Lekdushi: Dallime mes rishikimesh

Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë
Browse history interactively
[redaktim i pashqyrtuar][Redaktim i kontrolluar]
← Redaktim më i vjetërNdryshimi më pas →
Content deleted Content added
PamorTekst wiki
Refuzoi 3 ndryshimet e fundit të tekstit (nga 91.140.12.157) dhe riktheu rishikimin 1910172 nga 1l2l3k: përmbajtje jo-enciklopedike pa burime
Rreshti 6: Rreshti 6:
== Pozita gjeografike ==
== Pozita gjeografike ==


Lekdushi ndodhet në verilinnìdje të [[Kurveleshi]]t të Sipërm në një lartësi 950 metra mbi nivelin e detit. Nga lindja kufizohet me fshatin [[Picari]], nga verilindja me fshatin e [[Bënça|Bënçës]] e të [[Luzati]]t, nga veriu dhe veriperëndimi me fshatin e [[Nivica|Nivicës]], nga jugu dhe perëndimi me fshatin [[Progonati|Progonat]]. Kufiri midis [[Progonati]]t dhe Lekdushit ndahet me [[përroin e Gurrës]] që rrjedh një ujë të kristaltë, nga i cili furnizohen dy fshatrat, së pari me ujë të pijshëm dhe së dyti për vaditje. Në periudhën e dimrit, [[Gurra]] e shton ujin dhe fshatrat lidhen me urë. Shekujt kanë bërë që uji ka gërmuar shtratin dhe janë formuar humnera e katarakte me lartësi të ndryshme dhe që formojnë një bukuri të rrallë: Shkëmbi i kuq i [[Stomrie]]s qendron si një flamur në jug-perëndim të Lekdushit .
== '''LEKDUSHI BALLKONI IKURVELESHIT''' ==
'''''“Një popull që përballon dhe u qëndron rrebesheve'' ''të shekujve, ai ka futur  në “kushtetutën” e tij “ligjin themeltar” të qëndresës dhe të mosnënshtrimit”!'''''


Në lindje shtrihen malet e Lekdushit (Suhagora=sl.mali i thate), të cilët kufizohen me malet e [[Picari]]t dhe të [[Luzati]]t. Këto male janë të zhveshura, vetëm fundet e malit nga verilindj a, Tisieja dhe bredhi i Lekdushit ka edhe pyje. Tisija me pyllin e saj dushk, shkozë, mëllëzë, cërmëdel etj, kanë qenë bashkë në pyjet e Lerës bazë furnizimi me dru zjarri për fshatin. Kontraste t që formohen në këto male, me dallgëzimin e majave dhe shesheve, arat që mbilleshi n me të lashta, faqet dhe bregoret e mbuluara gjatë pranverës dhe verës me bar e lule shumëngjyrëshe, trëndelinë , ajri i pastër, erë e këndshme e trëndelinës, zhurma e zileve dhe këmborëve, blegërima e bagëtive, fyelli i barinjve, këngët e bukura të thëllëzave e birbilave të mbushnin me kënaqësi e përtëritje.
'''R'''ruga automobilistike malore që nis nga qyteti i Tepelenës, për në Kurveleshin e Sipërm, përshkon Grykën e thellë të Bënçës rreth 14 km, dhe afërsisht për 30 minuta mbërrin në fshatin e parë të kësaj zone në Lekdush. Burrat  nga ky fshat, para viteve 1800, pse jo dhe më herët, për shkaqe të ndryshme ekonomike, shoqërore, kulturore dhe politike kanë përshkuar rrugët e vështira të kurbetit, në Greqi, Turqi, në vendet arabe, në Rusi e më vonë në Amerikë. Kudo që ata kanë jetuar e punuar, kanë lënë emër të mirë në çështjet e atdhetarizmit, edukatës, kulturës dhe në marrëdhëniet me njerëzit. Kanë treguar mençuri, trimëri, janë përmendur për burrëri, të besës dhe të nderit. Zona e Kurveleshit të Sipërm, me pesë fshatrat Lekdush, Progonat, Gusmar, Rexhin dhe Nivicë, ndodhen në ultësirën e rrethuar nga kurora malore, që ngjan si një kështjellë gjigande. Në rrafshnaltën e Kurveleshit të Sipërm bëjnë pjesë edhe fshatrat Golem, Kaparjel Picar, Kolonjë, në përbërje të këtij të fundit hyn edhe Medari. Kurveleshi i Sipërm ngjan si një kështjellë me tri porta. Hyrja e parë dhe kryesore qysh nga lashtësia, vjen nga Tepelena nëpërmjet Grykës së Bënçës dhe del në fshatin Lekdush. Nga Salaria nëpërmjet Qafës së Kreshtës që zbret në Nivicë, si dhe rruga që vjen nga Kuçi, Buza e Këmësit dhe del në Gusmar. Këto janë tre hyrjet më të mundshme në çdo stinë. Kurveleshi përmendet dhe në një diplomë mesjetare të vitit 1304 me emrin Corvesej, si zemra e Labërisë. Fshati Lekdush e merr emrin nga prijësi Lek Dushi i parë që, sipas një legjende, mendohet të ketë jetuar rreth vitit 180-200 të mijëvjeçarit të I-II të kohës sonë. '''''(Për këtë të dhënë jo shumë të besuar, në vijim do tregojmë për një legjendë enkas për Kurveleshin dhe për Lekdushin).''''' Lekdushi ndodhet '''1000.10 m''' mbi nivelin e detit në lindje të Kurveleshit në gjerësinë gjeografike '''40 22 (40<sup>o</sup> 13’ 23” N)''' dhe gjatësi gjeografike '''19 96  (19<sup>o</sup> 57’ 44” E'''). Shtrihet  në gjunjët e Malit të Bunaçit, të Hijes së Sterrës e të Malit të Barit (Mali i Barjamit). Me fshatrat e tjerë që kufizohet të dhënat historike flasin për të njëjtën popullsi iliro-shqiptare që nga kohët më të lashta. Lekdushi në Veri-Perëndim kufizohet me fshatrat Nivicë e Rexhin, në jugperëndim me fshatin Progonat, në lindje me fshatin Picar, në verilindje me fshatin Luzat dhe Bënçë. Mali i Çoçkos është kullotë dimërore për bagëtitë e imëta dhe kufizohet me fshatin Nivicë, Dukaj dhe Bënçë. Lekdushi shtrihet në një sipërfaqe të përgjithëshme rreth 730 ha. Nga kjo sipërfaqe ka 92 ha tokë arë, 8 ha pemishte, 61.51 ha kullota, 19 ha pyje dhe rreth 550 ha shkurre e djerrina. Për shkak të pozicionit gjeografik, në këtë zonë, dega kryesore e ekonomisë ka qenë blegtoria, kurse bujqësia është zhvilluar me ngadalësi për arsye të terrenit malor dhe tokës së pakët  bujqësore. Të ardhurat nga bujqësia siguronin jo më shumë se 4-5 muaj bukë në vit.


