 janar 2020.
• Robin Harris (2006). Dubrovnik: A History (në anglisht). Saqi Books. ISBN 978-0-86356-959-3.
• Wilhelm Heyd (1866). Le colonie commerciali degli Italiani in Oriente nel medio evo (në italisht). Vëll. 1. Përkthyer nga Joseph Müller. Venecie e Torino: G. Antonelli & L. Basadonna.
• Paul M. Hohenberg; Lynn Hollen Lees (2009). The Making of Urban Europe, 1000–1994 (në anglisht). Harvard University Press. ISBN 978-0-674-03873-8.
• Almanacco militare illustrato (në italisht). Tipografia G. Cassone. 1867.
• Antonio Menniti Ippolito (2006). "Pisa". Enciclopedia dei ragazzi (në italisht). Istituto dell’Enciclopedia Italiana.
• Magda Jászay (2003). Incontri e scontri nella storia dei rapporti italo-ungheresi (në italisht). Rubbettino Editore. ISBN 978-88-498-0378-5.
• Jack Kerouac (2010). I vagabondi del Dharma (në italisht). Përkthyer nga Nicoletta Vallorani. Milano: Mondadori. ISBN 978-88-520-1342-3.
• Bariša Krekić (1991). "Dubrovnik". përmbledhur nga Alexander Kazhdan (red.). The Oxford Dictionary of Byzantium (në anglisht). Vëll. 1. Oksford dhe Nju Jork: Oxford University Press. fq. 665. ISBN 978-019504652-6.
• Piero Landini; Mario Nani Mocenigo; Filipo Santucci; Roberto Cessi; Gino Fogolari; Giuseppe Ortolani (1937). "Venezia". Enciclopedia Italiana (në italisht). Gastone Rossi-Doria; M. T. D. Istituto dell' Enciclopedia Italiana.
• Maria Luisa Ceccarelli Lemut (1989). "Bonifazio (Fazio) Novello Della Gherardesca". Dizionario biografico degli italiani (në italisht). Vëll. 37. Romë: Istituto dell’ Enciclopedia Italiana.
• Enrico Leo (1840). Storia d'Italia nel medio evo (në italisht). Vëll. 2. Lugano: C. Storm & L. Armiens. ISBN 978-0-543-96240-9.
• Claudio Leonardi; Lucia Pinelli, red. (2007). Medioevo latino. Bollettino bibliografico della cultura europea da Boezio a Erasmo (secoli VI – XV) (në italisht). Vëll. 28. Sismel, Edizioni del Galluzzo.
• Joachim-Felix Leonhard (1992). Ancona nel Basso Medioevo - la politica estera e commerciale dalla prima crociata al secolo XV (në italisht). Bologna: Il Lavoro Editoriale. ISBN 978-88-7663132-0.
• Antonio Leoni (1810). Istoria d'Ancona Capitale della Marca Anconitana (në italisht). Vëll. 1. Ankona: Tipografia Baluffi.
• Francesco Paolo de' Liguoro (nëntor–dhjetor 2007). "Gaeta quinta Repubblica Marinara?" (PDF). Lega Navale (në italisht): 29–33.
• R. Anthony Lodge; P. Sture Ureland; Stefan Pugh (2007). Language contact and minority languages on the littorals of Europe (në anglisht). Logos Verlag. ISBN 978-383251644-4.
• Armando Lodolini (tetor–dhjetor 1970). "Ancona" (PDF). Raccolta Rassegna Storica dei Comuni: Periodico di studi e di ricerche storiche locali (në italisht). Istituto di Studi Atellani. 2 (7–8–9): 207–211.
• Armando Lodolini (1967). "Biblioteca di storia patria". Le repubbliche del mare: Con 88 tavole fuori testo (në italisht). Roma: Ente per la diffusione e l'educazione storica.
• Valerio Lugani (1981). "Marche". Meravigliosa Italia: enciclopedia delle regioni (në italisht). Milano: Aristea. fq. 44.
• Bohun Lynch (1927). The Italian Riviera: Its Scenery, Customs, and Food, with Notes Upon the Martime Alps (në anglisht). George G. Harrap & Co. Ltd.
• Adrian Lyttelton (2012). "Sismondi, the republic and liberty: between Italy and England, the city and the nation". Journal of Modern Italian Studies (në anglisht). 17 (2): 168–82. doi:10.1080/1354571X.2012.641410. ISSN 1354-571X. Marrë më 17 prill 2023.
• Elena Maffei (2005). Dal reato alla sentenza: il processo criminale in età comunale (në italisht). Roma: Edizioni di storia e letteratura. ISBN 978-88-8498-179-0.
• Camillo Manfroni (1899). Storia della marina italiana dalle invasioni barbariche al trattato di Ninfeo (anni di Cristo 400-1261) (në italisht). Vëll. 1. Livorno: Regia Accademia Navale.
• Christopher Marshall (1994). Warfare in the Latin East, 1192–1291 (në anglisht). Kembrixh: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-47742-0.
• Dario Guglielmo Martini; Divo Gori (1966). La Liguria e la sua anima: storia di Genova e dei Liguri (në italisht). Savona: Sabatelli Editori.
• Pietro Martini (1861). Storia delle invasioni degli Arabi e delle piraterie dei Barbareschi in Sardegna (në italisht). Timon. ISBN 978-1-166-86352-4.
• Nino Materi (13 prill 2011). "Storia: ecco tutte le "bufale" legate ai numeri". Il Giornale (në italisht).
• Giuseppe Sandro Mela (2005). Islam: nascita, espansione, involuzione (në italisht). Roma: Armando Editore. ISBN 978-88-8358-686-6.
• Alfonso Mignone (18 korrik 2019). "Diritto e storia delle repubbliche marinare di Ancona, Gaeta, Noli e Ragusa" (në italisht). Historia Regni: Portale di divulgazione storica.
• Raffaele Molinelli (1981). "Città e contado in età moderna nella Marca". Studi urbinati: Storia, geografia (në italisht). Vëll. 55–56. Università degli studi di Urbino.
• Indro Montanelli; Roberto Gervaso; Mario Cervi (2003). Storia d'Italia (në italisht). Vëll. 1. 476-1250. Milano: Corriere della Sera; RCS Quotidiani.
• Indro Montanelli; Roberto Gervaso; Mario Cervi (2003). Storia d’Italia (në italisht). Vëll. 2. 1250-1600. Corriere della Sera; RCS Quotidiani.
• Indro Montanelli; Mario Cervi (2013). L'Italia del millennio (në italisht). Biblioteca Universale Rizzoli. ISBN 978-88-5865588-7.
• Francesco Morace (2008). "Il primo miracolo italiano: il Rinascimento". Il senso dell'Italia: Istruzioni per il terzo miracolo italiano (në italisht). Libri Scheiwiller. fq. 13–15. ISBN 978-88-7644-550-7.
• Umberto Moretti (1998). La prima repubblica marinara d'Italia: Amalfi. Con uno studio critico sulla scoperta della bussola nautica (në italisht) (bot. Rishtypje anastatike e botimit origjina të 1904-ës). A. Forni. ISBN 978-88-271-2882-4.
• Attilio Mori; Camillo Manfroni (1934). "Meloria". Enciclopedia Italiana (në italisht). Istituto dell'Enciclopedia Italiana.
• Maria Muccillo (1997). "Leonardo Fibonacci". Dizionario Biografico degli Italiani (në italisht). Vëll. 47. Istituto dell’Enciclopedia Italiana.
• Lodovico Antonio Muratori; Giosuè Carducci; Vittorio Fiorini (1942). "Istituto storico italiano per il Medio Evo". Rerum italicarum scriptores (në italisht dhe latinisht). S. Lapi.
• Giovanni Murialdo (2004). "Dinamiche territoriali e commerciali nella Noli signorile e comunale...". përmbledhur nga Francesca Bandini; Mauro Darchi (red.). La repubblica di Noli e l'importanza dei porti minori del Mediterraneo nel Medioevo (në italisht). Firence: All’Insegna del Giglio. fq. 9–25. ISBN 978-88-7814-179-7.
• Giosuè Musca (2002). Edizioni Dedalo, Università di Bari (red.). Il Mezzogiorno normanno-svevo e le Crociate (në italisht). ISBN 978-88-220-4160-9.
• Riccardo Musso (2003). "Antonio Grimaldi". Dizionario Biografico degli Italiani (në italisht). Vëll. 59. Istituto dell' Enciclopedia Italiana.
• Umberto Nani; Anna Maria Ratti; Vojeslav Mole; Ferdinando Milone; Mario Salfi; Arthur Haberlandt (1933). "Iugoslavia". Enciclopedia Italiana (në italisht). Pino Fortini; Luigi Chatrian; Carlo De Angelis. Istituto dell’Enciclopedia Italiana.
