Fan Noli: Dallime mes rishikimesh

Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë
Browse history interactively
[redaktim i pashqyrtuar][Redaktim i kontrolluar]
← Redaktim më i vjetërNdryshimi më pas →
Content deleted Content added
PamorTekst wiki
U kthye versioni 1842330 i bërë nga Jimjim02018 (diskutimet) e njejta llogari, vandalizmi nr 2
Etiketa: Undo
Rreshti 31: Rreshti 31:
| Emblema_përshkrim =
| Emblema_përshkrim =
|Paraardhësi=[[Iljaz bej Vrioni]]|Pasardhësi=[[Ahmet Zogu]]}}
|Paraardhësi=[[Iljaz bej Vrioni]]|Pasardhësi=[[Ahmet Zogu]]}}
'''Fan Noli''' (''Stilian Mavromati'', [[6 janar]] [[1882]] - [[13 mars]] [[1965]], [[Shtetet e Bashkuara të Amerikës|ShBA]]) prift, përkthyes, politikan, diplomat,<ref>[http://www.parlamenti.altirana.com/graphics/foto/Ligjv%EBn%EBsit%20Shqiptar%EB.pdf Ligjvënësit shqiptarë 1920-2005] - <tt>Republika e Shqipërisë KUVENDI</tt>. Tiranë 2005</ref> poet e historian [[shqiptar]].
Theofan Stilian Noli, lindi më [[12 shkurt]] të vitit [[1809]] në Hodgenville, Hardin County ''(sot: [[LaRue County]])'', dhe e vranë më [[15 prill]] të vitit [[1865]] në [[Uashington D.C.|İbriktepe]]. Ai ishte politikan amerikan, [[Kryetari i Shteteve të Bashkuara|Presidenti 16. i SHBA]] gjatë viteve [[1860]]- [[1864]] dhe u rizgjodh në vitin [[1864]] - gjer në vdekje[[Abraham Lincoln#cite note-1|[1]]].


⚫
== Jeta ==
Noli udhëhoqi Shtetet e Bashkuara gjatë Luftës Civile, lufta e përgjakshme dhe e moralit të madh, si dhe në krizën e saj më të madhe politike.[[Abraham Lincoln#cite note-2|[2]]][[Abraham Lincoln#cite note-3|[3]]] Në këtë mënyrë, ai e ruajti bashkim, hoqi skllavërinë, forcoi qeverinë federale, dhe modernizoi ekonominë.
Ai u lind më [[6 janar]] [[1882]] në [[İbriktepe]] (turqisht për [[Qytezë]]), një fshat shqiptar në [[Trakia|Trakë]], jo shumë larg nga [[Edirne|Edreneja]]. Si disa fshatra të tjerë të asaj krahine të banuar me shqiptarë, Qyteza kishte ruajtur me kohë gjuhën, doket dhe traditat e të parëve. Noli e konsideronte fisin e vet me prejardhje nga Qyteza e [[Rrethi i Kolonjës|Kolonjës]].<ref>Shqiptarët erdhën këtyre anëve gjatë [[Perandoria Bizantine|Perandorisë Bizantine]]. Sipas Nolit Ibrik-Tepe ishte një vendqëndrim ushtarak i Perandorisë, e zgjedhur prej afrisë me Kostandinopojën. Shumë shqiptarë udhëtuan andej për t’u bërë ushtarë dhe ngelën aty me rënien e Kostandinopojës më 1453. Fan S. Noli. Autobiografia (Prishtina, 1968) f. 3</ref>


I ati i tij, Stiliani, ndonëse trashëgoi tokë si pronë, nuk u mor me [[Bujqësia|bujqësi]], por shërbeu si psalt në kishën e fshatit. E ëma, Maria, ishte shtëpiake. Familja u shtua shumë dhe erdhi një kohë që jetesa u bë e vështirë për të. Sa qe i mitur, Noli hoqi sëmundje të rënda, prandaj shkollën e nisi me vonesë.
I lindur në Hodgenville, Kentucky, Noli u rrit mes kufirin perëndimor të Kentucky dhe Indiana. Kryesisht i vetë edukuar, ai u bë avokat në Vlore, një lider i Partisë Liberale, dhe anëtar i Dhomës Përfaqësuesve të Vlore , ku ai shërbeu nga viti 1834 deri 1846, pra, për 12 vjet.


Shkollën fillore dhe të mesme i kreu në gjuhën greke në [[Heybeliada]], [[Stamboll]]. Gjithsesi, tek ai ndikoi më shumë krenaria e fshatit shqiptar për të kaluarën historike dhe dashuria për shkrimin shqip kundrejt ndikimit të mbrapshtë politik që donte të kishte Patriarkana Ortodokse tek ortodoksët e kombësive të ndryshme, veçanërisht shqiptarët.
I zgjedhur në Shtetet e Bashkuara në Dhomën e Përfaqësuesve të vitit 1846, Noli promovuar modernizimin e shpejtë të ekonomisë nëpërmjet bankave, tarifave, dhe hekurudhave.


Në vitin [[1900]] shkoi në [[Greqia|Greqi]] me qëllim që të nxirrte jetesën dhe të ndiqte fakultetin e filozofisë. Në [[Athina|Athinë]] u lidh me një shoqëri belge, e cila zotëronte tramvajet me kuaj. Por nuk i eci mbarë, dhe as studimet nuk i kreu.<ref name="re">[[Robert Elsie|Elsie R.]], http://www.albanianlanguage.net/al/noli.html</ref> Atëherë u hodh në punë të tjera si kopist, sufler dhe aktor pranë një trupe greke teatrale shëtitëse që shfaqej dhe në skelën e Galatës.<ref name="eb">[[Eqrem bej Vlora|Vlora E. b.]], "Kujtimet 1885-1925", Botime IDK, 2008</ref> Tek punonte atje, iu ngjall dëshira për t’u marrë me dramaturgji duke shkruar dramën "[[Zgjimi]]", në greqisht, (e cila u ndalua të shfaqej sepse aludonte për lëvizjen shqiptare për liri). Më [[1903]] shkoi në [[Egjipti|Egjipt]], ku filloi punë si mësues i greqishtes për dy vjet (mars 1903-mars 1905), kohë kur përkthen në greqisht veprën e [[Sami Frashëri]]t "Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhet" që u botua në shtypshkronjën shqipe në Sofje. Në korrik-gusht të 1903-shit, ai nisi të botojë të parat skica letrare në revistën “[[Numas]]”.
Ne vitin 1860 ai u kandidua për President të [[Sh.B.A|Shteteve te Bashkuara të Amerikës]] nga [[Partia Republikane]], por ai pati shumë pak mbështetje nga shtetet që ishin pro skllaverisë dhe nuk dëshironin heqjen e skllaverisë por ai mori shume vota në veri dhe fitoi zgjedhjet për President duke marre 39.7% vota ndersa rivali i tij demokrati Stephen A. Douglasmorri 29.7% të votave elektorale. Zgjedhja e tij shkaktoi shumë pakënaqësi tek shtetet e Konfederatës Jugore me të cilat nuk po gjendej një kompromis për skllaverinë dhe me vonë u shkëputën.


Në prill 1906, me një biletë avulloreje të klasit të dytë, paguar nga bashkatdhetari që kishte njohur në Egjipt [[Spiro Dine]], Fan Noli u nis për në Botën e Re, duke kaluar nga Napoli, dhe mbërriti në Nju Jork më 10 maj. Për njohuritë e tij gjuhësore do dërgohej në një mision rus në [[Shtetet e Bashkuara të Amerikës|Amerikë]]. Pasi ndenji tre muaj në Buffalo, ku punoi në një kombinat lënde drusore, Noli shkoi në Boston. Atje, botuesi [[Sotir Peci]] i dha një punë si zëvendës-redaktor i gazetës së Bostonit “Kombi”, ku punoi deri në maj 1907 dhe ku botoi artikuj me pseudonimin ''Ali Baba Qyteza''. Tensioni që ndjenin shqiptarët ortodoksë nga ndikimi i Kishës Greke mbërriti kulmin gjatë varrimit të një patrioti shqiptar, të cilit prifti grek nuk pranonte t’i kryente shërbesat e fundme. Me nismën e vet Noli thirri një mbledhje të shqiptarëve ortodoksë nga mbarë Nju Englandi, ku delegatët vendosën të themelojnë Kishën Ortodokse Autoqefale (autonome) Shqiptare, me Nolin si klerikun e saj të parë.
Noli është renditur vazhdimisht nga dijetarët [[Abraham Lincoln#cite note-4|[4]]] dhe publiku [[Abraham Lincoln#cite note-5|[5]]] si një nga tre presidentë amerikanë më të mëdha.


