Suedia

Mbretëria e Suedisë
Konungariket Sverige
Flamuri Stema
Himni kombëtar: Du gamla, Du fria noicon noicon   Situata e Suedisë   Kryeqyteti Stokholmi Qyteti më i madh Stokholmi Gjuha zyrtare suedishtja President Mbreti Kryeministër Stefan Löfven Sipërfaqja Vëndi i 54-të 449,964 km² ZEE km² Popullsia  • totale  • dendësia Vëndi i 84-të 9,006,405 (2004) 20 banorë/km² Monedha Kruna suedeze Zona kohore  • në verë UTC+1 UTC+2 Kodi i internetit .se Prefiksi telefonik +46

Suedia, (Suedisht: Sverige) zyrtarisht Mbretëria e Suedisë, është një shtet skandinav në pjesën veriore të Evropës. Suedia kufizohet me Norvegjinë në perëndim dhe Finlandën në lindje dhe është e lidhur me Danimarkën nëpërmjet urës mbi ngushticën Öresund.

Me një sipërfaqe prej 450.295 kilometra katrorë Suedia është vendi i tretë më i madh në Bashkimin Evropian për nga sipërfaqja. Popullsia e Suedisë është rreth 9.5 milion. Suedia ka një dendësi të ulët të popullsisë prej 21 banorë për kilometër katrorë me popullsinë përqendruar kryesisht në pjesën jugore të vendit. Rreth 85% e popullsisë jetojnë në zonat urbane. Kryeqyteti dhe qyteti më i madh i Suedisë është Stokholmi, me 1.3 milion banorë.

Suedia doli si një shtet i pavarur dhe i bashkuar gjatë Mesjetës. Në shekullin e 17, vendi zgjeroi territoret e tij duke formuar Perandorinë suedeze. Perandoria u rrit në një nga fuqitë e mëdha të Evropës në shekullin e 17-të dhe në fillim të shekullit të 18-të. Pjesa më e madhe e territoreve të pushtuara jashtë Gadishullit skandinav u humbën gjatë shekujve të 18 dhe 19. Gjysma lindore e Suedisë, Finlanda e sotme, u humb ndaj Rusisë në 1809. Lufta e fundit në të cilën Suedia u përfshi direkt ishte në 1814, kur Suedia me presion ushtarak e detyroi Norvegjinë të bashkohej me të. Që atëherë, Suedia ka qenë në paqe, duke ndjekur një politikë të mos marrjes pjesë në aleanca ushtarake në kohë paqeje dhe të neutralitetit në kohë lufte. Suedia është anëtare e Bashkimit Evropian që nga 1 janari 1995 dhe është anëtare të OECD.

Sot, Suedia është një monarki kushtetuese me një demokraci parlamentare të qeverisjes dhe një ekonomi shumë të zhvilluar. Në vitin 2011, Suedia u rendit e katërta në botë në indeksin e demokracisë të revistës "The Economist" dhe e nënta në Indeksin e Zhvillimeve Njerëzore të Kombeve të Bashkuara të vitit 2013. Në vitin 2010, Suedia kishte rritjen më të shpejtë ekonomike në Bashkimin Evropian.

Në vitin 2012, Forumi Botëror Ekonomik e renditi Suedinë si vendin e katërt më konkurrues në botë. Sipas Kombeve të Bashkuara, ajo ka vdekshmërinë foshnjore të tretë më të ulët në botë.

Etimologjia

Emri i sotëm i Suedisë rrjedh nga fjala në anlishten e vjetër Swēoþēod, që do të thoshte "njerëzit e suedesëve" (skandinavishte e vjetër Svíþjóð, latinisht Suetidi). Emri suedez Sverige (një përzierje e fjalëve Svea dhe Rike, me ndryshimin e bashkëtingëllores [k]) fjalë për fjalë do të thotë "Mbretëria e suedesëve", duke përjashtuar Geatsët në Gotalandët.

