Franca: Dallime mes rishikimesh

Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë
[Redaktim i kontrolluar][redaktim i pashqyrtuar]
Content deleted Content added
Faqja u zëvendësua me 'odasyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyy'
Rreshti 1: Rreshti 1:
odasyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyy
{{coord|47|N|2|E|source:wikidata|display=title}}
{{Kutia Shtet
| EMRI NË SHQIP = Republika franceze
| EMRI NË GJUHËN VENDASE = République française
| EMRI: RASA DHANORE = Francës
| FIGURA: FLAMURI = Flag of France.svg
| FIGURA: EMBLEMA = Armoiries république française.svg
| FIGURA: MADHËSIA E EMBLEMËS = 90px
| FIGURA: HARTA = France in Europe.svg
| FIGURA: GJERËSIA E HARTËS = 280x280px
| MOTO KOMBËTARE = Liberté, Égalité, Fraternité<br />[[Gjuha shqipe|shqip]]: Liri, Barazi, Vllazëri
| HIMNI KOMBËTAR = La Marseillaise
| KRYEQYTETI = [[Parisi]]
| QYTETI MË I MADH = [[Parisi]]
| GJUHA ZYRTARE = [[Gjuha franceze]]
| QEVERIA = [[Sistemi shtetëror në Francë|Republikë gjysmë-presidenciale]]
| UDHËHEQËSI 1: TITULLI = [[Kryetari i shtetit]]
| UDHËHEQËSI 1: EMRI = [[Emmanuel Macron]]
| UDHËHEQËSI 2: TITULLI = [[Kryeministri]]
| UDHËHEQËSI 2: EMRI =
| FESTA KOMBËTARE = [[14 korrik]]
| SIPËRFAQJA = 674.843
| SIPËRFAQJA: VENDI = 40
| SIPËRFAQJA: UJË = 0,26 %
| KUFIRI =
| ZEE =
| POPULLSIA = 67.595.000
| POPULLSIA: VITI =
| POPULLSIA: VENDI = 20
| POPULLSIA: DENDËSIA = 111
| BPV = [[Dollari amerikan|$]]
| BPV: VITI = 20
| BPV: PËR BANOR = $
| IZHNJ = 0
| IZHNJ: VITI = 20
| IZHNJ: VENDI =
| VALUTA = [[Euroja]]
| ZONA KOHORE = [[UTC+1]]
| ZONA KOHORE: VERA = [[UTC+2]]
| KODI I INTERNETIT = [[.fr]]
| TARGAT = [[Targat e automjeteve të Francës|F]]
| PREFIKSI TELEFONIK = 0033
| PREFIKSI RADIOFONIK =
| KODI ISO =
| ANËTARËSIA = <br />
}}
'''Franca''' ([[Gjuha frënge|frëngjisht]] ''France''), zyrtarisht '''Republika Franceze''' (frëngjisht ''République française''), shtet i [[Evropa|Evropës perëndimore]], është i përbërë nga Franca metropolitane dhe nga departamentet e përtejdetit (Départements d'Outremer). [[Parisi]] është qyteti më i madh dhe kryeqytet i Francës. Franca është njëra nga themelueset e Bashkimit Evropian (BE).

Franca kufizohet me [[Belgjikë]]n në veri, me [[Luksemburgu]]n ne veri-lindje, me [[Gjermani]]në, [[Zvicra|Zvicrën]] dhe [[Italia|Italinë]] në lindje dhe në jug me [[Spanja|Spanjën]], [[Andorra|Andorrën]] dhe [[Monako]]n. Ajo laget në jug-lindje nga deti [[Mesdhe]], në perëndim nga oqeani [[Atlantik]] dhe në veri-perëndim nga kanali i La Manshit (Manche), i cili nga frëngjishtja përkthehet (mënga) sepse si një hapësirë e ngushtë e një mënge ndan Britaninë e Madhe nga Franca si dhe ngushtica Pa dë Kale (Pas de Calais), që ndan Francën nga [[Angli]]a dhe bashkon La Manshin me [[Deti i Veriut|Detin e Veriut]].
Franca është ndër themeluesit e [[Bashkimi Evropian|Bashkimit Evropian]], zonës së Euro-s dhe hapësirës Schengen. Si këshilltare e OSCE është anëtare e përhershme e Këshillit të Sigurimit të Organizatës së Kombeve të Bashkuara, ka ndikuar në afirmimin e „Deklaratës për të Drejtat e Njeriut dhe të Qytetarëve“ të nxjerrë në vitin [[1789]]. Franca është anëtare e disa organizatave të njohura botërore ndër të cilat është edhe NATO prej të cilës ajo ishte tërhequr në vitin [[1966]].