• Mario Natalucci (1960). Ancona attraverso i secoli (në italisht). Vëll. 1. Dalle origini alla fine del Quatrocento. Città di Castello: Unione Arti Grafiche. fq. 221–558.
• Mario Natalucci (1960). Ancona attraverso i secoli (në italisht). Vëll. 2. Dell'inizio del Cinquecento alla fine del Settecento. Città di Castello: Unione Arti Grafiche. fq. 1–172.
• Teofilo Ossian De Negri (2003). Storia di Genova: Mediterraneo, Europa, Atlantico (në italisht). Firence: Giunti Editore. ISBN 978-88-09-02932-3.
• John Julius Norwich (1982). A History of Venice (në anglisht). Knopf Doubleday Publishing Group. ISBN 978-067972197-0.
• Giovanni Nuti (1989). "Rosso Della Turca". Dizionario Biografico degli Italiani (në italisht). Vëll. 37. Istituto dell’Enciclopedia Italiana.
• Ermanno Orlando (2021). Le repubbliche marinare (në italisht). Bolonja: Il Mulino. ISBN 978-88-1529198-1.
• Panorama (në italisht). Vëll. 594–601. Mondadori. 1977. fq. 217.
• Aldo Padovano; Felice Volpe (2008). La grande storia di Genova (në italisht). Vëll. 2. Artemisia Progetti Editoriali. fq. 84, 91. ISBN 978-88-6070-022-3.
• Francesco Pappalardo. Il Ducato di Amalfi (839-1131) (në italisht). Istituto per la Dottrina e l'Informazione Sociale.
• Andrew Archibald Paton (1861). "Book II. Highlands and Islands of the Adriatic". Researches on the Danube and the Adriatic; Or Contributions to the Modern History of Hungary and Transylvania, Dalmatia and Croatia, Servia and Bulgaria (në anglisht). Vëll. 1. Brockhaus. fq. 203–257.
• Vesna Pavic (2005). "Dubrovnik e la penisola di Pelješac". Croazia, guida completa (në italisht). Firence: Giunti Editore. fq. 120–130. ISBN 978-88-09-03419-8.
• I. Petricioli (1994). "Dubrovnik". Enciclopedia dell’ Arte Medievale (në italisht). Istituto dell’ Enciclopedia Italiana.
• Piero Pierotti, red. (2003). Pisa e le sue acque: Viaggio fotografico tra due millenni (në italisht). Fratelli Alinari. ISBN 978-88-7292-456-3.
• Guido Piovene (1963). "Marche: Ancona, Valle dell'Esino, Senigallia, Fano e la Valle del Metauro, Pesaro, Urbino e il Montefelrto, Macerata, Ascoli Piceno, il Piceno Marittimo". përmbledhur nga Maria Ferrara (red.). Tuttitalia: enciclopedia dell’Italia antica e moderna (në italisht). Firence, Novara: Casa Editrice Sansoni & Istituto Geografico De Agostini.
• Francesco Pirani (shtator 2017). "Ancona repubblica marinara fra orgoglio civico e medievalismo" (PDF). Marca – Marche rivista di storia regionale (në italisht). Andrea Livi: 85–100.
• Francesco Pirani (2018). "Le repubbliche marinare: archeologia di un'idea". përmbledhur nga Tommaso di Carpegna Falconieri; Riccardo Facchini (red.). Medievalismi italiani - secoli XIX-XXI (në italisht). Gangemi editore SpA. ISBN 978-88-4923617-0.
• Vincenzo Pirani (1979). Ancona dentro le mura (në italisht). Ancona: Gilberto Bagaloni Editore.
• Armando Pitassio (2000). Corso introduttivo allo studio della Storia dell'Europa Orientale: dall'antichità a Versailles (në italisht). Perugia: Morlacchi Editore. fq. 97–98, 128. ISBN 978-88-87716-22-1.
• "Repubblica". Enciclopedia Pomba (në italisht). Vëll. 2. Torino: Unione Tipografico-Editrice Torinese. 1953.
• Giuseppe A. Possedoni, red. (2002). Ciriaco d'Ancona e il suo tempo: viaggi, commerci e avventure fra sponde adriatiche, Egeo e Terra Santa (në italisht). Franco Cardini. Edizioni Canonici.
• Gustavo La Posta (1994). Neapolis: storia di Napoli e del meridione d’Italian: periodo greco, romano e bizantino (dalle origini al 1140) (në italisht). Edizioni scientifiche italiane. ISBN 978-88-7104-921-2.
• Riccardo Predelli (1903). Gli statuti marittimi veneziani fino al 1255 (në italisht). Venecie: Prem. stab. tip-lit. Visentini cav. Federico.
• Adriano Prosperi; Gustavo Zagrebelsky; Paolo Viola (2012). Medioevo ed età moderna. Storia e identità (në italisht). Michele Battini. Milano: Einaudi Scuola. ISBN 978-88-286-0979-7.
• Dino Puncuh, red. (1996). "n. 357-358; 1218, maggio 11, Venezia; 1228, maggio 24, Venezia". I Libri Iurium della Repubblica di Genova (PDF) (në italisht). Vëll. 1.2. Società Ligure di Storia Patria; Ministero per i Beni Culturali e Ambientali, Publicazioni degli Archivi di Stato. fq. 210–223.
• Raimondo Morozzo della Rocca; Francesca Maria Tiepolo, red. (1972). Venezia: Serenissima Repubblica dalle origini al 1797. Acta Italica: Raccolta di documenti sull'amministrazione pubblica in Italia dal Medioevo alla costituzione dello Stato nazionale (në italisht). Fondazione italiana per la storia amministrativa.
• Samuele Romanin (1854). "Libro Settimo, Capitolo Primo". Storia documentata di Venezia (në italisht). Vëll. 2. Venecie: Pietro Naratovich Tipografo Editore. fq. 287–311.
• Fabio Romanini; Beatrice Saletti (2012). "6. La guerra di San Saba". I Pélrinages communes, i Pardouns de Acre e la crisi del regno crociato. Storia e testi (në italisht dhe anglisht). Padova: libreriauniversitaria.it. fq. 68–73. ISBN 978-88-6292-311-8.
• Aurelio Romano (1867). "Italiani alle Crociate". Tradizioni militari italiane (në italisht). Stabilimento Tipografico fratelli De Angelis. fq. 77–93.
• Zdenka Janeković Römer (2003). Višegradski ugovor – temelj Dubrovačke Republike [Traktati i Viségradit: Themelimi i Republikës së Dubrovnikut] (në kroatisht). Golden Marketing. ISBN 978-953212065-3.
• Tito Savelli (2005). La battaglia di Lepanto (në italisht). Editori Guida. ISBN 978-88-7188-889-7.
• Adolf Schaube (1915). Storia del commercio dei popoli latini del Mediterraneo sino alla fine delle Crociate (në italisht). Përkthyer nga Pietro Bonfante. Torino: Unione tipografico-editrice Torinese.
• Patrizia Schiappacasse; Pasquale Corbo; Vera Liguori Mignano (2001). Le relazioni commerciali tra Genova e Gaeta nel tardo Medioevo: Due porti, tante navi e un'amicizia antiqua et innata (në italisht). Vëll. 1. Comune di Gaeta.
• Maria Alberta Sarti (1997). "Il modello Corso e l'idea democratica di Rousseau". përmbledhur nga Giuseppe Schiavone (red.). La democrazia diretta: un progetto politico per la società di giustizia (në italisht). Edizioni Dedalo. fq. 103-131. ISBN 978-88-220-6195-9.
• Michelangelo Schipa (1930). "Lega Campana". Enciclopedia Italiana (në italisht). Istituto dell'Enciclopdia Italiana.
• Ulrich Schwarz (2008). "Mastalo". Dizionario Biografico degli Italiani (në italisht). Vëll. 72. Romë: Istituto dell’Enciclopedia Italiana.
• Antonio Sennis (2000). "Giovanni VIII". Enciclopedia dei Papi (në italisht). Istituto dell’Enciclopedia.
• Kenneth Meyer Setton (1978). The Papacy and the Levant, 1204–1571 (në anglisht). Vëll. 2. The American Philosophical Society. ISBN 978-0-87169-127-9.
• Vito Sibilio (2004). Le parole della prima crociata (në italisht). Congedo. fq. 79. ISBN 978-88-8086-578-0.
• Boncompagno da Signa (1999). Paolo Garbini (red.). Liber de obsidione Anconae (L'assedio di Ancona) (në italisht). Viella. ISBN 978-88-8334-000-0.
• Jean Charles Léonard Simonde de Sismondi (1817). Storia delle repubbliche italiane dei secoli di mezzo (në italisht). Vëll. 1. Tipografia Elvetica.