Variacionet e emrit Suedi janë përdorur në shumicën e gjuhëve, me përjashtim të Danimarkës dhe Norvegjisë që përdorin Sverige, dhe Islandës Svíþjóð.

Historia

Artikulli kryesor: Historia e Suedisë

• Populli i Suedisë
• Mbretërit e Suedisë
• Luftët në (me) Suedinë

Politika

Artikulli kryesor: Sistemi shtetëror në Suedi

Njësitë administrative

Artikulli kryesor: Njësitë administrative të Suedisë

Kryeqytetit është Stokholm. Pastaj qytete ma të madhe janë në rend Göteborg, Malmö, Uppsala, Linköping, Västerås, Örebro, Norrköping, Helsingborg dhe Jönköping.

Gjeografia

Suedia ndodhet në Evropën Veriore, në pjesën lindore të gadishullit skandinav. Në sipërfaqe, Suedia është vendi i pestë më i madh në Evropë. Ajo kufizohet nga Norvegjia në perëndim, Finlanda në verilindje, dhe Danimarka në jugperëndim në Urën Öresund. Vendi gjithashtu ka kufij detarë me Estoninë, Letoninë, Lituaninë, Poloninë, Gjermaninë dhe Rusinë. Ujërat përreth janë të Gjirit të Bothnias dhe Deti Bothnian, i cili është pjesë e Detit Baltik, dhe në jugperëndim Skagerrak, Kattegat dhe Sound. Suedia është pjesë e zonës gjeografike të vendeve nordike.

Në lindje të Suedisë ndodhet Deti Baltik dhe Gjiri i Bothnias që ndikon tek klima . Në perëndim është zinxhiri malor skandinav, i njohur si malet skandinave, tradicionalisht quhet edhe keel në të dy (gjera) suedisht dhe norvegjeze. keto ndajne Suedinë nga Norvegjia. Riksgränsen vijon që nga viti 1700 mjaft afër pellgut aktuale në këtë varg malor. Të lumenjve në Suedi e veriut gjithandej pastaj në përgjithësi drejt lindjes nga malet dhe koha shpesh bëhet shumë e madhe (të lumenjve ashtu-quajtur veriore).

Suedia jugore është kryesisht tokë bujqësore . Në përgjithësi, megjithatë, i mbuluar 60% të sipërfaqes totale dhe 75% të sipërfaqes së tokës e mbuluar me pyje. tokës pyjore Suedisë që i përkasin thekë perëndimore të tajgë euro-aziatik. Dendësia e popullsisë është edhe më e lartë në jug, me qendër kryesisht në Mälardalen, Bergslagen, Rajoni Öresund dhe Västra Rajoni Västra. Në Västra jugore të drejtuar shumë lumenj në mes të malësisë ashtuquajturit jugore dhe rrjedhat si në veri dhe jug, lindje dhe perëndim. Lumenjve në jug të Suedisë zakonisht nuk është aq e gjatë dhe të mëdha si në veri. Në Suedi qendrore dhe në jug të Suedisë, nuk është lumi më i madh në drejtim të rrjedhës së lumit dhe zonën ujëmbledhëse: Klarälven-Göta lumit, i cili ndër të tjera përfshin Vänern liqenit. Suedia është jashtëzakonisht afër liqeneve të madhësive të ndryshme, së bashku me Finlandën.

Mali më i lartë i Suedisë është Kebnekaise, në 2104 metra mbi nivelin e detit. Të dy ishuj dalluese kryesore janë Gotland dhe Öland, të dy liqenet më të mëdha Vänern dhe liqenit. Suedia është 1572 km nga veriu në jug, dhe gjerësia maksimale është rreth 500 km (shih gjithashtu buzë e jashtme e Suedisë).

Pyjet, hidrocentralet dhe mineral hekuri janë burime të rëndësishme natyrore, dhe mangan në det, bakër, plumb, zink, ari, argjendi, uraniumi, arsenik tungsten, dhe feldspat.

Klima e Suedisë është e ndryshueshme, në pjesën jugore vera dhe dimri janë të ftohtë dhe të vranët., pjesa veriore është e ngrirë, ka një klimë polare.