== Gjeografia ==
{{Kryesor|Gjeografia e Francës}}
Sipërfaqja e përgjithshme e Francës është 547.030&nbsp;km<sup>2</sup> pa përfshirë viset e tjera nën administrimin e saj, shtrihet rreth koordinatave gjeografike 46 00 '''V''', 2 00 '''L''' dhe 545.630&nbsp;km <sup>2</sup> të kësaj sipërfaqeje janë tokë ndërsa 1.400&nbsp;km <sup>2</sup> ujë. Vija bregdetare e Francës është 3427&nbsp;km e gjatë.

Klima e Francës në përgjithësi është me dimër të ftohtë dhe verë të butë por kjo nuk vlen për viset e bregdetin e Mesdheut ku dimri është i butë dhe vera e nxehtë.

Pjesën më të madhe të relievit në veri dhe perëndim e përbëjnë terrenet e rrafshëta dhe malet e ulëta, pjesa tjetër jugore përshkohet nga Përrenjtë dhe ajo lindore nga Alpet e larta. Pika më e ulët e relievit gjendet nën nivelin përgjatë lumit Ronë (ang. Rhone) (-2 m) dhe ajo më e larta në lartësinë e 4,807 metrave në qafën malore Mont Blank (fr. Mont Blanc).

=== Klima ===
Klima

Tri lloje: oqeanike (në perëndim) mesdhetare (në jug) kontinentale (në qendër dhe lindje).

== Historia ==
{{Kryesor|Historia e Francës}}
Emri „Francë“ vjen nga latinishtja Francia, e cila fjalë për fjalë përkthehet „vend i frankëve“ ose „Frankland“. Ka teori të ndryshme për origjinën e emrit të frankëve. Njëra thotë që ai rrjedh nga fjala proto-gjermanike frankon, e cila i referohet shigjetës dhe njihej midis frankëve me emrin francisca.

Një etimologji tjetër e propozuar është ajo që në gjuhët e vjetra gjermanike emri frank nënkuptonte një njeri të lirë, e kundërta me skllav. Kjo fjalë vazhdon të ekzistojë në frëngjishten e sotme si franc, madje ajo emërtonte edhe monedhën franceze deri në zëvendësimin e saj me Euron.

Në Gjermani, Franca vazhdon të thirret me emrin Frankreich, e cila fjalë për fjalë do të thotë „Mbretëri e Frankëve“. Për ta dalluar nga perandoria e frankëve nën Karlin e Madh, Francën moderne gjermanët e quajnë Frankreich, kurse perandorinë e dikurshme të Karlit Frankenreich.

== Popullsia ==
{{Kryesor|Demografia e Francës}}
[[Skeda:Pyramide france.PNG|thumb|300px|right|Piramida e popullsisë së Francës]]
'''Franca''' sipas regjistrimit të popullsisë së vitit 2010 ka pasur gjithsej 65,4 milion banorë, me dendësi mesatare për km² 110 banorë. Radhitet në vendin e 20–të në botë. Ndërsa në vendin e 47–të për nga sipërfaqja me 547.030&nbsp;km².

Tri e katërta e popullsisë së Francës jeton në qytete.

Pjesa dërmuese e popullsisë janë francezë. Por ekzistojnë edhe pakicat si : Flamanët, Bretanjët, Baskët, Katalonët, Korzakët. Nuk ka shënime për pakicat sepse ky term në Francë pothuajse është i panjohur. Pakicat me kalimin e kohës pothuajse krejtësisht janë asimiluar. Vonë nën presionin e [[Unionit Evropian]] [[Franaca]] iu ka kushtuar vëmendje më të madhe pakicave kombëtare dhe etnike.

Gjuhë zyrtare është frëngjishtja, por ekzistojnë disa gjuhë lokale si gjuha baske, bretonje, katalone, flamane, gjermane etj. Këto gjuhë vonë qeveria i ka leju të përdoren. Megjithatë gjuha frënge mbetet gjuhë e vetme zyrtare.

[[Kisha Katolike Romake]] është religjioni kryesor në Francë. Mbi 80 % e popullsisë deklarohen si katolikë.

Sot rreth 6 % e popullsisë deklarohen se i përkasin religjionit islam. Protestant janë vetëm 2 % të popullsisë. Ndërsa hebrenj janë gjithsej 1 % e popullsisë së Francës.

=== Qytetet e ===
{{Kryesor|Lista e qyteteve të Francës}}

=== Përbërja etnike ===

=== Gjuhët ===

=== Besimet fetare ===
{{Kryesor|Feja në Francë}}

== Njësitë administrative ==
{{Kryesor|Njësitë administrative të Francës}}
[[Skeda:Départements+régions (France)-2016.svg|thumb|300px|13 ''[[région në France|régions]]'' dhe 96 ''[[département në France|départements]]'' të [[Metropolitanti Francezë|Metropolitantit Francezë]].]]

