Historia e Jehudëve në Shqipëri: Dallime mes rishikimesh
| [redaktim i pashqyrtuar] | [redaktim i pashqyrtuar] |
| Rreshti 32: | Rreshti 32: | ||
== Në Ditet e Sotme == |
== Në Ditet e Sotme == |
||
Në ditët e sotme, mbi 160 hebrejn të jetojnë në Shqipëri, shumica e tyre në kryeqytetin Tiranë. Një sinagogë i vjetër u zbulua në qytetin e Sarandës dhe një sinagogë të ri të njohur si "Hekal Shlomo" filloi të ofrojë shërbime për komunitetin hebre në Tiranë në dhjetor 2010. Një sinagogë mbetet në Vlorë, por nuk përdoret. Në dhjetor 2010, kryerabini Joel Kaplani u përurua si rabin kryesor i parë i Shqipërisë, nga ana e kryeministrit Sali Berisha dhe kryerabit i Izraelit Shlomo Amar. Një Qendra Komuniteti hebre i quajtur "Moshe Rabenu", u përurua edhe në Tiranë. |
Në ditët e sotme, mbi 160 hebrejn të jetojnë në Shqipëri, shumica e tyre në kryeqytetin Tiranë. Një sinagogë i vjetër u zbulua në qytetin e Sarandës dhe një sinagogë të ri të njohur si "Hekal Shlomo" filloi të ofrojë shërbime për komunitetin hebre në Tiranë në dhjetor 2010. Një sinagogë mbetet në Vlorë, por nuk përdoret. Në dhjetor 2010, kryerabini Joel Kaplani u përurua si rabin kryesor i parë i Shqipërisë, nga ana e kryeministrit Sali Berisha dhe kryerabit i Izraelit Shlomo Amar. Një Qendra Komuniteti hebre i quajtur "Moshe Rabenu", u përurua edhe në Tiranë. |
||
MATIA |
|||
== Burime == |
== Burime == |
||
Versioni i datës 18 prill 2019 21:04
Sipas historianit Apostol Kotanit, më konkretisht librit të tij Shqipëria dhe Hebrenjtë:[1]: "Çifutët mund të kenë ardhur të parë në Shqipëri, në 70 e.s. si robër me anijet romake që zbarkuan në brigjet jugore të vendit. Pasardhësit e këtyrë robërve mundësisht ndërtuan sinagogën e parë në qytetin port jugor të Sarandës në shekullin e pestë, por pak dihet në lidhje me komunitetin hebre në zonën e deri në shekullin e 15-të. "[2][3]
Hebrenjtë Shqiptar e ditëve të sotme, kryesisht Sefardit, përbëjnë vetëm një përqindje shumë e vogël së popullsisë Shqiptar. Gjatë Luftës së Dytë Botërore, Shqipëria do të jetë një nga vendet e pakta në Europë që të shohin një rritje në popullsinë e saj hebrejnëve. Gjatë diktaturës komuniste të Enver Hoxhës, Republika Popullore Socialiste e Shqipërisë do të ndalojë të gjitha fetë, duke përfshirë Judaizmin, në përputhje me aderimin ndaj doktrinës së ateizmit shtetëror. Në epokën paskomuniste, këto politika kanë qenë të braktisur dhe liria e fesë është e lejuar, edhe pse numri i hebrenjve në Shqipëri sot është shumë i vogël, sepse shumë hebrenj kanë migruar në Izrael, që prej rënies së regjimit komunist. Në Luftën e Dytë Botërore, asnjë hebrejtë shqiptarë iu dorëzuan gjermanëve. Pas pushtimit italian dhe gjerman të Shqipërisë, popullsia hebreje në fakt u rrit në sajë të ndihmës nga shqiptarë.
Rrënjët e Hebrenjve të Shqiptarisë
Raportet e para të Hebrenj që jetonin në Shqipëri nga daton e.s. 7 shekullit. Deri në fillim të shekullit të 16-të, ka pasur vendbanime hebraike në shumicën e qyteteve të mëdha të Shqipërisë si Berat, Elbasan, Vlorë, Durrës dhe gjithashtu Hebrenj raportohen edhe në rajonin e Kosovës. Këto familje hebreje ishin kryesisht me origjinë sefardit dhe pasardhësve të hebrenjve spanjolle dhe portugeze, dëbuar nga Iberia në fund të shekullit të 15-të (e.s.). Në vitin 1520 në Vlorë u raportuan 609 familje hebreje. Vlora ishte gjithashtu vendi i sinagogës i vetmi i Shqipërise, e cila u shkatërrua në Luftën e Parë Botërore. Në vitin 1673 profeti karizmatik hebre Sabbatai Zevi u syrgjynos nga sulltani në portin shqiptar të Ulqinit, në Malit të Zi, ku ai vdiq disa vjet më vonë. .[4]
Gjatë Luftës së Dytë Botërore
Shqipëria kishte rreth 200 hebrenj në fillim të luftës së dytë botërore.[5] Ajo më pas u bë një strehë e sigurt për disa qindra refugjatë hebrenj nga vende të tjera.[6][7] Në Konferencën e Wannsee në vitin 1942, Adolf Eichmann, projektuesi për vrasjen masive të hebrenjve nëpër Evropë, vlerësoi numri i hebrenjve në Shqipëri që do të vriteshin si 200.[8] Megjithatë, hebrenjtë në Shqipëri mbanin e mbrojtur nga popullata vendase dhe kjo mbrojtje vazhdoi edhe pas pushtimit të Shqipërisë nga forcat naziste, pas kapitullimit të Italisë më September 1943. Në fund të luftës, Shqipëria kishte një popullsi prej 2.000 hebrenjve. .[9][10]
Gjatë regjimit komunist e Shqipërisë
Gjatë sundimit komunist të Shqipërisë nën diktaturën e Enver Hoxhës, komuniteti hebreje ishte i izoluar nga bota hebreje, edhe pse kjo nuk reflekton masa anti-hebraike. Në mënyrë që të krijojnë unitet të qëndrueshëm kombëtar si dhe socializmit të ri, Hoxha ndaloi besnikëritë konfesionale në të gjithë spektrin fetar. Në këtë mënyrë, fati i komunitetit hebre ishte e lidhur pazgjidhshmërisht me fatet e shoqërisë shqiptare si një tërësi. Të gjitha fetë u ndaluan rreptësisht në vend. Popullsia judenj numërohen rreth 200 qytetarë. Pas rënies së komunizmit, në vitin 1991, pothuajse të gjithë Judenjtë të Shqipërisë emigroi në Izrael dhe u vendosën kryesisht në Tel Aviv.Kishte pak histori të antisemitizmit në Shqipëri midis të krishterëve lokalë, muslimanëve dhe hebrenjve. Pjesa më e madhe e popullsisë shqiptare nuk ishte armiqësore ndaj judenjve dhe ndihmoi t'i fshehte ato gjatë luftës, veçanërisht kur Italia dhe Gjermania pushtuan vendin.
Më 7 prill 1939, Italia pushtoi dhe aneksoi Shqipërinë. Hebrenjtë u dëbuan nga qytetet e porteve bregdetare dhe u shpërngulën në brendësi të Shqipërisë. Disa familje austriake dhe gjermane u strehuan në Tiranë dhe Durrës në vitin 1939, me shpresën për ta bërë atë përfundimisht në Shtetet e Bashkuara ose në Amerikën e Jugut. Shumë refugjatë hebrenj kaluan gjithashtu përmes Shqipërisë në rrugën e tyre për në Palestinë. Këta refugjatë u trajtuan mirë nga forcat italiane dhe nga popullata lokale. Familjet e refugjatëve hebrenj filluan të shpërndaheshin në të gjithë Shqipërinë dhe të asimilonin në shoqëri. Fëmijët hebrenj vazhdonin të ndiqnin shkollën, por nën emra dhe religjione të rreme. Italianët hodhën poshtë Zgjidhjen përfundimtare dhe prandaj nuk zbatonin ligjet anti-hebraike. Megjithatë, shumë shqiptarë u bashkuan me Divizionin SS "Skënderbeu". Disa refugjatë hebrenj u vendosën përfundimisht në një kamp tranzit në Kavajë dhe prej aty dërgoheshin në Itali. Në një moment, gati 200 hebrenj u vendosën në kampin e Kavajës. Disa zyrtarë shqiptarë u përpoqën t'i shpëtonin këta çifutë të Kavajës, duke lëshuar letra identiteti për t'i fshehur ato në kryeqytetin e Tiranës.
Në pranverën e vitit 1941, me rënien e Jugosllavisë, provinca e Kosovës u aneksua në Shqipëri duke krijuar Shqipërinë e Madhe. Shumë familje hebreje në territoret e sapo pushtuara të Shqipërisë së Madhe u vendosën në burgun e internimit në Prishtinë, Jugosllavi. Rreth 100 burra hebrenj dhe familjet e tyre nga burgu i Prishtinës u morën në Berat. Pasi në Berat, shumë nga këta refugjatë hebrenj u mbrojtën nga shqiptarët lokalë. Sipas kërkesës së Gjermanisë, refugjatët hebrenj që po mbaheshin në burgun e Prishtinës në territorin e aneksuar të Jugosllavisë u dorëzuan në forcat gjermane. Këta refugjatë u dërguan pastaj në Beograd dhe u vranë.
Gjermania rifitoi territorin nga Italia në shtator 1943. Në fillim të vitit 1944, Gestapo detyroi të gjithë hebrenjtë në Tiranë të regjistroheshin me zyrtarët gjermanë. Rrjedhimisht, shumë hebrenj u larguan nga fshatrat mbështetëse shqiptare jashtë qyteteve. Kur gjermanët kërkonin një listë të familjeve hebreje që jetonin në Shqipëri, zyrtarët refuzuan të zbulonin informacionin; në vend të kësaj, shqiptarët paralajmëruan çifutët dhe premtuan t'i mbrojnë ata.
Në prill të vitit 1944, 300 hebrenj u vendosën në burgun e Prishtinës, kryesisht refugjatë në Kosovë, pasuar nga disa qindra më shumë brenda muajve të ardhshëm. Në fund të fundit, 400 prej këtyre hebrenjve u transportuan në Bergen-Belsen në verën e vitit 1944, ku vetëm 100 vetë mbijetuan.
Mes viteve 1941 dhe 1944, gati 600 hebrenj nga Shqipëria e Madhe u dërguan në vdekjen e tyre në kampe të ndryshme përqendrimi në Evropë. Për këtë arsye shumë historianë nuk pajtohen me rolin e shqiptarëve në Holokaust. Ndërsa shqiptarët mund të kenë tentuar t'i shpëtojnë hebrenjtë në Shqipëri, qeveria ishte e vetëdijshme për grumbullimin dhe dëbimin e hebrenjve nga rajoni i Kosovës.
Pas vitit 1944, italianët dhe gjermanët ranë dakord të vendosnin pjesën më të madhe të territorit jugosllav nën autoritetin e Shqipërisë. Shumë hebrenj nga Serbia, Greqia dhe Kroacia ikën në këtë territor. Më 29 dhjetor 1944, Tirana u çlirua nga pushtimi gjerman.
Deri në fund të luftës Shqipëria ishte shtëpia e rreth 2.000 hebrenjve për shkak të guximit të qytetarëve shqiptarë në rrezikimin e jetës së tyre për të siguruar një strehë për hebrenjtë që iknin nga vendet fqinje. Shqipëria ishte i vetmi territor i pushtuar nga nazistët për të provuar një rritje të popullsisë hebraike gjatë Holokaustit.
Deri në janar të vitit 2011, muzeu memorial i Holokaustit izraelit Yad Vashem kishte njohur 69 shqiptarë si paganë të drejtë - ata që ndihmuan shetlerin ose shpëtuan hebrenjtë nga nazistët gjatë Holokaustit.
Në Ditet e Sotme
Në ditët e sotme, mbi 160 hebrejn të jetojnë në Shqipëri, shumica e tyre në kryeqytetin Tiranë. Një sinagogë i vjetër u zbulua në qytetin e Sarandës dhe një sinagogë të ri të njohur si "Hekal Shlomo" filloi të ofrojë shërbime për komunitetin hebre në Tiranë në dhjetor 2010. Një sinagogë mbetet në Vlorë, por nuk përdoret. Në dhjetor 2010, kryerabini Joel Kaplani u përurua si rabin kryesor i parë i Shqipërisë, nga ana e kryeministrit Sali Berisha dhe kryerabit i Izraelit Shlomo Amar. Një Qendra Komuniteti hebre i quajtur "Moshe Rabenu", u përurua edhe në Tiranë. MATIA
Burime
- ^ Kotani, Apostol (1995). Albania and the Jews. Eureka.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Jewish Virtual Library. "Albania". Virtual Jewish History Tour: Albania. Jewish Virtual Library. Marrë më 27 gusht 2012.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Datë e përkthyer automatikisht (lidhja) - ^ Kotani, Apostol. "From Titus to Hitler: An Overview of the Jewish Community in Albania". www.giovanniarmillotta.it. Marrë më 27 gusht 2012.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Datë e përkthyer automatikisht (lidhja) - ^ A dictionary of Albanian religion, mythology and folk culture by Robert Elsie Edition illustrated Publisher C. Hurst & Co. Publishers, 2001 ISBN 1-85065-570-7, ISBN 978-1-85065-570-1 page 141
- ^ "Jewish Population of Europe Before the Holocaust Map". www.jewishvirtuallibrary.org. Marrë më 2009-01-05.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Gilbert, Martin (2002). The Routledge Atlas of the Holocaust. London: Routledge. fq. 179.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Ehrlich, M. Avrum (2008). Encyclopedia of the Jewish diaspora: Origins, experiences, and culture. Vëll. 1. Santa Barbara: ABC-CLIO. fq. 944.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Conclusions of the Estonian International Commission for the Investigation of Crimes Against Humanity
- ^ Epstein, Scarlett (2010-07-07). "Albania's remarkable philo-Semitism". http://www.ajr.org.uk/.
{{cite news}}: Lidhje e jashtme në|publisher=|language=(Ndihmë!) - ^ Albania at war, 1939-1945 by Bernd Jürgen Fischer Edition illustrated Publisher C. Hurst & Co. Publishers, 1999 ISBN 1-85065-531-6, ISBN 978-1-85065-531-2 page 187 Albanian is certainly the only state in Europe where the Jewish population actually grew during the Axis occupation; it is estimated that there were 1800 Jews in Albania at the end of war.