Relievi i Suedisë është kryesisht terren i rrafshët dhe më pak rrafshnalta e male të ulëta në perëndim. Pika më e ulët e relievit gjendet nën nivelin e detit (-2.41 m) në gjirin e liqenit Hamarsjon afër qytetit Kristianstad dhe ajo më e lara në lartësi mbidetare prej 2096.5 metra.

Ekonomia

Artikulli kryesor: Ekonomia e Suedisë

Suedia ka një ekonomi të orientuar nga eksporti i përzier paraqet një sistem modern të shpërndarjes, të komunikimit të shkëlqyer të brendshëm dhe të jashtëm, dhe një forcë të kualifikuar të punës. Lëndë drusore hidrocentralet dhe mineral hekuri përbëjnë bazën e burimeve të një ekonomie shumë i orientuar drejt tregtisë së jashtme. Sektori i Suedisë inxhinieri llogaritë për 50% të prodhimit dhe eksporteve. Telekomunikacioneve, industria e automobilave dhe industrinë farmaceutike janë gjithashtu me rëndësi të madhe. Suedia është furnizuesi më i madh dhjetë të armëve në botë dhe është furnizuesi më i tretë më e madhe e armëve në Pakistan. Bujqësia llogaritë për 2 për qind të PBB-së dhe të punësimit. Të ardhura relativisht është e shpërndarë prere, Suedia ka më të ulët koeficientin Gini (0,23) të çdo vendi.

Sa i përket strukturës, të ekonomisë suedeze është karakterizuar nga një sektor i madh, intensiv dhe njohuri-të orientuara nga eksporti prodhimit, një rritje, por relativisht të vogla, shërbimin e sektorit të biznesit, dhe sipas standardeve ndërkombëtare, një pjesë të madhe në sektorin e shërbimeve publike. Organizatat e mëdha si në prodhim dhe shërbime të dominojnë ekonominë suedeze.

20 më të madh (me qarkullim në vitin 2007) kompani të regjistruara në Suedi janë të Volvo, Ericsson, Vattenfall, Skanska, Sony Ericsson Mobile Communications AB, Svenska Cellulosa Aktiebolaget, Electrolux, Volvo Personvagnar, TeliaSonera, Sandvik, Scania, ICA, Hennes & Mauritz, IKEA, Nordea, Preem, Atlas COPCO, Securitas, Nordstjernan dhe SKF. Industria e Suedisë është kryesisht në kontrollin e private, ndryshe nga disa vende të tjera të industrializuara Perëndimore, të tilla si Austria dhe Italia, ndërmarrjet publike kanë qenë gjithmonë me rëndësi të vogël.

Disa 4.5 milion banorë janë duke punuar, nga të cilët rreth një e treta e ka arsimin e lartë. GDP per hour worked është në botë më të lartë në 9 31 USD në 2006, krahasuar me 22 USD në Spanjë dhe 35 USD në Shtetet e Bashkuara. GDP per hour worked është në rritje 2 ½ për qind në vit për ekonominë si një e tërë dhe rritja e tregtisë-kushtet-balancuar e produktivitetit është 2%. Sipas OECD, liberalizimi, globalizimit, dhe të rritjes së sektorit të teknologjisë kanë qenë drejtuesit kryesor produktivitetit. Suedia është një udhëheqës botëror në pensioneve te privatizuara dhe problemet e fondeve të pensioneve janë relativisht të vogla në krahasim me shumë vende të tjera të Evropës Perëndimore.

Punëtor tipik merr 40 % të të ardhurave të tij pas pykë tatimore. Taksimit ngadalë në rënie të përgjithshme, 51,1 % e PBB-së në vitin 2007, është ende gati dyfishi i atij në Shtetet e Bashkuara apo Irlandë. Pjesa e punësimit të financuara përmes shumave të të ardhurave tatimore për një të tretën e fuqisë punëtore suedez, një përqindje ndjeshëm më e lartë se në shumicën e vendeve të tjera. Në përgjithësi, rritja e PBB-së ka qenë i shpejtë që nga reformat në fillim të viteve 1990, sidomos në prodhim.