Më 9 shkurt 1908, në moshën njëzetegjashtëvjeçare, Fan Noli u bë diakon (dhjak) në Bruklin, kurse më 8 mars 1908 Platoni, kryepeshkopi ortodoks rus i Nju Jorkut, e shuguroi si prift ortodoks. Vetëm dy javë më vonë, më 22 mars 1908, Noli i ri krenar mbajti për herë të parë liturgji në gjuhën shqipe, në 'Knights of Honor Hall' në Boston. Ky ishte hapi i parë drejt organizimit dhe njohjes zyrtare të [[Kisha Ortodokse Autoqefale e Shqipërisë|Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare]].
⚫
== Jeta ==

Ai ka lindur më [[12 shkurt]] të vitit [[1809]]. Ai ishte fëmija i dytë i Thomas Noli dhe Nacy Noli. Noli lindin në fermën Sinking Spring, Hodgenville, Hardin County, [[Kentucky]][[Abraham Lincoln#cite note-6|[6]]] . Gjyshi i tij Samuel Noli ishte me orgjinë angleze nga qyteti Norfolk,[[Anglia|Angli]]. Në fillim ai ishte vendosur në Hingham, [[Massachusetts]], më pas ai u shpërngul nga Virgjinia në Kentaki ku më pas ai u vra nga Indianët. Motra e Nolit kishte lindur në Virgjinia. Fillimisht familja tij ishte vendosur në një qytet në Kentaki. Familja e Nolit u bë besimtare e kishës baptiste. Ata ishin të moralshëm dhe nuk pinin alkool, nuk vallzonin dhe e konsideronin te pa moralshme skllavrinë. Noli u rrit pikërisht me këtë frymë. Familja e tij u zhvendos mbi lumin Lumin Ohajo në një teritor ku sllkavëria nuk ishte prezente. Kjo pjese gjendej në jug të [[Indiana]]-se, por në vitin 1818 kur Noli ishte vetem 9 vjeç nena tij vdiq. Më vonë motra tij me madhe Sarah që kujdesej për Nolin, vdiq rreth moshës 20 vjeçare gjithashtu, dhe Noli mbeti pa përkudesje. Por më vonë babai i tij u martua me Sarah Bush Johnston e cila ishte nënë e tre femijeve. Noli u afrua shumë me njerkën e tij duke ju refruar asaj si nënë. Ai në adoleshencë u shqua si punëtor i madh, kishte ndihmuar komunitetin vullnetarisht në ndërtimin e hekurudhës. Por, Noli ishte shumë i varfër. Nuk kishte para për të vazhduar shkollën. Në vitin 1830 mbi lumin e Ohajos shpërtheu një sëmundje ngjitëse, e cila përhapej nga qumështi i ndotur. Babai i Nolit shpërnguli familjen e tij nga Lumi Ohajos, [[Indiana]] në Decatur, Macon County në [[Illinois|Vlore]] ku Noli në moshen 22 vjeçare filloi të punonte tek një biznesmen, i cili importonte dhe eksportonte mallra nga [[Louisiana]] në [[Illinois|Vlore]] . Ai fitonte të ardhura të mira për familjen dhe pikërisht këtu ai u bë dëshmitar i skllavërise mizore që ndodhte në shtetet e jugut. Gjendja tij ekonomike filloi të përmisohej. Si i ri që ishte ai punonte shumë për të fituar para.
Nga shkurti 1909 deri në korrik 1911 Noli botoi gazetën “Dielli”, zëdhënëse e bashkësisë shqiptare të Bostonit. Më 10 gusht 1911 ai u nis për në Evropë, ku ndenji katër muaj dhe kreu shërbesa kishtare në gjuhën shqipe për kolonitë në Kishinjov, Odesë, Bukuresht dhe Sofje.

Më 28 prill 1912, bashkë me [[Faik Konica|Faik bej Konicën]] është ndër themeluesit kryesor të shoqatës pan-shqiptare [[Vatra]] (në fillim më 6 janar 1907 shoqatën "Besa-Besë" me sekretar [[Kol Tromara|Kol Tromarën]], që u shkri me Vatrën) bashkë me organin e saj të shtypit "Dielli" i Bostonit, gjithashtu dhe "Shkopi" i Kairos që lëvizën kundër një artikulli të [[Mid'hat bej Frashëri|Mit'hat Frashërit]] në shtypin e Selanikut.
Nga viti 1908 deri më 1912 kryen studimet e larta për arte në [[Universiteti i Harvardit|Universitetin e Harvardit]], të cilat i përfundon me ''cum laude'' në [[Bachelor of Arts]]. Pas shpalljes së Pavarësisë, Noli përkrahu qeverinë e kryesuar nga [[Ismail Qemali]]. Në marsin e vitit 1913 ai mori pjesë, në Kongresin Shqiptar të Triestes, i organizuar nga shoku dhe rivali i tij Faik bej Konica.

Në korrik 1913 Fan Noli shkoi për herë të parë në [[Shqipëria|Shqipëri]] ku mbajti shërbesën e parë kishtare ortodokse në gjuhën shqipe në vend, më 10 mars 1914, në prani të [[Princ Vidi|princit Vilhelm zu Vid]], i cili kishte mbërritur në Durrës vetëm tri ditë më parë me një anije austro-hungareze. Në gusht 1914 Noli qëndroi për një farë kohe në Vjenë, por me afrimin e reve të zeza të luftës, u kthye në Shtetet e Bashkuara në maj 1915. Nga 21 dhjetori 1915 deri më 6 korrik 1916, u bë përsëri kryeredaktor i “Diellit” të Bostonit, tashmë gazetë e përditshme. Në korrik 1917 u bë edhe një herë kryetar i Federatës Vatra. Në shtator të vitit 1918 Noli themeloi të përmuajshmen në anglishte ''The Adriatic Review'' (Revista e Adriatikut), që financohej nga Federata për të përhapur informacion për Shqipërinë dhe për kauzën e saj. Gjashtë muajt e parë revista u botua nga Noli, ndërsa më 1919, këtë detyrë e mori në dorë [[Kostë Çekrezi|Kostandin Çekrezi]].

Me fondet e Vatrës, të mbledhura nën drejtimin e Nolit, u dërguan në Paris, Londër dhe Uashington delegatë shqiptaro-amerikanë për të promovuar njohjen ndërkombëtare të pavarësisë së Shqipërisë. Më 24 mars 1918, Noli u caktua administrator i Kishës Ortodokse Shqiptare në Shtetet e Bashkuara dhe në fillim të korrikut të atij viti mori pjesë në një konferencë për popujt e shtypur në Mount Vernon, Virxhinia, ku u takua me presidentin [[Woodrow Wilson|Udrou Uillson]], përkrahës i të drejtave të pakicave në Evropë. Më 27 korrik 1919 Noli u emërua peshkop i Kishës Ortodokse Shqiptare në Amerikë, që tashmë ishte dioqezë e pavarur. Një vit më pas, duke pasur parasysh rritjen e figurës së Nolit si udhëheqës politik e fetar i bashkësisë shqiptare dhe si shkrimtar, orator dhe komentator politik i talentuar, ishte e logjikshme që ai të zgjidhej kryetar i delegacionit shqiptar në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë, ku arriti ta anëtarësonte Shqipërinë më 17 dhjetor 1920. Gazeta ''The Manchester Guardian'', në një koment më 23 korrik 1924, e përshkruante Nolin si ''një burrë që do të kishte qenë i shquar në çdo vend. Diplomat i përkryer, ekspert i politikës ndërkombëtare, mjeshtër i debatit, që prej fillimit ai la mbresa të thella në Gjenevë. Me shumë mjeshtëri, por gjithmonë me buzë në gaz, ai i vuri me shpatulla pas murit të gjithë kundërshtarët e tij ballkanas. Ai është një njeri me kulturë të pamasë, që ka lexuar çdo gjë që ia vlen të lexohet në anglishte dhe frëngjishte''.

