Nju Jork (qytet)

Ky artikull ka gabime gjuhësore të cilat bien në kundërshtim me rregullat e drejtshkrimit të gjuhës shqipe. Ju lutemi ndihmoni edhe ju në përmirësimin e këtij artikulli.

Stampa:Qytet (SHBA)

Vendodhja e qytetit të Nju Jorkut në shtetit e Nju Jorkut

New York , shpesh i quajtur New York City (shkurt NYC) apo City of New York (Qyteti i Nju Jorkut) për ta dalluar atë nga shteti i Nju Jorkut, në të cilin bën pjesë, është qyteti më i populluar në Shtetet e Bashkuara dhe qendra të zonës metropolitane të Nju Jorkut, porta krysore për emigracionin e ligjshëm në Shtetet e Bashkuara dhe një nga aglomeratët urbanë më të populluar në botë. Nju Jorku ushtron një ndikim të rëndësishëm në tregëti, financë, media, art, modë, kërkime shkencore, teknologji, arsim, dhe argëtim. Në Nju Jork ka selinë Organizata e Kombeve të Bashkuara, duke e bërë Nju Jorkun një qendër të rëndësishme për diplomacinë ndërkombëtare dhe kryeqytetin kulturor dhe financiar të botës.

Nju Jorku ndodhet në një nga portet natyrorë më të mëdhenj në botë. Ai përbëhet nga pesë rajone administrativë të quajtur "borough" (borou), që janë njëkohësisht edhe qarqe të shtetit të Nju Jorkut. Ato janë: Brooklyn (Bruklin), Queens (Kuins), Manhattan (Mënhëtën), Bronx (Bronks), dhe Staten Island (Stejtën Ajllënd). Këto pesë rajone u konsoliduan në një qytet të vetëm në vitin 1898. Sipas vlerësimeve të regjistrimit të vitit 2013 popullsia e Nju Jorkut ishte 8.405.837 banorë. Sipërfaqe e tij është 790 km². Nju Jorku është qyteti me dendësinë më të madhe të popullsisë ndër qytetet e mëdhenj në Shtetet e Bashkuara. Në Nju Jork fliten rreth 800 gjuhë, duke zënë vendin e parë në botë, për sa i përket gjuhëve të folura.

Nju Jorku është banuar për herë të parë në vitin 1624 si një pikë tregëtare nga kolonistët e Republikës Hollandeze dhe u emërua New Amsterdam në vitin 1626. Qyteti dhe rrethinat e tij u vu nën kontrollin anglezëve në vitin 1664. Nju Jorku ka shërbyer si kryeqyteti i Shteteve të Bashkuara nga viti 1785 deri më 1790. Ai ka qenë qyteti më i madh i vendit që nga viti 1790. Statuja e Lirisë është një simbol i njohur globalisht i Shteteve të Bashkuara dhe demokracisë së tyre.

Ekonomia

Nju Jorku është një qendër globale e biznesit dhe tregëtisë ndërkombëtare dhe është një nga tre "qendrat komanduese" për ekonominë botërore (së bashku me Londrën dhe Tokion).

Qyteti është qendër kryesore e veprimtarisë bankare dhe financiare, tregëtisë botërore, transportit, turizmit, mediave të reja dhe atyre tradicionale, reklamimit, shërbimeve ligjore, kompanive të sigurimeve, auditimit, teatrit, modës dhe arteve në Shtetet e Bashkuara. Tregjet e aksioneve publike (New York Stock Exchange tha: "Wall Street" nga emri i rrugës në të cilën NASDAQ, Stock Exchange amerikan, New York-ut për shkëmbim tregtar dhe New York Board of Trade), ata janë padyshim këmbimit të aksioneve të rëndësishme në botë. Shumë prej institucioneve më të mëdha financiare globale janë te bazuar në qytet (p.sh. Citigroup, Goldman Sachs, Morgan Stanley, JP Morgan Chase, Blackstone Group, Blackrock, Soros Fund Mgmt, BOA Merrill Lynch). Kishte selinë e saj në Qendrën Financiare Botërore edhe shoqëri të dhënave financiare Lehman Brothers falimentoi shtator 15, 2008, gjatë krizës globale ekonomike e quajti "krizë subprime". Ata janë të bazuara në Nju Jork edhe shumë kompani shumëkombëshe që veprojnë në të gjithë sektorët. Përveç të qenit qyteti me numrin më të madh të pasurisë 500 korporatat, numri i kompanive të huaja që veprojnë në Nju Jork ka asnjë të barabartë në Shtetet e Bashkuara. Industria e përpunimit të zë një përqindje e rëndësishme e fuqisë punëtore, por roli i saj është në rënie. Zonat kryesore janë kimi, metalurgji, veshje, ushqim dhe mobilje. Portin e Nju Jorkut, një herë më i madh në botë, ka pësuar një rënie të menjëhershme, edhe pse platformat (në dekadat e fundit për pjesën më të madhe kaloi nga Brooklyn të New Jersey-it) e dinë dhe janë ende disa trafikut në pesëmbëdhjetë botë si lëviz mallrave. Një rol të rëndësishëm ekonomik është luajtur edhe nga kultura: ato janë të vendosura në studiot televizive Nju Jork (, ABC, CBS, NBC) dhe filma (edhe pse në një shumë më e ulët se në Los Angeles), si dhe media të shumta grupe (psh. McGraw-Hill, New York Times Company, Time Warner). Sektoret "krijues" (dizenjimi, firmave të arkitekturës, modës), si ato që lidhen me teknologji të lartë dhe kërkimit (sidomos mjekësore) janë një tjetër rritje të shpejtë të sektorit. Gjithashtu e rëndësishme është turizmi. Produkti bruto kombëtar i New York-ut (i vlerësuar në rreth 488 miliardë dollarë në 2003) është më e madhe e çdo qytete të SHBA. Në qoftë se qyteti ishte një prej 50 shteteve, do të jetë në vendin e gjashtë në shkallë kombëtare si pasuri dhe, në qoftë se do të ishte një komb i pavarur, do të ketë një GDP më lart që të Zvicrës (377 miliardë dollarë). Ende nëse do të ishte një komb i pavarur, produkt e saj për frymë (59.000 dollarë) do të jetë i dytë në botë, tejkalohen vetëm me atë të Luksemburgut. Kuriozitet është origjina e emrit të rrugës sot, bursë, Wall Street: ai daton te kolonizimit, kur holandez për të mbrojtur veten nga sulmet e amerikanëve amtare, kanë ndërtuar një mur pranë rrugës. Ishte atëherë që rruga filloi të quhet vetëm rrugën e murit, në anglisht Wall Street.

Gjeografia

Nju Jorku gjendet ne bregun lindor te ShBA-se, ne verilindje te vendit. është e ndertuar ne gojen e lumit Hudson qe derdhet ne Oqeanin Atlantik, rreth 6 metra mbi nivelin e detit. Qendra e qytetit është Manhatan, gjendet mbi nje ishull. Pjesa tjeter e qytetit është ndertuar ne brigjet e lumit Hudson por edhe me tutje ne pjesen e bredeshme.

Klima

Qytetit i Nju Jorkut ka nje klime te bute. Kryesisht preket nga masat ajrore kontinentale në perëndim të rajonit. Stina e veres është pergjithesisht e nxeht, dhe ne dimer shume e ftohte, me stuhi te shpeshta debore. Koriku dhe Gushti regjistron pothuajse cdo dite temperature mbi 30 grade Celsius ndersa Janari temperature bie shume here dhe poshte -20 grade Celsius

Struktura

NY ndahet në pesë regjione administrative: Manhattan (Menhetën),Queens (Kuins), Brooklyn (Brukllin), Bronx (Bronks),Staten Island (Stetën Ijllënd).

Kuins

Kuinsi (Queens) është bashkia me e madhe ne siperfaqe ne Nju Jork, banojne reth 2.500.000 banor dhe ka nje siperfaqie 282 km katror. U themelua me 1683. Aty gjenden dhe dy aerodromet e medha te Nju Jorkut La Guardia dhe JFK Airport.

Manhatan

Manhatani (Manhattan) ka reth 1.600.000 banor dhe nje siperfaqe 59 km2. është zona me e populluar e SH.B.A-se me dendesi popullsie 66.940,1 banor per milje katrore. Kjo zone perbehet nga 4 ishuj vete Manhatani qe është me i madhi nga kater ishujt, Roosevelt Island, Ward’s Island dhe Governors Island.

Bronks

Bronksi (The Bronx) ka 1.300.000 banor dhe siperfaqie 108 km2. është zona e vetme e Nju Jorkut qe gjendet ne brendesi te vendit dhe jo mbi nje ishull. U emertua keshtu nga nje emigrant Suedez, I cili ishte ardhesi I pare ne kete zone.

Bruklin

Bruklini (Brooklyn) ka 2.400.000 banor dhe është pjesa me e populluar e Nju Jorkut. Gjendet ne pjesen juglindore te qytetit dhe ka siperfaqie 182 km2.

Steiten Ailand

Steiten Ailand (Staten Island) ka vetem 500.000 banor dhe siperfaqie 151 km2.

Kultura dhe vende per te vizituar

Nju Jorku ka shume vende per te vizituar, reth 500 galeri arti, 150 muzeume, mbi 100 teatre, dhjetra dyqane tregetare dhe 17.000 restorante. Qyteti konsiderohet si qendra kulturore artistike e Bregut lindor te SH.B.A-se. Padyshim simboli I Nju Jorkut është Statuja e Lirise, qe ne 1886 u vendos ne ishullin e Lireise ne juge te Manhatanit, si dhurat e Republikes Franceze. Krijuesi I tij ishte skulptori Frederik Bartoldi (Frédéric Auguste Bartholdi). Vende te tjera per te vizituar ne Nju Jork janë ura e Bruklinit, Madison Square Garden dhe stacioni madheshtor hekurudhor "Grand Central Terminal", I ndertuar ne 1903. Me fame boterore janë gjithashtu edhe muzeumet Guggenheim, Muzeu Metropolitan I Artit (Nju Jork) dhe Muzeu I Artit Modern (MoMa), por eksistojne dhe dhjetra vende te tjera qe ia vlen ti vizitosh.

Personalitete

• Robert De Niro
• Al Pacino
• Christina Aguilera
• Alicia Keys
• Woody Allen
• Jennifer Lopez
• Michael Jordan
• John Petrucci
• Jordan Rudess

Historia

Plani i Neu-Amsterdam, 1660

New York City, Hester Street në Manhattan në vitin 1903 (Little Italy)

Manhattan 1942

Në regjionin ku sot shtrihet NYC vizitat e para i'u bën qysh në vitin 1524 nga Giovanni de Verrezano dhe në vitin 1609 nga Henry Hudson. Kurse Nju Jorku u themelua ne vitin 1613.

Statuja e Lirisë është vendosur nga francezët si dhuratë në vitin ?.

Kurse në historin e re me 11 Shtator 2001 u sulmua nga Al-Qaida në kullat binjake WTC

Shekulli i 17

Mbritjet e para ne zonen e Nju Jorkut te sotem, u bene ne 1524 dhe 1609. Qe nga 1610 filluan tregetaret Holandez nje tregeti fitimprurese lekure me banoret e atjeshem Indian. Me 27. 3. 1614 u krijua firma Holanda e Re. kolonizatoret e pare filluan te mbrinin ne Nju Jork ne 1624 dhe ishin Holandez. Ne vitin 1626 u ble ishulli Manhatan prej indjanëve per 24 dollar dhe keshtu u vendosen me shume Holandez. Kjo koloni e re mori emertimin Amsterdami I ri. Me kalimin e kohes u ndertua ketu spitali I pare, shkolla e pare dhe burgu I pare. Ne 1652 u ndertua aty ku sote gjendet e famshmja Wall Street nje mure mbrojtes. Ne 1664 pushteti kaloi nga Holandezet tek Anglezet te cilet sulmuan dhe pushtuan qytetin pa gjakderdhje. Atehere u emertua Nju Jork per nder te dukes se Jorkut, vellait te mbretit te asajkohe te Anglise. Ne vitin 1673 qyteti kaloi perseri ne duart e Holandezeve, por per shume pake kohe. Sepse ne vitin 1674 ai kaloi serish dhe perfundimisht ne duart e Anglezeve.

Shekulli i 18

Ne shekullin e 18-te Nju Jorku mori pjese ne menyre te theksuar ne luften per Pavaresin e Amerikes. Ne 1776 u be strehimi kryesor I George Washington. Ne 1783 anglezet e fundit braktisen Nju Jorkun, meqenese u njoh Pavaresia e Amerikes. Qe nga 1788 deri ne 1790 Nju Jorku ishte kryeqyteti I (atehershem) i SH.B.A-se. ne vitin 1792 u themelua zyra e Bursave te Nju Jorkut.

Shekulli i 19

Ne fillim te shekullit te 19-te qyteti filloi te ritet sa asnje here me pare. Ne 1811 u ndertuan ne gjithe Manhatanin rruge. Ne 1825 u inagurua kanali I liqenit Iri dhe keshtu liqenet e medha lidheshin me Nju Jorkun dhe me Oqeanin Atlantik. Nju Jorku u be epiqendra e shtetit amerikan. Nga mesi I shekullit te 19-te filluan planet per ndertimin e nje parku te madhe qendror, Sentral Park dhe ne vitin 1866 ky park gjigant ishte tashme gati. Ne gjysmen e dyte te shekullit te 19 u rit jashtezakonisht shume emigracioni ne Nju Jork. Vecanterisht vinin emigrant nga Irlanda, Italia dhe gjermania me shprese per nje te neserme me te mirë. Por kriminaliteti ishte teper I theksuar dhe kushtet jetesore per te sapo ardhurit teper te veshtira.

Shekulli i 20

Ne gjysmen e pare te shekullit te 20-te, Nju Jorku u be qendra nderkombetare e industries dhe tregetise. Nderkaq kriza ekonomike boterore e 1929-se preku shume thelle qytetin. Numri i papunesise u rite ne 25%. Gjendja filloi te permirësohej ne 1933. Atehere filluan te ndertohen dhe rrokaqiejt e pare. Mbas luftes se dyte boterore u verejt nje renie e re ekonomike. Klasa e mesme urbane u zhvendosur në periferi dhe industria filloi te prishej. Në 1960 u bene intensive dhe veprimet raciste, veçanërisht kundra afrikanoamerikanëve. Ndersa që nga viti 1980 filloi një zhvillim i madh ekonomik. Wall Street ashtu sic quhet Bursa e qytetit, qe gjendet në rrugën me te njejtin emer, u be serish një fuqi botërore. Ndërsa paralelisht u shenua një ulje e ndjeshme te kriminalitetit nepermjet filozofisë se "tolerancës zero" te kryetarit te bashkise Giuliani (Juliani).

Shekulli i 21

Ne 11 Shtator te 2001, Nju Jorku u godit nga nje sulm terrorist. Kullat binjake te ashtuquajtura Qendra boterore Tregetare (World Trade Center) u goditen nga dy avjon pasagjeresh te medha. Rezultati ishte Kullat te shkaterohen plotesisht dhe te humbasin jeten 3000 njerez.

Politika

Kryetari i NYC është Michael Bloomberg që nga 1 Janari 2002.

Panoramët

Skyline i Nju Jorkut

Pamja nga Rockefeller Center

180°-Panorama, Manhattan nga Empire State Building, natën

360°-Panorama, Manhattan nga Empire State Building, në ditën

Të tjera

Mö 19 Nëntor 2005 Nju Jorku nderoi Presidentin e Kosovës Dr. Ibrahim Rugovën me Çmim nderi për Paqe Proclamation". by ardian binakaj deqan ć

Shiko edhe këtë

• Departamenti i Arsimit i Nju Jork Sitit

Lidhje të jashtme

• Faqja zyrtare e Nju Jorkut