Të Forumit Ekonomik Botëror 2009-2010 Indeksi i konkurrencës renditet Suedi ekonomisë 4 më konkurruese në botë. Në Forumin Botëror Ekonomik 2010-2011 Raporti Global për konkurrencë, Suedia u ngjit dy vende, dhe tani renditet e 2 ne bote. Suedia renditet i 6 në konkurrencë IMD Yearbook 2009, duke shënuar të lartë në efektshmërinë e sektorit privat. Sipas librit, Fluturimi i Klasa Creative, nga ekonomisti amerikan, Profesor Richard Florida i Universitetit të Torontos, Suedia është renditur si vendi me krijimtarinë më të mirë në Evropë për biznes dhe është parashikuar të bëhet një magnet talent për botë më të punëtorëve të qëllimshëm. Libri i hartuar një tregues për të matur lloj i krijimtarisë ajo pretendon se është më e dobishme për-biznes talent teknologji, dhe tolerancës.

Suedia mban monedhën e vet, Krona suedeze (SEK), një rezultat i suedezëve që ka refuzuar euro në një referendum. Riksbank Suedisht-themeluar në 1668 dhe kështu duke e bërë bankën më të vjetër qendrore në botë-aktualisht është duke u përqendruar në stabilitetin e çmimeve me një objektivin e inflacionit prej 2%. Sipas Anketës Ekonomike e Suedi 2007 nga OECD, inflacioni mesatar në Suedi ka qenë një nga më të ulëtat ndër vendet evropiane që nga mesi i viteve 1990, kryesisht për shkak të çrregullimit dhe shfrytëzimit të shpejtë të globalizimit.

Flukset më të mëdha të tregtisë janë me Gjermaninë, Shtetet e Bashkuara, Norvegjia, Britania e Madhe, Danimarka dhe Finlanda.

Demografia

Artikulli kryesor: Demografia e Suedisë

Suedia e kishte 9.428.058 banorë në fillim të 2011, sipas statistikave të Suedisë. Rritje e popullsisë prej 60-80 000 njerëzve në vit, prej të cilave tri të katërtat për shkak të kursit të migracionit. Vendi ka një dendësi të popullsisë prej 21,9 banorë për kilometër katror. Kjo është kështu vendi me popullsinë më të lartë 84, por me vetëm 152 dendësi më të lartë të popullsisë. Dendësia e popullsisë në përgjithësi është më i madh në pjesët jugore të Suedisë. Si një shembull, në Lapland jetojnë 100 980 banorë, zonë Lapland është 109 702 kilometra katrorë, në Lund të jetojnë më, 110 824 banorët e Lundit ka një sipërfaqe prej vetëm 442,87 km ². Në vitin 2006 jetëgjatësia mesatare është 83 vjet për gratë dhe 79 vjet për meshkujt. Struktura e moshës është relativisht i sheshtë deri në 64 vjeç dhe përqindja është e lartë, 21% e popullsisë është nën moshën 17 vjeç dhe 17.5% më të vjetër se 65 vjet (2007). Vdekshmëria foshnjore është ndër më të ulëtat në botë, 2.5 fëmijë për 1000 lindje. Shkalla e përgjithshme e fertilitetit është 1,88 vjet 2007 Paraardhësit e parë e suedezëve sot mbërriti në Suedi për 12-13 000 vjet më parë. Këto grupe e grumbulluesve-gjahtar ndjekur akullnajat dhe u vendos së pari në Suedi jugore. kërkimore bashkëkohore sugjeron një numër të valëve të lashtë, nga Lindja e Mesme nëpërmjet Ballkanit (haplogroup I), nga Azia Qendrore nëpërmjet Evropës jugore (haplogroup R1b), nga Qendrore westwards Azia (haplogroup R1a), nga Azia Juglindore nëpërmjet Siberi (haplogroup N), dhe fermerët e Neolitit të cilët duhet të kenë mbërritur dikur gjatë periudhës së neolitit, nga 4200 p.Kr (haplogroups E, G, J). Hulumtime të mëtejshme tregon se suedezët etnikë për pjesën më të madhe (rreth 80 për qind) janë pasardhës të ish-gatherers gjuetar dhe për një shkallë më të ulët (20 përqind) të popujve më vonë neolitike bujqësore.