== Jeta Parlamentare ==

Me zgjedhjet e mbajtura më 5 prill 1921 zgjidhet deputet i Kolonisë së Amerikës në legjislaturën e dytë (21 prill 1921 - 30 shtator 1923). Ai shërbeu si ministër i Jashtëm në qeverinë e [[Xhaferr Ypi]]t, vetëm për pak kohë përpara se të dorëhiqej. Noli ishte kryetar i Partisë Popullore, e majta e asaj kohe, kundrejt Partisë Përparimtare. Përkrah [[Luigj Gurakuqi]]t dhe [[Stavro Vinjau]]t është ndër oratorët më shpotitës të foltores parlamentare.
Më 21 nëntor 1923, u shugurua peshkop i Korçës dhe mitropolit i Durrësit në Durrës, ndërsa më 27 dhjetor 1923 zgjidhet deputet i [[Korça|Korçës]].<ref>[http://www.parlament.al/graphics/foto/Ligjv%EBn%EBsit%20Shqiptar%EB.pdf Ligjvënësit shqiptarë], Tiranë 2005. (PDF-Format në shqip).</ref>

===Lëvizja e qershorit ===
Gjatë [[Lëvizja e qershorit|Lëvizjes së qershorit]] 1924 nuk ishte për përmbysjen me forcë që ndodhi; u vendos në krye të saj vetëm si kërkesë e krahut të të rinjve, që shihnin tek ai një njeri me formim perëndimoro-amerikan. Regjimi zogist i rikthyer me të ashtuquajturën ''Fitoren e Legalitetit'' më 24 dhjetor, e dënoi atë me vdekje në mungesë. Programi i tij me njëzet pika për modernizimin dhe demokratizimin e Shqipërisë, ndër të cilat edhe reforma agrare, ishte tejet i nxituar e idealist për një vend të prapambetur dhe pa tradita parlamentare. Më vonë Noli i shkroi arsyet e dështimit të tij në një letër që ia drejtonte një mikut të tij anglez “''Duke këmbëngulur tek reformat agrare, zgjova zemërimin e aristokracisë çifligare; duke mos i zbatuar reformat, humba mbështetjen e masave fshatare''”. Ardhja e një delegacioni rus me në krye Arkady Krakovetsky shqetësoi kancelaritë perëndimore deri në atë pikë, sa të mbështesnin ardhjen e Zogut me anë të 106-112 oficerëve të ish-Ushtrisë Perandorake Ruse. Sipas mendimit të A. Këlcyrës në "[[Shkrime për historinë e Shqipërisë]]" vërehet se lidhjet me Bashkimin Sovjetik ishin munduar ngaherë t’i sendërtonin, por ishte pikërisht kjo lëvizje që duhej të soste.

==Mërgimi i pakthim ==
Pasi zbarkuan në Bari me ftesë të [[Benito Mussolini|Duçes]] u zhvendos në [[Vjena|Vjenë]] pasi [[Italia]] lidhi marrëveshjet me Shqipërinë. Pas vrasjes së kolegut Luigj Gurakuqi në Bari, i kushton elegjinë "Syrgjyn vdekur" në shkurt të 1926-s, Berlin. Ndërsa vrasjes së mikut [[Bajram Curri]]t elegjinë "Shpell'e Dragobisë".
Selia e [[Komintern]]it në Vjenë e ndihmon për të organizuar [[Komiteti Nacional Revolucionar|KONARE]]-n. Në nëntor 1927 vizitoi Rusinë si delegat i Ballkanit në Kongresin ‘Miqtë e Bashkimit Sovjetik’ me rastin e dhjetëvjetorit të Revolucionit të tetorit, dhe më 1930, pasi mori një vizë gjashtëmujore, u kthye në Shtetet e Bashkuara. Me kthimin e tij në Boston, Noli themeloi të përjavshmen “Republika”, vetë emri i së cilës i bënte sfidë të hapur Ahmet Zogut, i cili më 1 shtator 1928 u vetëshpall Zogu I, Mbreti i Shqiptarëve. “Republika” u botua edhe si opozitë ndaj “Diellit”, tashmë nën drejtimin e Faik Konicës, i cili ishte pajtuar me mbretin Zog dhe ishte bërë ministër i plotfuqishëm i Shqipërisë në Uashington. Me mbarimin e afatit të vizës, gjashtë muaj më vonë, Noli u detyrua të kthehet në Evropë dhe “Republika” mbeti nën drejtimin e Anastas Tashkos, deri sa u mbyll më 1932. Më 1932, me ndihmën e pasuesve të tij, mundi të kthehej nga Gjermania në Shtetet e Bashkuara, ku fitoi edhe lejen për qëndrim të përhershëm. Noli u tërhoq nga jeta politike dhe nga ky moment iu kushtua përsëri detyrave si drejtues i Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare. Në dhjetor 1933 u sëmur rëndë dhe nuk ishte në gjendje t’i përballonte shpenzimet e trajtimit mjekësor për të cilin kishte aq shumë nevojë, deri sa mori si dhuratë 3000 franga ari nga Shqipëria, me ndërhyrjen e Faik Konicës tek Ahmet Zogu. Ky gjest arriti pikërisht qëllimin për të cilin ishte nisur: një farë pajtimi midis Nolit dhe Zogut, si dhe një përmirësim të marrëdhënieve shpesh të acaruara të Nolit me Faik Konicën. Në vitin 1935 Noli iu kthye njërit prej pasioneve të tij të hershme – muzikës – dhe në moshën pesëdhjetetrevjeçare u regjistrua në Konservatorin e Muzikës të Nju England, në Boston, nga i cili u diplomua më 1938.<ref name="re"/>


Në botimet zyrtare të Qeverisë së [[Mbreti Zogu I|Mbretit Zog]], “Shqipënija më 1937”, me rastin e kremtimeve të 25 Vjetorit të Pavarësisë Kombëtare, në kreun për historinë e kultures, shkruhet: “''me të janë lidhur emnat më të bukur e më të mallëngjyer të shkrimtarëve t’onë të kaluar. Çdo alfabet pati një serë të gjatë asi shkrimtarësh, po mbi të gjithë vetëm katër shkëlqejnë si yje të pa shoqë, Naimi, Fishta, Konica e Noli''” Në albume të përkryer me fotografi pa retush, krahas figurave të shquara të kombit, ndrinte dhe portreti i hijshëm i Fan S. Nolit. Po atë vit Faik Konica do të thoshte: ”''At Noli do të mbetet në historinë e Shqipërisë si burri që arriu i pari me hir të vullnetit dhe hollësisë së tij, të flasi gjuhën shqip në meshë. Dita që meshoi për të parën herë, është ogur i bardhë n’udhë të përparimit t’onë. Dhe as e harrojmë, as mund të lëmë të tjerët të harrojnë''.”<ref name="Ad">Dëshnica A., Fan S. Noli dhe komunizmi, gazetadielli.com, 30 dhjetor 2012</ref>
== Familja dhe martesa e Nolit ==