Franca ka 18 [[Njësitë administrative|njësi administrative]] të nivelit të lartë të quajtura "Région" nga të cilat 13 janë pjesë e [[Metropolitanti Francezë|Francës Metropolitane]] (21 janë në pjesën kontinentale të Francës Metropolitane, një është „territori kolektiv“ i [[Korsika|Korsikës]] dhe katër njësi janë si njësi "territoriale detare". Këto njësi ndahen më tutje në njësi më të vogla të quajtura ''département''. Departamentet janë të shifruara (shumica sipas ABC-së) dhe shifrat përdoren në raste si p.sh. : kodi postar apo tabelat e automjeteve.

Departamentet ndahen në 342 njësi më të vogla të quajtura arondisements (org. : arrondissements), mirëpo në këtë nivel nuk ka kuvende dhe shumica shërbejnë për kryerjen e punëve administrative. Arondisementet ndahen më tuje në 4.035 kantone (org. : Canton) njësi edhe më të vogla, por edhe këto nuk kanë kuvende por shërbejnë për organizimin administrativ si p.sh. : ofrimin e shërbimit gjatë zgjedhjeve të lira. Përfundimisht arondisementet ndahen në 36.682 komuna (org. : Commune), njësi që kanë kuvendin zgjedhor.

''Régiones'', ''départements'', dhe ''communes'' janë të njohura si „bashkësi territoriale“ (org.: ''collectivités territoriales'') që nënkuptojnë njësi me asamblenë lokale si dhe ekzekutivin përderisa në anën tjetër ''arrondissements'' dhe ''cantons'' kanë më tepër funksion administrativ.

== Politika ==
{{Kryesor|Sistemi shtetëror në Francë}}

Republika Franceze ka sistem unitar gjysëm-presidencial me tradia të forta [[Demokracia|demokratike]]. [[Kushtetuta e Francës]] e Republikës së pestë u aprovua me [[Referendum]] më [[28 shtator]] [[1958]]. Ajo forcoi mjaft autoritetin e ekzekutivit në relacion me Parlamentin. Dega ekzekutive ka dy kryetarë : [[Presidenti i Francës|Presidentin e Republikës]], i cili zgjidhet me votë për një mandat 5 vjeçar dhe është [[Kreu i Shtetit]], dhe Qeveria, e drejtuar nga [[Kryeministri i Francës|Kryeministri]] që caktohet nga Presidenti.

Parlamenti i Francës është legjislaturë dy-dhomëshe e formuar nga ''Asambleja kombëtare'' (''Assemblée nationale'') dhe [[Senati Francez|Senati]]. Deputetët e Asamblesë Kombëtare zgjidhen me votë për një mandat 5 vjeçar. Asambleja ka fuqi që të shpërbëjë kabinetin, kështu që shumica në Asamble vendos zgjedhjen e Qeverisë. Senatorët zgjidhen nga një komision zgjedhor për një mandat 6 vjeçar, dhe gjysma e anëtarëve vendosen me zgjedhje çdo 3 vjet duke filluar nga shtatori [[2008]].<ref name="Senat">[[French Senate]] |publisher= |year=2006 |url=http://www.senat.fr/role/index.html |title=Rôle et fonctionnement du Sénat |accessdate=2006-04-20</ref> Fuqitë legjislative të Senatit janë të kufizuara; në një mosmarrëveshje midis dy dhomave, Asambleja Kombëtare ka fjalën e fundit, përveç ligjeve kushtetuese dhe ''lois organiques'' (ligje që parashihen direkt në kushtetutë) në disa raste. Qeveria ka ndikim të madh në përcaktimin e programit të Parlamentit.

Politika franceze karakterizohet me dy grupe rivale politike: [[Plotika e majtë|E majta]], e përqendruar rreth ''Partisë Socialiste'', dhe [[Politika e Djathtë|E Djathta]], e përqendruar rreth ''Rassemblement pour la République (RPR)'' dhe tani pasardhësin e saj ''Union pour un Mouvement Popolaire''. Dega ekzekutive kryesisht përbëhet nga UPM-ja.