Kultura

Artikulli kryesor: Kultura e Suedisë

Ky paragraf i artikullit dyshohet nga vërtetësia pasi nuk ka mjaft referenca ose nuk ka asnjë referencë. Jeni të lutur të ndihmoni këtë artikull duke shtuar referenca dhe duke korrigjuar informacionet.

Për kulturën e shqiptarëve në Suedi përkujdeset shteti suedez dhe disa shoqata të mërgimtarëve. Suedia ishte një ndër vendet e para të cilën zgjodhën mërgimtaret e parë në shumicë të mbas vitit 1981, gjegjësisht mbas demonstratave të 81-shit. Shumica (mbi 50 000) e këtyre emigrantëve u deportuan dhe dëbuan në mënyrë masive në fillim të viteve 90 të shekullit të kaluar.. Vendimi dhe organizimin e deportimit e kishte marrur përsipër qevera suedeze në bashkëpunim me qeverinë e Millosheviqit e cila në atë kohë kryente masakra në Ballkan. Siç ishte e pritur, një pjesë e madhe e tyre që nuk gjeti strehim në ndonjë vend tjetër u masakrua apo u torturua në mënyra e forma të ndryshme.

Transporti

Suedia ka 162.707 km (101.101 mi) e rrugëve të shtruara dhe 1428 km (887 mi) të expressways. Autostrada të vazhdojë deri Suedia, Danimarka dhe mbi Ura Öresund në Stokholm, Göteborg, Uppsala dhe Uddevalla. Sistemi i autostrada është ende në ndërtim dhe një autostradë të re nga Uppsala të Gävle u përfundua më 17 tetor 2007. Suedia e kishte dorën e majtë të trafikut (Vänstertrafik në suedisht) nga rreth 1736 dhe vazhdoi për ta bërë këtë edhe në shekullin e 20-të. Votuesve refuzohet djathtas e trafikut në 1955, por pas të legjislacionit Riksdag kaloi në kalim 1963 u mbajt në 1967, i njohur në gjuhën suedeze si Dagen H.

Metro Stokholmit është sistemi i vetëm i metrosë në Suedi dhe shërben qytetin e Stokholm, 100 stacione metro janë në përdorim.

Transporti hekurudhor në treg është privatizuar, por ndërsa ka shumë ndërmarrje në pronësi private, shumë operatorë janë ende në pronësi shtetërore. Vendet kanë, bileta financimin dhe përgjegjësi të marketingut për trenat lokale. Për trenat e tjerë të operatorëve të trajtojë bileta dhe marketing veten e tyre. Operatorët përfshijnë SJ, Veolia Transport, DSB [kthjellim nevojshme], Green Transportit, Tågkompaniet dhe Inlandsbanan. Pjesa më e madhe e hekurudhave janë në pronësi dhe operohet nga Trafikverket.

Aeroportet më të mëdha të përfshijë Stokholm-Arlanda Airport (17 milion pasagjerë në 2010) 40 km (25 mi) në veri të Stokholm, Göteborg-Landvetter Aeroportit (4,2 milion pasagjerë në 2010), dhe në Stokholm Skavsta Aeroportit (2,1 milion udhëtarë). Suedia pret të dy kompanitë më të mëdha port në Skandinavi, Portin e Göteborgut AB (Gothenburg) dhe transnacional kompani Kopenhagenit Malmö Port AB.

Lidhje të jashtme

 Commons: Suedia – Album me fotografi dhe/apo video dhe materiale multimediale

 Commons: Suedia – Album me fotografi dhe/apo video dhe material multimediale