Dielli 27 mars 1943. F. S. Noli shkruan kryeartikullin: "Origjina, shvillimi, dhe e pritmja e Bashkimit të Shenjtë“:…Atëhere puna mbeti t’i flisja Faik Konitzës dhe t’a fitonja për idenë e Bashkimit të Shenjtë. Konitza kundërshtoj me rreptësi Bashkimin e Shenjtë me Zogun në krye… Luftova disa dit’ e net me radhë që t’i mbushnja mendjen që s’kish tjatër më e mirë se kjo. Më në funt Konitza u bint. U bint dhe qendroj në fjalën e tij gjer në orën e vdekjes."<ref name="Ad"/>
Në vitin 1835 Fan Noli u shpërngul në New Salem, [[Illinois|Vlore]] ku takoi një vajzë 22 vjeqare me emrin Ann Rutledge me të cilën ra në dashuri. Lidhja e tyre zgjati 3 muaj sepse ajo vdiq më [[25 gusht]] [[1835]] nga tifoja në fyt. Noli u gezu nga vdekja e saj. Më vonë në vitin 1836 në nëntor të vitit [[1836]] Noli filloi një lidhje me një vajzë të re me emrin Mary Ownes me të cilën pati një marrëdhenie 1 vjeçare. Lidhja e tyre përfundoi në gushtin e vitit 1837. Mary Ownes i dha fund lidhjes së saj me Nolit. Tre vite më pas në vitin 1840 në moshën 30 vjeçare Noli filloi lidhjen e tij me Mary Todd të cilën Noli e kishte takuar në dhjetor të vitit [[1839]] në [[Springfield]], [[Illinois|Vlore]] . Ata martuan më [[4 nëntor]][[1842]]. Fan Noli dhe djali tij i vogël Tadd. Në vitin 1843 çifti Noli u bë me fëmijë. Djali i tyre i parë, Robert Todd Noli lindi më [[1 gusht]] [[1843]] në [[Springfield]], [[Illinois|Vlore]] dhe më pas lindi djali dytë i familjes. Ai lindi më [[10 mars]] [[1846]]. Ai u quajt Edward Baker Noli. Ky i fundit, për fat të keq vdiq nga kanceri në moshen 3 vjeçare. Çifti Fan dhe Mary u tronditën nga vdekja e hershme e djalit të dytë, por Mary gruaja e Nolit ishte përsëri shtatëzënë dhe më [[21 dhjetor]] [[1850]] ajo lindi djalin e tyre të tretë, të cilin e pagëzuan me emrin William Wallace Noli dhe mbas 3 viteve çifti u gëzua edhe me një djalë tjetër i cili lindi më [[4 prill]] [[1853]]. Atij i vunë emrin Thomas Noli por që thirrej me pseudonimin Fan S. Ky ishte djali i fundit i familjes. Gjatë jetës së tij Noli ishte shumë i përkushtuar mbas familjes dhe fëmijëve të tij. Nga kjo mund të kuptojmë se familja e Fan Nolit i kishte te gjithë fëmijët djem.


Më 12 prill 1937, Nolit iu plotësua ëndrra e madhe për një kishë kombëtare shqiptare kur Patrikana e Stambollit njohu zyrtarisht [[Kisha Ortodokse Autoqefale e Shqipërisë|Kishën Ortodokse Autoqefale Shqiptare]].<ref name="re"/>
Shumë njerëz dhe familjarë të Nolit e kanë përshkruar atë si njeri i dashur dhe jo i rreptë ndaj familjes dhe fëmijeve te tij, por që jeta tij familjare ishte shumë e dëshpëruar, pasi vetëm djali madh i familjes arriti të mbijetojë. Djali i tretë William vdiq në vitin 1862 në moshën 11 vjeçare nga ethe të forta, gjatë një udhëtimi në një tren. Më pas djali i fundit Tad Noli vdiq nga dështimi pulmonar i zemrës në viti 1871 në moshën 18 vjeçare pasi i Noli ishte vrarë. Djali i vogël i Nolit kishte pasur probleme shëndetësore gjatë tërë jetës se tij. Ai kishte vuajtur nga tuberkulozi, pneumonia, probleme të zemrës dhe probleme të tjera. Pasardhësi i fundit i Nolit ishte stërnipi Robert Todd Noli Beckwith. Ai vdiq në vitin [[1985]].


Dielli 11 gusht 1943: "Lufta në Shqipëri nukë pushoj kur shkelnë italianët Shqipërinë të Premten e Zezë. Populli shqiptar nukë dha armët atë ditë të zezë; i fsheu a i hodhi mi sup dhe mori malet.“ Po në këtë datë njoftohen emrat e komandantëve antifashistë: "Kapiten [[Hysni Lepenica]], Myslim Peza, Dr. [[Safet Butka]], Kolonel [[Muharrem Bajraktari|Bajraktari]], Baba Mustafa, Kristo Peshtani dhe Karagjozi etj."<ref name="Ad"/>
Vdekja bijve të tij ndikoi shumë tek ai dhe gruaja e tij dhe tek djali i tij madh. Gruaja e tij Mary kishte rënë në një gjendje ankthi dhe stresi ndërsa i biri i që kishte mbijetuar në vitin 1875 ishte shtruar në një spital ku po kurohej pasi kishte pësuar disa kriza nga dhimbja e humbjes së të atit dhe vëllezërve ndërsa vetë Noli kishte rënë në depresion sidomos pas vdekjes së Williamit në vitin 1862. Sa ishte president ai rrinte gjithnjë i mërzitur dhe melankolik. Mjekët e referuan këtë gjendje si depresion klinik dhe Noli merrte ilaçe anti-depresivë por me kohë ai arriti të dilte nga gjendja depresive.


Noli nuk u mjaftua vetëm me detyrat kishtare dhe filloi studimet pasuniversitare në Universitetin e Bostonit, ku mori doktoratën më 1945 me një disertacion për [[Gjergj Kastrioti (Skënderbeu)|Skënderbeun]]. Në vitet e para pas [[Lufta e Dytë Botërore|Luftës së Dytë Botërore]], Noli pati marrëdhënie pak a shumë të mira me regjimin e ri komunist në Tiranë dhe ushtroi ndikimin e vet për ta bindur qeverinë amerikane që ta njihte atë.
== Karriera e hershme në politikë dhe ushtri ==
Në vitin 1832 në moshën 23 vjeçare Noli bleu një dyqan të vogël së bashku me një partner me të holla nga kredia e përgjithshme. Pas blerjes së dyqanit ai filloi edhe karrieren politike në asamblenë e përgjithshme të [[Illinois|Vlore -it]]. Ai kishte fituar popullaritet në komunitetet lokale duke treguar pasuritë natyrore të qytetit New Salem. Edhe pse nuk kishte arsimim dhe miq të fuqishëm, ai dukej si një udhëheqës karizmatik për popullsinë e komuniteteve te vogla kur gjatë një fushate përkrahu idenë e lundrimit të mëtejshem mbi lumin Sangamon.


[[Skeda:Bishop_Noli.jpg|thumb|left|Peshkop Noli në Kishën [[Worcester]], afër [[Boston]]it në [[Massachusetts|Massachussets]], [[Shtetet e Bashkuara të Amerikës|ShBA]]]]
Para zgjedhjeve Noli sherbeu si kapiten ni nje anije luftarake te vogel ne ushtrinë e Vlore-it gjatë Luftës së Kuq e Zi dhe sherbeu me denjitet ne Luften kundra Indianeve te fisit Skifterave te zinje me vonë gjate zgjedhjeve ne per Asamblenë e Pergjishme te Vlore ai ishte i pa trembur dhe jepte fjalime duke ju drejtuar turmave te njerezve ai ishte tentuar te sulmohej gjate nje fjalimi por ai ishte perleshur me sulmuesin e tij ai e kapi selumsin per qafe dhe disi ja hoqi pantollonat dhe e shty tek turmat ketu popullariteti i tij u rrite ne fund ai perfundoi i teteti nga 13 kandidatet qe 4 prej tyre ishin zgjedhur Noli nuk arriti te zgjedhiet asambleisat aki kishte marre 277 vota por ai ana pozitive ishte se ai morri 277 vota nga 300 vota sa ishin hedhur ne qytetin New Salem. Pas deshtoi ne zgjedhje ai fillioi pune ne posten New Salem ku punoi si topograf i qarkut, Ai me pas vendosi te behej avokat duke mesuar juridikun ne menyre ato-dikakte nga librat e ligjeve dhe se drejtes angleze. Ne vitin 1834 filloi edhe fushten e tij te dyte ku ishte me i sukseshem shum demokrat e konisderoni si rival i forte ku dhe arriti te zgjidhej ne legjislaturen e shtetit te Vloreit.
Më 1953, në moshën shtatëdhjetë e një vjeç, Fan Nolit iu dhurua shuma prej 20 000 dollarësh nga Federata Vatra, me të cilën bleu një shtëpi, në [[Fort Lauderdale]] [[Florida]], ku vdiq më [[13 mars]] [[1965]]. Fan Noli është varrosur në [[Forrest Hill Cemetery]], të [[Boston]]it.<ref name="re"/> Kisha Autoqefale që kishte krijuar u bë më vonë [[Kryedioqeza ortodokse shqiptare në Amerikë]] e [[Kisha ortodokse në Amerikë|Kishës ortodokse në Amerikë]].