== Ekonomia ==
{{Kryesor|Ekonomia e Francës}}
Franca është ekonomia e dytë në Evropë pas Gjermanisë dhe e pesta ne botë pas SHBA-së, Japonisë, Kinës dhe Gjermanisë. Ajo pothuajse është në pozita të përafërta me ekonominë britanike,ku në vite të ndryshme GDP ndërmjet këtyre 2 vendeve lëviz me një përqindje shumë të vogël(në 2009 GDP e Francës ishte 2,6 trilion dollarë ndërsa ajo britanike 2,1) duke bërë që këto 2 shtete te zëvendësojnë njëra tjetrën për sa i përket fuqisë nr. 2 ne Evropë. Megjithatë pozita e saj evropiane për PIB për banor është vetëm e 9-ta nga 15 sipas Eurostat, organi zyrtar i statistikave evropiane.

Ajo është e 4-ta eksportuese në rang botëror, e dyta për shërbime dhe prodhime bujqësore. Është e para adresë turistike botërore.

Ekonomia franceze është kryesisht një ekonomi shërbimesh. Sektori i tretë përmban 72 % nga popullata aktive, kurse sektori i parë (bujqësi, peshkim) përfaqëson më shumë se 4 % dhe sektori i dytë (industri) 24 %. Energjia, veçanërisht ajo nukleare luan një rol parësor ne ekonominë e Francës. Përveç një eksportuese e madhe e produkteve bujqësore Franca njihet dhe si një konkurrente e forte dhe për sa i përket eksporteve te prodhimeve industriale. Luan një rol te veçante industria e makinave,anijeve apo dhe avionëve. Ne Toluze ka qendrën dhe finalizohet avioni i konsorciumit evropian Airbus. Parisi është qendra më e madhe ekonomike financiare e Francës, nga ku është përqendruar dhe një pjese e industrisë veçanërisht ajo tekstile.

Franca si një vend mjaft i zhvilluar ekonomikisht por veçohet me prodhimin e madhe te venës dhe është prodhuesi më i madh ne Evropë sa i përket rakisë (Lloj alkooli).

== Kultura ==
{{Kryesor|Kultura e Francës}}

=== Letërsia ===
[[Skeda:Molière - Nicolas Mignard (1658).jpg|thumb|[[Molière]]]]

Letërsia Franceze ka origjinën e vet qysh nga [[Mesjeta]]. Frëngjishtja nuk ishte ende gjuhë e mirëfilltë por ishte e ndarë në disa dialekte (kryesisht: veriore '''''oïl''''' dhe jugore '''''oc'''''). Secili shkrimtar përdorte gramatikën dhe drejtshkrimin e vet. Shumë tekste mesjetare franceze nuk janë të nënshkruara- siç është rasti me veprat [[Tristan dhe Iseult]], ose me [[Lancelot and the Holy Grail]], mes të tjerash. Një pjesë e konsiderueshme e letërsisë mesjetare Franceze u inspirua nga [[Matter of France]], si p.sh. [[The Song of Roland]] dhe [[Chansons de geste]]. ''Roman de Renart'' u shkrua më 1175 nga [[Perrout de Saint Cloude]], dhe tregoi historinë e personazhit mesjetar [[Reynard]] ('dhelpra') ; kjo është gjithashtu një shembull i mirë i tregimeve të hershme Franceze.

Duke marrë parasysh karakterin anonim të shumë shkrimeve franceze të [[Mesjeta|Mesjetës]], disa shkrimtarë të asaj kohe u bënë shumë të famshëm : [[Chrétien de Troyes]], për shembull. Kultura ''''''Oc'''''' kishte gjithashtu shumë ndikim në [[Mesjeta|Mesjetë]].'''

== Infrastruktura ==
=== Transporti ===
=== Arsimi ===
Francezet janë popull i arsimuar.

=== Shëndetësia ===

== Festat publike ==
Francezet me fe katolike(78.,8 %) kryesisht festojn festat e tyre te fese siq jane kershendellat, krishtlindjet, etj. muslimanet (8 %) festojn festat e tyre te fese siq jane kurban bajrami, fiter bajrami, viti i ri higjri.

== Lidhjet e jashtme ==
; Shoqatat kulturore shqiptare në Francë
* [http://www.kosova.com Shoqata kulturore: "Rugova"], ''(Lyon)''
* [http://www.iliriapesaro.com/ Shoqata kulturore: "Iliria"], ''(Lyon)''
* [http://www.vifarom.de Virtuelle Fachbibliothek Romanischer Kulturkreis - Vifar]

; Fjalora
* [http://www.dicovia.com/dico/francais-albanais Fjalor Frënge/Shqip]

== Burimet ==
<references/>

== Shih edhe ==
{{Commonskat|France|{{PAGENAME}}}}
{{Commonsart|France|{{PAGENAME}}}}

{{Shtetet në Evropë}}
{{BE}}
{{G8}}

[[Kategoria:Francë| ]]
[[Kategoria:Shtete në Evropë]]

Versioni i datës 25 gusht 2017 15:22

odasyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyyy