Shala

Ky artikull është rreth Ky artikull flet për fisin dhe nënkrahinën e Shalës dhe jo për Njësinë administrative Shalë. Për përdorime të tjera, shiko Shala (kthjellim).

Shala është një fis dhe emërtimi i disa krahinave e nënkrahinave në viset shqiptare.

Etimologjia

Sipas Elsie, ky emër vjen nga fjala shqipe shalës(inë), djerrinë. Hera e parë që ky emërtim përmendet është në vitin 1634 në italisht "Sciala". Sipas gojëdhënës popullore, Shala si fis bashkëndan të njëjtën prejardhje me Shoshin dhe Mirditën, ku vëllai i madh trashëgoi shalën, i dyti shoshën dhe i treti që nuk trashëgoi gjë, u dëshiroi vëllezërve ditën e mirë, mirëdita.

Gjeografia

Trojet fisnore të Shalës gjënden në Shqipërinë Veriore, në luginën lumit me të njëjtin emër, në veri të Drinit dhe në jug të Thethit (përfshirë) ndër malësitë e Dukagjinit. Në kohët e institucionit të bajrakut, Shala ndahej në katër të tillë: Thethi, Pecaj, Lotaj dhe Lekaj, ose tre bajrakë: Shala, Gimaj dhe Theth, dy të mbramët çmoheshin si fise më vete me gjitha të drejtat. Trojet fisnore të Shalës kufizohen me Shoshin në jug nga kodra e Shën Gjergjit, me Planin dhe Shkrelin mbi bjeshkët e Qafës së Boshit në perëndim, me bjeshkët e Kelmendit dhe Krasniqes nga Qafa e Pejës në veri, dhe me fiset e Nikaj-Mërturit mbi Qafën e Ndërmajës dhe të Agrit në lindje. Rragami i Shalës tradicionalisht i përkitte Shalës, sot administrohet nga rrethi i Tropojës.

Që nga gjysma e dytë e shekullit të 17të, nga ky fis u përhapën në viset e Kosovës dhe Maqedonisë së sotme. Periudha kur emigruan më bindshëm qe mes gjysmës së shekullit XVII dhe 1840, duke çuar në nënndarje të reja . Në Kosovë, Shala u përqendrua kryesisht në Vushtrri, Trepçë e Mitrovicë në zonën kodrinore të njohur si Shala e Bajgorës, duke qenë Bajgora ngulimi më i madh ndër 37 vendbanimet e tyre. Atje u ndanë ndër 4 vllazni: Gima, Peci, Maleti (të lidhur me Lotajt) dhe Lopçi. Ka gjithashtu shumë fis Shalë në Isniq, Llukë të Epërme, Strellç, në Ulët, Klinë dhe Drenicë.

Kremte

Shala sipas traditës feston Shën Gjonin me 26 dhjetor bashkë me miqë dhe bija, por Shala gjithashtu feston edhe festën e Shën Mikelit më 29 shtator, të cilët në këtë ditë therin dhe pjekin një dele.

Pak Histori

Shala përmendet për herë të parë në vitin 1454, sipas Fan Nolit, nga Biemmi (Citta di Scala e di Socci), kur tregon se vjen këtu Gjergj Kastrioti - (Skënderbeu) për të pajtuar trazirat pas vdekjes së Pjetër Spanit. I pari regjistrim popullsie në këtë zonë është, defteri i regjistrit të Sanxhkut të Shkodrës në vitin 1485, i bërë nga autoritetet Osmane Turke pas pushtimit të vëndit. I dyti është bërë nga një prift Katolik si relacion drejtuar Vatikanit, nga Pietro Stefan Gospari në vitin 1671, por ajo që bie në sy, në këtë relacion është largimi i Mavriqit, vëndbanim vëndas në Kalanë e Dakajve, fis historik në luginën e Shalës që u largua në gjysmën e dytë të shek. XVIII si pasojë e presionit të ushtruar nga fisi i Shalës.

Në defterin e Regjistrit të Sanxhakut të Shkodrës të vitit 1485-së, Shala del si emër fshati, ashtu si edhe fshatrat Mavriqi, Abat, Bobi, Fusha (Thethi), Kiri, Brashta e të tjera. Emri i Shalës (Shala) haset në gjuhën Italiane në raportin kishtarë të Bonaventura di Palazzolo nga Vercelli Piemonte në vitin 1634. Ai e quajti rajonin “Sciala”. Në raportin e tij kishtarë të vitit 1671, vizitori Ipeshkvikë në Shqipëri, Pietro Stefano Gospari përdori termin “Sala”.

Në hartën e vitit 1688-të, të hartografit Venecian Francesco Maria Coronelli, zonën e some të Shalës e ka quajtur “Scalia”, ku në hartën e Koronelit jepet, Thethi i sapo bërë fshat. Fshati Bob ka një ecuri normale demografike dhe ka kaluar nga 5 shtëpi në 11 shtëpi, dhe sipas traditës gojore ky fis vëndas ka qëndruar në zonë, nën mbrojtje të fisit të Shalës. Fshati Lepoviça ose Lopçi siç quhet sot, në ndryshim nga fshtrat e tjerë nuk është zhdukur si vëndbanim, një pjesë e popullsisë është larguar, kurse pjesa tjetër që ka qëndruar në zonë, u bë pjesë e Shalës, Lopçi i sotëm në fshatrat Breg-lumi dhe Abat. Fshati Radine sot Radojë në Gimaj, si në rastin e Fushës edhe në këtë rast ky fshat është shpërngulur, por ripopullohet pas pak kohësh me banorë të rinj, por në këtë rast banorët e rinj janë të fisit të Gimajve që vëndosen në këtë vënd nga fundi i shek. XVII dhe fillimi i shek. XVIII.

Gjithashtu figuron dhe si “Scialia” në vitin 1821 në hartën e diplomatit francez Hugues Pouqueville. Pra Shala ka qenë një fshat i veçantë. Emrat e kryefamiljarëve që shënohen në këtë vit në asnjë rast nuk përmendin emrin “Shalë”. Kështu len të kuptohet se edhe për banorët e atëhershëm emri “Shalë” ka qenë i gjetur aty si një toponim ose si emër i ndonjë grupi popullsie, apo të parit të tyre. Toponimi “Faqja e Shalës” që është pjesë lindore e kësaj lugine na jep të kuptojmë se Shala ka qenë diku në këtë anë.

Legjenda e emrit

• Gojëdhëna rreth emrit "Shalë"

Sipas gojëdhënës popullore të banorëve të sotëm flitet se emri "Shalë" ka rrjedhur prej shalës së kalit, që është një fabul e bukur, por vetëm fabul, sepse nuk ka një shpjegim të qëndrueshëm e përcaktues.

Murr Diti (Deti) kishte dy djelm: Dit Murri dhe Pog Murri. Pog Murri, rezulton se janë para ardhësit e dy fiseve; Berisha, dhe Mërturi. Dit Murri kishte tre djelm: Mir Diti, Mark Diti dhe Zog Diti, të cilët ishin para ardhësit e tre fiseve të, Shalës, Shoshit dhe Mirditës.

Shala, Shoshi dhe Mirëdita janë pasardhësit e tre vëllezërve që jetonin diku në Shirokë të Shkodrës. Në Shirokë ra murtaja, vëllezërit qenë bashkë por u larguan prej andej. Kur vëndosën për tu n'darë të vetmen pasuri që kishin, ishte një shalë kali, një shoshë mielli dhe një bukë. Ai që mori shalën e kalit i mbeti emri Shalë, ai që mori shoshën i mbeti Shosh dhe ai që mori bukën tha; mirëdita me zgjedhë i mbeti emri Mirëditë.

Babai legjendar Stërgjyshor i fisit Shala sipas një tradite alternative gojore, u quajt Nikë Gjeku, i biri i Gjek Mirit, nipi i Mir Ditit, stërnip i Dit Murrit të Murr Detit.