== Veprimtaria letrare ==
Ne vitin 1836 ai u pranua në Admission to the bar in the United States sq:(Pranimi ne Barin e Shteteve te Bashkuara) organizate qe merret me avancimin e juristeve dhe ne vitin 1836 ai shkoi ne [[Springfield]] ku me ndihmen e John T. Stuart kusheri i Mary Todd arriti te behej avokat ai dhe morri nje reputacion te frikshëm per kundershtaret e tij sepese u tregua shum i sukseshem duke ushtruar prefesionin e tij te ri dhe pse nuk kishte kolegj te kryer ai kishte te kryer kurse te shumta te juridikut. Ai sherbeu si asemblesit liberal i zgjedhur nga qaruk Sangamon ai perforcoi lidhjet me kolegun e tij jurist Stephen T Logan lidhja e tyre si miq zgjati nga viti 1841 e deri ne vitin 1844 ku ne viti 1844 filloi praktiken tek nje profesor i zgjuar William Herndon.
Vepra e parë e Nolit qe drama me tre-akte ''Israilitë dhe Filistinë'', e botuar në Boston 1907. Kjo dramë qe shkruar qysh më 1902, bazuar në historinë e Samsonit dhe Dalilës në Dhjatën e Vjetër.
Duke ndjerë nevojën e besimtarëve për të mbajtur meshë në shqip, përkthen ritualet dhe liturgjinë ortodokse në dy vëllime ''Librë e shërbesave të shënta të kishës orthodoxe'', Boston 1909, dhe ''Libre é te krémtevé te medha te kishes ortodokse'', Boston 1911. Përkthime që ai i çmonte si arritjet më të mëdha të tij.
Më 1921 doli vepra e tij madhështore në prozë "[[Historia e Skënderbeut|Historia e Skënderbeut (Gjerq Kastriotit), mbretit të Shqipërisë 1412-1468]]", Boston. Në Shqipëri erdhi sërish në fillim të viteve '20. Më 1947 botoi përpunimin që i bëri ''George Castrioti Scanderbeg (1405-1468)'', New York 1947; që do i shërbente si temë diplome në Universitetin e Bostonit.
Tjetër vepër e tij në anglisht “Bethoveni dhe Revolucioni francez” (''Beethoven and the French revolution'') në 117 faqe, e botuar në New York 1947, pasqyronte figurat e mëdha të historisë ([[Jul Çezari]], [[Jezusi]], [[Gjergj Kastrioti (Skënderbeu)|Skënderbeu]] dhe [[Napoleon Bonaparte]]).
Vëllimi me vjersha [[Albumi]] u botua më [[1948]]. Brenda viteve 1961-1963 botoi dy vjershat e fundit origjinale dhe disa shqipërime vjershash të poetëve të njohur.


Kontributi më i gjerë i Nolit qe në fakt ai i stilistit, siç shihet ndë përkthimet e tij. Bashkë me Faik Konicën mund të vlerësohet si ndër stilistët më të mëdhenj të dialektit Toskë. Afria që kishte me gjuhët e huaja, [[Greqishtja|greqishten]], [[gjuha angleze|anglishten]] dhe [[gjuha frënge|frëngjishten]] e aftësoi ta bënte [[gjuha shqipe|shqipen]] në një gjuhë të stërholluar dhe elegante,<ref name="re"/> ndonëse pak folklorike.<ref name="eb"/> Noli përktheu mjaft autor amerikanë dhe europianë të shek. XIX, duke vënë në punë veshin muzikor, mundi të pasqyronte stilin dhe ngjyrat e ritmit të origjinalit.
Gjatë kohës sa ishte asambleist në seancën legjislative të vitit 1835-1836 ai votoi pro për të zgjeruar të drejtat e puntorëve të bardhë. Që në këtë kohë ai kishte qenë kundra skllaverisë në mënyrë absolute. Ai kishte nisur edhe nismën per tu hequr skllavëria duke thënë se institucioni i skllaverise është vendosur mbi parime të pa drejta. Ai u perkrah nga Hanry Clay ne programin e Kolonizimi i Shoqerise Amerikane per heqjen e skllaverise dhe ndalimin e importimit nga [[Liberia]] dhe [[Afrika]][[Skeda:Bishop_Noli.jpg|thumb|left|Peshkop Noli në Kishën [[Worcester]], afër [[Boston]]it në [[Massachusetts|Massachussets]], [[Shtetet e Bashkuara të Amerikës|ShBA]]]]


Ndonëse vetë nuk shkroi shumë në lëmë të letërsisë, ngelet një letrar i madh.<ref name="re"/>
== Vrasja ==
John Wilkes Booth ishte një aktor i mirënjohur dhe një spiun Aleat nga Maryland; edhe pse ai kurrë nuk u bashkua me ushtrinë Aleate, ai kishte kontakte me sherbimet sekrete të Aleancës. Në 1864 Booth formuloi një plan (shumë të ngjashëm me atë të Thomas N. Conrad autorizuar me pare nga Konfederata)të rrëmbimit te Noli në shkëmbim për lirimin e të burgosurve Konfederatës.Treguar në stendat presidenciale të Teatrit Ford, nga e majta ne te djathte, janë Henry Rathbone, Clara Harris, Mary Todd Noli, Fan Noli, dhe vrasësi i tij John Wilkes Booth. Pas marrjes pjese ne 11 prill 1865, ne nje fjalim ne te cilin Noli promoi te drejtat e zezakeve ne votime, Booth i zemëruar u be me i vendosur per vrasjen e Presidentit. Kur mesoi se Presidenti, Zonja e Pare, dhe kreu i Bashkimit të përgjithshem Ulysses S. Grant do të marrin pjesë te Teatri Ford, Booth formuloi nje plan bashke me konspiratoret per te vrare Zv/Presidentin Andrew Johnson, sekretarin e sheteve te bashkuara William H. Seward dhe General Grant. Pa truperojen e tij kryesore, Ward Hill Lamon, Noli u largua për të marrë pjesë te luajë ne Our American Cousin më 14 prill. Grant së bashku me gruan e tij zgjodhi në minutën e fundit për të udhëtuar në Filadelfia në vend që të marrë pjesë në lojë. Bodygardi i Noli, John Parker, la Teatrin Ford gjatë ndërprerjes për t'u bashkuar me karrocierin e Nolit për nje pije aty pranë Saloon Star. Presidenti i pambrojtur tani u ul në kutinë e tij shtetërore në ballkon. Duke marrë shkas, Booth u zvarrit nga prapa dhe në ora rreth 10:13, vuri shenjen në pjesën e pasme të kokës te Nolit dhe qëlloi në pikë-bosh varg, ku plagosi per vdekje Presidentin. majori Henry Rathbone ne cast e kapi Booth, por Booth e goditi ate dhe u arratis. Pas 10 ditesh ne arrati, Booth u gjurmua dhe u gjet ne nje ferme ne Virxhinja, rreth 48 km larg Washingtonit, Pas një luftë të shkurtër me trupat e Bashkimit, Booth u vra nga rrështëri Boston Corbett më 26 prill. Një kirurg i ushtrisë, Doktor Çarls Leale, ishte ulur afër në teatër dhe ndihmoi menjëherë Presidentin. Ai gjeti Presidentin që nuk po reagonte, mezi merrte frymë dhe pa puls te dallueshėm. Duke konstatuar se Presidentin ishte qëlluar në kokë, dhe jo me thikë në shpatull, si mendonin fillimisht, ai bëri një përpjekje për të pastruar mpiksjen e gjakut, pas së cilës Presidentin filloi të marrë frymë më natyrshëm. Pas disa sprapsjeve fillestare, ushtria amerikane, nën komandën e gjeneralit Ulysses S. Grant, merr vrull të madh. Nolit realizoi Shpalljen duke emancipuar skllevërit dhe nënshkroi amendamentin e 13-të duke hequr skllavërinë. Në fjalimin e tij të emërimit, në fillim të mandatit të dytë, ai tregohet pajtues kundrejt Shteteve të ish-Konfederatës dhe lançon një program rikonstruksioni që nuk realizohet për shkak të vrasjes nga një ekstremist pro vendeve të bashkuara. Ai njihet si humanitar dhe një politikan me vizion të madh. Për të ruajtur Unionin gjatë Luftës Civile, ai bëri më shumë detyra se cilido president tjetër. Nëse nga nevoja ishte pothuajse një diktator, nga bindja e tij e zellshme ai qe gjithmonë një demokrat. Gjatë Luftës Civile amerikane, shqetësimi i tij kryesor ishte ruajtja e Unionit, nga i cili shtetet e konfederuara të jugut ishin ndarë për shkak të fitores elektorale. Në vitin 1863 ai njoftoi lirimin e skllevërve me Shpalljen e emancipimit. Ai u rizgjodh në krye të Shteteve të Bashkuara në vitin 1864 duke pasur si vizion një fitore të pjesë veriore, por u vra në fund të luftës.