• Werner Sombart (1982). Lusso e capitalismo (në italisht). Edizioni del Veltro. ISBN 88-400-0113-1.
• Antonio Sperduto (1999). Gaeta (në italisht). Napoli: Electa. ISBN 978-88-435-8630-1.
• Theoharis Stavrides (2001). The Sultan of Vezirs (në anglisht). Brill Academic Publishers. ISBN 90-04-12106-4.
• N. Stivieri (1870). Storia di Venezia dalla sua origine fino ai giorni nostri (në italisht). Milano, Venecia e Trieste: Protasio.
• Marco Tangheroni (2002). "Nel Mezzogiorno medievale. Goti, longobardi e bizantini. Arabi, normanni e svevi". përmbledhur nga Giuseppe Barone (red.). Le vie del Mezzogiorno: storia e scenari (në italisht). Donzelli Editore. ISBN 88-7989-684-9.
• Luc-Normand Tellier (2009). "The Moorish Outpost". Urban World History: An Economic and Geographical Perspective (në anglisht). Presses de l'Université du Québec. fq. 198-202. ISBN 978-2-7605-1588-8.
• Maria Francesca Tiepolo (1981). "Ministero per i Beni Culturali e Ambientali". Dalla guerra di Chioggia alla pace di Torino, 1377-1381 (në italisht). Archivio di Stato di Venezia. fq. 9.
• Amy Tikkanen, red. (22 prill 2011). "Gaeta". Encyclopædia Britannica (në anglisht). Encyclopædia Britannica inc. Marrë më 6 shtator 2017.
• Antonio Renato Toniolo; Bruno Molajoli; Giuseppe Praga (1935). "Ragusa". Enciclopedia Italiana (në italisht). Istituto dell’ Enciclopedia Italiana.
• Daniel Philip Waley (1980). Le città-repubblica dell'Italia medievale (në italisht). Torino: Einaudi. ISBN 978-88-0650039-9.
• Nicholas Walton (2015). Genoa, 'La Superba': The Rise and Fall of a Merchant Pirate Superpower (në anglisht). Hurst & Company. ISBN 978-1-84904-512-4.
• Giuliano Valdés (1994). Arte e storia di Pisa (në italisht). Firence: Bonechi. ISBN 978-88-8029-023-0.
• Carlo Varese (1836). Storia della repubblica di Genova: dalla sua origine sino al 1814 (në italisht). Vëll. 3. Vareze: Tipografia d'Yves Gravier.
• Carlo Varese (1836). Storia della repubblica di Genova: dalla sua origine sino al 1814 (në italisht). Vëll. 4. Vareze: Tipografia d'Yves Gravier.
• Carlo Varese (1836). Storia della repubblica di Genova: dalla sua origine sino al 1814 (në italisht). Vëll. 5. Vareze: Tipografia d'Yves Gravier.
• Carlo Varese (1836). Storia della repubblica di Genova: dalla sua origine sino al 1814 (në italisht). Vëll. 6. Vareze: Tipografia d'Yves Gravier.
• Augusto Vittorio Vecchi (1895). Storia generale della marina militare (në italisht). Vëll. 1. Tipografia Raffaello Giusti.
• Augusto Vittorio Vecchi (1895). Storia generale della marina militare (në italisht). Vëll. 2. Tipografia Raffaello Giusti.
• Fernando de Mello Vianna, red. (1979). "Ancona". The International Geographic Encyclopedia and Atlas (në anglisht). Palgrave Macmillan. fq. 27. ISBN 978-134905002-4.
• Mario Viora (1930). "Capitolari". Enciclopedia Italiana (në italisht). Istituto dell’Enciclopedia Italiana.
• Josip Vrandečić; Miroslav Bertoša (2007). Dalmacija, Dubrovnik i Istra u ranome novom vijeku (në kroatisht). Barbat: Leykam international. ISBN 978-953-7534-03-5.
• Pietro Zampetti (1980). Neri Pozza (red.). Marche con 168 illustrazioni. Itinerari dell'Espresso (në italisht). Roma: L'Espresso. fq. 33–189.
• Margherita Zizi (2005). "Genova". Enciclopedia dei ragazzi (në italisht). Istituto dell' Enciclopedia Italiana.
• Alvise Zorzi (2002). La repubblica del leone: Storia di Venezia (në italisht). Bompiani. fq. 33. ISBN 978-88-5872529-0.