Nikë Gjeku pati katër djelm; Pec Nika, Lot Nika, Lek Nika dhe Ded Nika, ku të cilët korrespondojnë me vendbanimet që ata themeluan. Në fund të shekullit të XV këtu kemi fshatin Shalë me 11-të shtëpi. Shumica dërmuese e banorëve të sotëm erdhën në këtë vend pas pushtim Osman (Turk), mundet rreth mesit të shekullit të XVI, por Edith Durham e daton ardhjen e tyre në luginën e Shalës rreth vitit 1430-të. Sipas Aleksandër Degrandit emri “Shalë” vjen nga frëngjishtja që do të thotë “T" banë, pra vend për verë, bjeshkë. Duke ju referuar shkrimtarit Pal Doçi tek libri i tij “Mehmet Shpendi”, përveç emrit të vendit që sot quhet Shalë në Dukagjin, emrin Shalë e gjejmë edhe në Kosovë, Shala e Isniqit, Shala e Epër, Shala e Bajgorës, Shala e Velikëve, Shala e Bujanocit. Në Luginën e Preshevës në komunën e Bujanocit dhe në Shqipërinë e mesme dhe të Jugut ka disa katunde me bazë emrin “Shalë”. Nuk besojmë se të gjitha këto kanë të njëjtën fabul për prejardhjen e emrit të tyre, megjithëse edhe ato quhen “Shalë”.

Banorët e sotëm të fisit Shalë nuk e sollën emrin e krahinës me vete por e gjetën këtu. Këtu ishte popullsi e ndarë në grupime të ndryshme, por që me kalimin e kohës ata u asimiluan dhe mbetën këta banorë që janë sot, kështu mund të thuhet edhe për Shoshin, Pultin a për ndonjë vend tjetër të Dukagjinit. Interesant është fakti se emri i lumit që përshkon këtë luginë quhet Lumi i Shalës. Nuk dihet se si emërtohej ky lumë në mesjetën e hershme, siç kemi pasur mundësin për lumin Kir, por kështu është quajtur në atë kohë dhe ruhet edhe sot.

• Shala, fis i parë gjeneral i Dukagjinit;

Shala ndër shekuj ka qenë fisi i parë gjeneral i Dukagjinit, i pari n'dër luftëra dhe në beteja, i pari n'dër kuvende dhe në n'dihmë, përkrah vëllezërve të tjerë të Malësisë dhe të Shqipërisë, në mbrojtje të territoreve tokësore nga pushtuesit e ndryshëm.

Dukagjinasit me të marrë vesh lajmin e gëzuar për Shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë dhe ngritjen e Flamurit Kombëtar nga Ismail Qemali në Vlorë, ishte dita e 28 Nëntorit 1912-të, kur Mehmet Shpendi së bashku me shumë trima Shaljanë dhe Dukagjinas ngritën Flamurin Kombëtar, duke zgjedhur si vendin më të përshtatshëm logun e Kuvendit të burrave të Shalës në Abat. Ata i banë malet të ushtojnë prej kushtrimit dhe gëzimit ; "Duel Shqipnia më vete, i shpëtuem dore turkut të Stambollës" (Revista Hylli i Dritës, Shkodër 1942, nr. 5 fq. 252). Shkrimtart dhe historiant e n'deruar të Dukagjinit, Prël Milani dhe Lazër Kodra, shkurajn shumë për Dukagjinin, për Shalën dhe Shaljant. Ne po citojmë disa vargje të shkëputura nga libri historik (Dukagjini Ynë, fq. 90-të).

...Për burra trima dhe atdhetarë,

Gjithkund Shala n'zën vënd të parë,

Për besë e fe dhe Kanu,

N'derë t'Stambollit ëmrin ka shkru...

Shaljant kur luten, edhe sot thojnë; N'dimo Zot dhe Ora e Shalës!

Njerëz të shquar

• Shtatë Shaljant
• Mehmet Shpendi
• Çun Nika
• Marash Delia
• Mark Lula
• Mark Sadiku
• Lush Prela
• Dodë Tahiri
• Vat Gjeloshi
• Mhill Beqaraj
• Binak Vata
• Kol Mark Kola
• Mitër Kola
• Ndok Gjeloshi
• Xhur Kola
• Nik Vuksani
• Macel Delia
• Zog Sokoli
• Qerim Delia
• Avdi Kola
• Zef Avdia
• Kol Nik Shala me tre djemt
• Katerina Biga