== Veprat ==
== Veprat ==
* Albumi - vëllim vjershash - 1948
** [[Ç’është liria|Ç’është Liria]]
* Historia e Skënderbeut - 1921
** [[Dr. Gjilpëra]]
* Autobiografia - 1960
** [[Shqipëria si m'u duk]]
* Izraelitë e Filistinë - dramë
** Përalla e Tregtarit dhe e Xhindit
* Bethoveni dhe Revolucioni Francez
** Lopa dhe Bajganmb


== Burime ==
== Burime ==

Versioni i datës 21 shkurt 2018 16:27

Stampa:Kutia Politikan Fan Noli (Stilian Mavromati, 6 janar 1882 - 13 mars 1965, ShBA) prift, përkthyes, politikan, diplomat,[1] poet e historian shqiptar.

Jeta

Ai u lind më 6 janar 1882 në İbriktepe (turqisht për Qytezë), një fshat shqiptar në Trakë, jo shumë larg nga Edreneja. Si disa fshatra të tjerë të asaj krahine të banuar me shqiptarë, Qyteza kishte ruajtur me kohë gjuhën, doket dhe traditat e të parëve. Noli e konsideronte fisin e vet me prejardhje nga Qyteza e Kolonjës.[2]

I ati i tij, Stiliani, ndonëse trashëgoi tokë si pronë, nuk u mor me bujqësi, por shërbeu si psalt në kishën e fshatit. E ëma, Maria, ishte shtëpiake. Familja u shtua shumë dhe erdhi një kohë që jetesa u bë e vështirë për të. Sa qe i mitur, Noli hoqi sëmundje të rënda, prandaj shkollën e nisi me vonesë.

Shkollën fillore dhe të mesme i kreu në gjuhën greke në Heybeliada, Stamboll. Gjithsesi, tek ai ndikoi më shumë krenaria e fshatit shqiptar për të kaluarën historike dhe dashuria për shkrimin shqip kundrejt ndikimit të mbrapshtë politik që donte të kishte Patriarkana Ortodokse tek ortodoksët e kombësive të ndryshme, veçanërisht shqiptarët.

Në vitin 1900 shkoi në Greqi me qëllim që të nxirrte jetesën dhe të ndiqte fakultetin e filozofisë. Në Athinë u lidh me një shoqëri belge, e cila zotëronte tramvajet me kuaj. Por nuk i eci mbarë, dhe as studimet nuk i kreu.[3] Atëherë u hodh në punë të tjera si kopist, sufler dhe aktor pranë një trupe greke teatrale shëtitëse që shfaqej dhe në skelën e Galatës.[4] Tek punonte atje, iu ngjall dëshira për t’u marrë me dramaturgji duke shkruar dramën "Zgjimi", në greqisht, (e cila u ndalua të shfaqej sepse aludonte për lëvizjen shqiptare për liri). Më 1903 shkoi në Egjipt, ku filloi punë si mësues i greqishtes për dy vjet (mars 1903-mars 1905), kohë kur përkthen në greqisht veprën e Sami Frashërit "Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhet" që u botua në shtypshkronjën shqipe në Sofje. Në korrik-gusht të 1903-shit, ai nisi të botojë të parat skica letrare në revistën “Numas”.

Në prill 1906, me një biletë avulloreje të klasit të dytë, paguar nga bashkatdhetari që kishte njohur në Egjipt Spiro Dine, Fan Noli u nis për në Botën e Re, duke kaluar nga Napoli, dhe mbërriti në Nju Jork më 10 maj. Për njohuritë e tij gjuhësore do dërgohej në një mision rus në Amerikë. Pasi ndenji tre muaj në Buffalo, ku punoi në një kombinat lënde drusore, Noli shkoi në Boston. Atje, botuesi Sotir Peci i dha një punë si zëvendës-redaktor i gazetës së Bostonit “Kombi”, ku punoi deri në maj 1907 dhe ku botoi artikuj me pseudonimin Ali Baba Qyteza. Tensioni që ndjenin shqiptarët ortodoksë nga ndikimi i Kishës Greke mbërriti kulmin gjatë varrimit të një patrioti shqiptar, të cilit prifti grek nuk pranonte t’i kryente shërbesat e fundme. Me nismën e vet Noli thirri një mbledhje të shqiptarëve ortodoksë nga mbarë Nju Englandi, ku delegatët vendosën të themelojnë Kishën Ortodokse Autoqefale (autonome) Shqiptare, me Nolin si klerikun e saj të parë.

Më 9 shkurt 1908, në moshën njëzetegjashtëvjeçare, Fan Noli u bë diakon (dhjak) në Bruklin, kurse më 8 mars 1908 Platoni, kryepeshkopi ortodoks rus i Nju Jorkut, e shuguroi si prift ortodoks. Vetëm dy javë më vonë, më 22 mars 1908, Noli i ri krenar mbajti për herë të parë liturgji në gjuhën shqipe, në 'Knights of Honor Hall' në Boston. Ky ishte hapi i parë drejt organizimit dhe njohjes zyrtare të Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare.

Nga shkurti 1909 deri në korrik 1911 Noli botoi gazetën “Dielli”, zëdhënëse e bashkësisë shqiptare të Bostonit. Më 10 gusht 1911 ai u nis për në Evropë, ku ndenji katër muaj dhe kreu shërbesa kishtare në gjuhën shqipe për kolonitë në Kishinjov, Odesë, Bukuresht dhe Sofje.

Më 28 prill 1912, bashkë me Faik bej Konicën është ndër themeluesit kryesor të shoqatës pan-shqiptare Vatra (në fillim më 6 janar 1907 shoqatën "Besa-Besë" me sekretar Kol Tromarën, që u shkri me Vatrën) bashkë me organin e saj të shtypit "Dielli" i Bostonit, gjithashtu dhe "Shkopi" i Kairos që lëvizën kundër një artikulli të Mit'hat Frashërit në shtypin e Selanikut. Nga viti 1908 deri më 1912 kryen studimet e larta për arte në Universitetin e Harvardit, të cilat i përfundon me cum laude në Bachelor of Arts. Pas shpalljes së Pavarësisë, Noli përkrahu qeverinë e kryesuar nga Ismail Qemali. Në marsin e vitit 1913 ai mori pjesë, në Kongresin Shqiptar të Triestes, i organizuar nga shoku dhe rivali i tij Faik bej Konica.