• AA. VV. (2001). Guide d’Italia: Marche: Ancona, Ascoli Piceno, Macerata, Pesaro-Urbino. Guide verdi (në italisht). Touring Club Italiano. ISBN 978-88-365-1149-5.
• AA. VV. (2008). Alberico Gentili: La salvaguardia dei beni culturali nel diritto internazionale. Atti del convegno dodicesima giornata Gentiliana, San Ginesio, 22-23 Settembre 2006 (në italisht). Giuffrè Editore. ISBN 978-88-14-14033-4. Marrë më 28 shkurt 2025.
• AA. VV. (2004). Croazia: Zagabria e le città d'arte – Istria, Dalmazia e le isole. I grandi parchi nazionali (në italisht). Touring Club Italiano.
• AA. VV. (1931). Atti della Reale accademia delle scienze di Torino: Classe di scienze morali, storiche e filologiche (në italisht). Vëll. 67–68. Libreria Fratelli Bocca.
• AA. VV. (1933). Atti della Reale accademia delle scienze di Torino: Classe di scienze morali, storiche e filologiche (në italisht). Vëll. 69–70. Libreria Fratelli Bocca. fq. 40.;
• AA. VV. (1981). "Gaeta". Lazio, non compresa Roma e dintorni (në italisht). Touring Club Italiano. fq. 733–747. ISBN 978-88-365-0015-4.
• AA. VV. (1982). Conoscere l'Italia (në italisht). Vëll. Marche. Novara: Istituto Geografico De Agostini.
• AA. VV. (1993). Guida rapida d’Italia (në italisht). Vëll. 1. Milano: Touring Club Italiano. ISBN 978-88-365-0517-3.
• AA. VV. (2004). "Dubrovnik, gioiello di pietra e di luce". Croazia. Zagabria e le città d'arte. Istria, Dalmazia e le isole. I grandi parchi nazionali (në italisht). Milano: Touring Club Italiano. fq. 120–133. ISBN 978-88-365-2920-9.
• AA. VV. (1961). Conosci l'Italia (në italisht). Vëll. 5. L'Italia storica. Touring Club Italiano.
• AA. VV. (2010). Liguria (në italisht). Michelin. ISBN 978-2-06-715090-4.
• AA. VV. (1972). "Deputazione di storia patria per le Marche". Ancona repubblica marinara, Federico Barbarossa e le Marche (në italisht). Arti grafiche Città di Castello.
• AA. VV. (1981). "Gaeta". Lazio, non compresa Roma e dintorni. Guide rosse del TCI (në italisht). Touring Club Italiano. ISBN 978-88-365-0015-4.
• AA. VV. (1981). "Ancona". përmbledhur nga Giovanni Corbella; Marzia Bianchi; Luisa Colombo (red.). Guida d'Italia: Marche. Guide rosse del TCI (në italisht). Giovanni Schiona, etj. Milano: Touring Club Italiano. fq. 87–149, 326–354, 384–414. ISBN 978-88-365-0013-0.
• AA. VV. (1982). "Noli". Guida d'Italia: Liguria. Guide rosse del TCI (në italisht). Milano: Touring Club Italiano. fq. 377–383. ISBN 978-88-365-0009-3.
• AA. VV. (2001). "12. La costiera amalfitana". Guida d'Italia: Napoli e dintorni. Guide rosse del TCI (në italisht). Milano: Touring Club Italia. fq. 625-626 (601-632). ISBN 978-88-365-1954-5.
• AA. VV. (2005). "Campania". Guida Blu (në italisht). Touring Club Italiano. fq. 110–128. ISBN 978-88-365-3453-1.
• AA. VV. (2008). Napoli e la Campania. La guida verde (në italisht). Edizioni Michelin. ISBN 978-2-06-713196-5.
• AA. VV. (2011). Tutto Medioevo: Schemi Riassuntivi, Quadri di Approfondimento (në italisht). Istituto Geografico De Agostini. fq. 51. ISBN 978-88-418-6920-8.
• AA. VV. (1997). Blevio Sedigraf (red.). Atlanti dellla Grande storia di Venezia: I 1200 anni della Serenissima Repubblica (në italisht). Diego Pasquino. Giunti Editore. ISBN 978-88-440-0445-3.

Lidhje të jashtme

• "Repubbliche marinare". Enciclopedia Treccani (në italisht). Istituto dell'Enciclopedia Italiana.
• "Repubbliche marinare". Dizionario di Storia (në italisht). Istituto dell'Enciclopedia Italiana. 2010.