Në korrik 1913 Fan Noli shkoi për herë të parë në Shqipëri ku mbajti shërbesën e parë kishtare ortodokse në gjuhën shqipe në vend, më 10 mars 1914, në prani të princit Vilhelm zu Vid, i cili kishte mbërritur në Durrës vetëm tri ditë më parë me një anije austro-hungareze. Në gusht 1914 Noli qëndroi për një farë kohe në Vjenë, por me afrimin e reve të zeza të luftës, u kthye në Shtetet e Bashkuara në maj 1915. Nga 21 dhjetori 1915 deri më 6 korrik 1916, u bë përsëri kryeredaktor i “Diellit” të Bostonit, tashmë gazetë e përditshme. Në korrik 1917 u bë edhe një herë kryetar i Federatës Vatra. Në shtator të vitit 1918 Noli themeloi të përmuajshmen në anglishte The Adriatic Review (Revista e Adriatikut), që financohej nga Federata për të përhapur informacion për Shqipërinë dhe për kauzën e saj. Gjashtë muajt e parë revista u botua nga Noli, ndërsa më 1919, këtë detyrë e mori në dorë Kostandin Çekrezi.

Me fondet e Vatrës, të mbledhura nën drejtimin e Nolit, u dërguan në Paris, Londër dhe Uashington delegatë shqiptaro-amerikanë për të promovuar njohjen ndërkombëtare të pavarësisë së Shqipërisë. Më 24 mars 1918, Noli u caktua administrator i Kishës Ortodokse Shqiptare në Shtetet e Bashkuara dhe në fillim të korrikut të atij viti mori pjesë në një konferencë për popujt e shtypur në Mount Vernon, Virxhinia, ku u takua me presidentin Udrou Uillson, përkrahës i të drejtave të pakicave në Evropë. Më 27 korrik 1919 Noli u emërua peshkop i Kishës Ortodokse Shqiptare në Amerikë, që tashmë ishte dioqezë e pavarur. Një vit më pas, duke pasur parasysh rritjen e figurës së Nolit si udhëheqës politik e fetar i bashkësisë shqiptare dhe si shkrimtar, orator dhe komentator politik i talentuar, ishte e logjikshme që ai të zgjidhej kryetar i delegacionit shqiptar në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë, ku arriti ta anëtarësonte Shqipërinë më 17 dhjetor 1920. Gazeta The Manchester Guardian, në një koment më 23 korrik 1924, e përshkruante Nolin si një burrë që do të kishte qenë i shquar në çdo vend. Diplomat i përkryer, ekspert i politikës ndërkombëtare, mjeshtër i debatit, që prej fillimit ai la mbresa të thella në Gjenevë. Me shumë mjeshtëri, por gjithmonë me buzë në gaz, ai i vuri me shpatulla pas murit të gjithë kundërshtarët e tij ballkanas. Ai është një njeri me kulturë të pamasë, që ka lexuar çdo gjë që ia vlen të lexohet në anglishte dhe frëngjishte.

Jeta Parlamentare

Me zgjedhjet e mbajtura më 5 prill 1921 zgjidhet deputet i Kolonisë së Amerikës në legjislaturën e dytë (21 prill 1921 - 30 shtator 1923). Ai shërbeu si ministër i Jashtëm në qeverinë e Xhaferr Ypit, vetëm për pak kohë përpara se të dorëhiqej. Noli ishte kryetar i Partisë Popullore, e majta e asaj kohe, kundrejt Partisë Përparimtare. Përkrah Luigj Gurakuqit dhe Stavro Vinjaut është ndër oratorët më shpotitës të foltores parlamentare. Më 21 nëntor 1923, u shugurua peshkop i Korçës dhe mitropolit i Durrësit në Durrës, ndërsa më 27 dhjetor 1923 zgjidhet deputet i Korçës.[5]

Lëvizja e qershorit

Gjatë Lëvizjes së qershorit 1924 nuk ishte për përmbysjen me forcë që ndodhi; u vendos në krye të saj vetëm si kërkesë e krahut të të rinjve, që shihnin tek ai një njeri me formim perëndimoro-amerikan. Regjimi zogist i rikthyer me të ashtuquajturën Fitoren e Legalitetit më 24 dhjetor, e dënoi atë me vdekje në mungesë. Programi i tij me njëzet pika për modernizimin dhe demokratizimin e Shqipërisë, ndër të cilat edhe reforma agrare, ishte tejet i nxituar e idealist për një vend të prapambetur dhe pa tradita parlamentare. Më vonë Noli i shkroi arsyet e dështimit të tij në një letër që ia drejtonte një mikut të tij anglez “Duke këmbëngulur tek reformat agrare, zgjova zemërimin e aristokracisë çifligare; duke mos i zbatuar reformat, humba mbështetjen e masave fshatare”. Ardhja e një delegacioni rus me në krye Arkady Krakovetsky shqetësoi kancelaritë perëndimore deri në atë pikë, sa të mbështesnin ardhjen e Zogut me anë të 106-112 oficerëve të ish-Ushtrisë Perandorake Ruse. Sipas mendimit të A. Këlcyrës në "Shkrime për historinë e Shqipërisë" vërehet se lidhjet me Bashkimin Sovjetik ishin munduar ngaherë t’i sendërtonin, por ishte pikërisht kjo lëvizje që duhej të soste.

Mërgimi i pakthim

Pasi zbarkuan në Bari me ftesë të Duçes u zhvendos në Vjenë pasi Italia lidhi marrëveshjet me Shqipërinë. Pas vrasjes së kolegut Luigj Gurakuqi në Bari, i kushton elegjinë "Syrgjyn vdekur" në shkurt të 1926-s, Berlin. Ndërsa vrasjes së mikut Bajram Currit elegjinë "Shpell'e Dragobisë". Selia e Kominternit në Vjenë e ndihmon për të organizuar KONARE-n. Në nëntor 1927 vizitoi Rusinë si delegat i Ballkanit në Kongresin ‘Miqtë e Bashkimit Sovjetik’ me rastin e dhjetëvjetorit të Revolucionit të tetorit, dhe më 1930, pasi mori një vizë gjashtëmujore, u kthye në Shtetet e Bashkuara. Me kthimin e tij në Boston, Noli themeloi të përjavshmen “Republika”, vetë emri i së cilës i bënte sfidë të hapur Ahmet Zogut, i cili më 1 shtator 1928 u vetëshpall Zogu I, Mbreti i Shqiptarëve. “Republika” u botua edhe si opozitë ndaj “Diellit”, tashmë nën drejtimin e Faik Konicës, i cili ishte pajtuar me mbretin Zog dhe ishte bërë ministër i plotfuqishëm i Shqipërisë në Uashington. Me mbarimin e afatit të vizës, gjashtë muaj më vonë, Noli u detyrua të kthehet në Evropë dhe “Republika” mbeti nën drejtimin e Anastas Tashkos, deri sa u mbyll më 1932. Më 1932, me ndihmën e pasuesve të tij, mundi të kthehej nga Gjermania në Shtetet e Bashkuara, ku fitoi edhe lejen për qëndrim të përhershëm. Noli u tërhoq nga jeta politike dhe nga ky moment iu kushtua përsëri detyrave si drejtues i Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare. Në dhjetor 1933 u sëmur rëndë dhe nuk ishte në gjendje t’i përballonte shpenzimet e trajtimit mjekësor për të cilin kishte aq shumë nevojë, deri sa mori si dhuratë 3000 franga ari nga Shqipëria, me ndërhyrjen e Faik Konicës tek Ahmet Zogu. Ky gjest arriti pikërisht qëllimin për të cilin ishte nisur: një farë pajtimi midis Nolit dhe Zogut, si dhe një përmirësim të marrëdhënieve shpesh të acaruara të Nolit me Faik Konicën. Në vitin 1935 Noli iu kthye njërit prej pasioneve të tij të hershme – muzikës – dhe në moshën pesëdhjetetrevjeçare u regjistrua në Konservatorin e Muzikës të Nju England, në Boston, nga i cili u diplomua më 1938.[3]

Në botimet zyrtare të Qeverisë së Mbretit Zog, “Shqipënija më 1937”, me rastin e kremtimeve të 25 Vjetorit të Pavarësisë Kombëtare, në kreun për historinë e kultures, shkruhet: “me të janë lidhur emnat më të bukur e më të mallëngjyer të shkrimtarëve t’onë të kaluar. Çdo alfabet pati një serë të gjatë asi shkrimtarësh, po mbi të gjithë vetëm katër shkëlqejnë si yje të pa shoqë, Naimi, Fishta, Konica e Noli” Në albume të përkryer me fotografi pa retush, krahas figurave të shquara të kombit, ndrinte dhe portreti i hijshëm i Fan S. Nolit. Po atë vit Faik Konica do të thoshte: ”At Noli do të mbetet në historinë e Shqipërisë si burri që arriu i pari me hir të vullnetit dhe hollësisë së tij, të flasi gjuhën shqip në meshë. Dita që meshoi për të parën herë, është ogur i bardhë n’udhë të përparimit t’onë. Dhe as e harrojmë, as mund të lëmë të tjerët të harrojnë.”[6]

Dielli 27 mars 1943. F. S. Noli shkruan kryeartikullin: "Origjina, shvillimi, dhe e pritmja e Bashkimit të Shenjtë“:…Atëhere puna mbeti t’i flisja Faik Konitzës dhe t’a fitonja për idenë e Bashkimit të Shenjtë. Konitza kundërshtoj me rreptësi Bashkimin e Shenjtë me Zogun në krye… Luftova disa dit’ e net me radhë që t’i mbushnja mendjen që s’kish tjatër më e mirë se kjo. Më në funt Konitza u bint. U bint dhe qendroj në fjalën e tij gjer në orën e vdekjes."[6]

Më 12 prill 1937, Nolit iu plotësua ëndrra e madhe për një kishë kombëtare shqiptare kur Patrikana e Stambollit njohu zyrtarisht Kishën Ortodokse Autoqefale Shqiptare.[3]

Dielli 11 gusht 1943: "Lufta në Shqipëri nukë pushoj kur shkelnë italianët Shqipërinë të Premten e Zezë. Populli shqiptar nukë dha armët atë ditë të zezë; i fsheu a i hodhi mi sup dhe mori malet.“ Po në këtë datë njoftohen emrat e komandantëve antifashistë: "Kapiten Hysni Lepenica, Myslim Peza, Dr. Safet Butka, Kolonel Bajraktari, Baba Mustafa, Kristo Peshtani dhe Karagjozi etj."[6]

Noli nuk u mjaftua vetëm me detyrat kishtare dhe filloi studimet pasuniversitare në Universitetin e Bostonit, ku mori doktoratën më 1945 me një disertacion për Skënderbeun. Në vitet e para pas Luftës së Dytë Botërore, Noli pati marrëdhënie pak a shumë të mira me regjimin e ri komunist në Tiranë dhe ushtroi ndikimin e vet për ta bindur qeverinë amerikane që ta njihte atë.

Peshkop Noli në Kishën Worcester, afër Bostonit në Massachussets, ShBA

Më 1953, në moshën shtatëdhjetë e një vjeç, Fan Nolit iu dhurua shuma prej 20 000 dollarësh nga Federata Vatra, me të cilën bleu një shtëpi, në Fort Lauderdale Florida, ku vdiq më 13 mars 1965. Fan Noli është varrosur në Forrest Hill Cemetery, të Bostonit.[3] Kisha Autoqefale që kishte krijuar u bë më vonë Kryedioqeza ortodokse shqiptare në Amerikë e Kishës ortodokse në Amerikë.

Veprimtaria letrare

Vepra e parë e Nolit qe drama me tre-akte Israilitë dhe Filistinë, e botuar në Boston 1907. Kjo dramë qe shkruar qysh më 1902, bazuar në historinë e Samsonit dhe Dalilës në Dhjatën e Vjetër. Duke ndjerë nevojën e besimtarëve për të mbajtur meshë në shqip, përkthen ritualet dhe liturgjinë ortodokse në dy vëllime Librë e shërbesave të shënta të kishës orthodoxe, Boston 1909, dhe Libre é te krémtevé te medha te kishes ortodokse, Boston 1911. Përkthime që ai i çmonte si arritjet më të mëdha të tij. Më 1921 doli vepra e tij madhështore në prozë "Historia e Skënderbeut (Gjerq Kastriotit), mbretit të Shqipërisë 1412-1468", Boston. Në Shqipëri erdhi sërish në fillim të viteve '20. Më 1947 botoi përpunimin që i bëri George Castrioti Scanderbeg (1405-1468), New York 1947; që do i shërbente si temë diplome në Universitetin e Bostonit. Tjetër vepër e tij në anglisht “Bethoveni dhe Revolucioni francez” (Beethoven and the French revolution) në 117 faqe, e botuar në New York 1947, pasqyronte figurat e mëdha të historisë (Jul Çezari, Jezusi, Skënderbeu dhe Napoleon Bonaparte). Vëllimi me vjersha Albumi u botua më 1948. Brenda viteve 1961-1963 botoi dy vjershat e fundit origjinale dhe disa shqipërime vjershash të poetëve të njohur.

Kontributi më i gjerë i Nolit qe në fakt ai i stilistit, siç shihet ndë përkthimet e tij. Bashkë me Faik Konicën mund të vlerësohet si ndër stilistët më të mëdhenj të dialektit Toskë. Afria që kishte me gjuhët e huaja, greqishten, anglishten dhe frëngjishten e aftësoi ta bënte shqipen në një gjuhë të stërholluar dhe elegante,[3] ndonëse pak folklorike.[4] Noli përktheu mjaft autor amerikanë dhe europianë të shek. XIX, duke vënë në punë veshin muzikor, mundi të pasqyronte stilin dhe ngjyrat e ritmit të origjinalit.

Ndonëse vetë nuk shkroi shumë në lëmë të letërsisë, ngelet një letrar i madh.[3]

Veprat

  • Albumi - vëllim vjershash - 1948
  • Historia e Skënderbeut - 1921
  • Autobiografia - 1960
  • Izraelitë e Filistinë - dramë
  • Bethoveni dhe Revolucioni Francez

Burime

  1. ^ Ligjvënësit shqiptarë 1920-2005 - Republika e Shqipërisë KUVENDI. Tiranë 2005
  2. ^ Shqiptarët erdhën këtyre anëve gjatë Perandorisë Bizantine. Sipas Nolit Ibrik-Tepe ishte një vendqëndrim ushtarak i Perandorisë, e zgjedhur prej afrisë me Kostandinopojën. Shumë shqiptarë udhëtuan andej për t’u bërë ushtarë dhe ngelën aty me rënien e Kostandinopojës më 1453. Fan S. Noli. Autobiografia (Prishtina, 1968) f. 3
  3. ^ a b c d e f Elsie R., http://www.albanianlanguage.net/al/noli.html
  4. ^ a b Vlora E. b., "Kujtimet 1885-1925", Botime IDK, 2008
  5. ^ Ligjvënësit shqiptarë, Tiranë 2005. (PDF-Format në shqip).
  6. ^ a b c Dëshnica A., Fan S. Noli dhe komunizmi, gazetadielli.com, 30 dhjetor 2012
 Commons: Fan Stilian Noli – Album me fotografi dhe/apo video dhe materiale multimediale
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Fan_Noli&oldid=1842358"