Vendbanim i i fshatit gjatë epokave hiostorik e ka ndryshuar disa herë deri sa është vendosur përfundimisht në vendin e sotëm. Vendosur në një bregotre të zgjatur të këmbës së malit të Bunaçit që formon bregore të vogla e rrafshnal ta ku janë vendosur shtëpitë dhe lagjet e fshatit. Trreth fshatit ka mjaft tokë ët punuar, vreshtari e livadhe. Vazhdimi i gjerësisë së Lekdushit është shtrirja e malit të Çoçkos në kufi me Salarinë, Nivicën, dhe Dukajt. Çoçkua, një pllajë e gjerë me lisa, pyje dhe pjesë shkëmbore ku shpellat e shumta dhe të bukura kanë shërbyer për strehimin e barinjve e të gjësë së gjallë. Aty kur dielli lind derisa perëndon, edhe Çoçkua është një panoramë e bukur nga ana pikturesk e, por ajo është zonë e banuar nga njerëz, bagëti, flora e fauna. Ka histori më vete. Këtu kanë banuar dhelpra, lepuj, shpendë, zogj të llojeve të ndryshme, turtuj, thëllëza, shqiponja, dhi të egra, sorkadhe ujqër, etj që tani janë rralluar nga gjuetia e pa kriter.
Lekdushi ka sipërfaqe të madhe pyjore që është shfrytëzuar për kullota të bagëtive të imëta kryesisht për dhinë, për lëndë druri ndërtimi, për ngrohje etj. Bredhi, një nga drurët e rrallë në zonën e Kurveleshit, është përdorur kryesisht për material në ndërtimin e shtëpive. Relievi malor i zhveshur, shërben jo vetëm si kullotë për bagëtinë, kryesisht për delen, por është i pasur në shumëlloj- shmërinë e luleve që janë një pasuri tjetër natyrore me vlera ushqyese edhe për bletën. Krahas pronës private në Lekdush, ka ekzistuar dhe ajo e përdorimit të përbashkët si mullinjtë, kullotat dimërore e verore dhe rezervuarët (lerat) me ujë në mal për bagëtinë. Ekzistenca e pronës private ka qenë e lidhur ngushtë me ndarjen shoqërore të punës dhe me zhvillimin e këmbimit. Në periudha të caktuara historike, kur blegtoria ishte dega kryesore në ekonomi, dhe këmbimi bëhej mall me mall, tregon për ato marrëdhënie me një tregti ende të pazhvilluar, si pasojë e pushtimit otoman. Me kalimin e kohës shitja e bagëtive dhe e produkteve të tjera blegtorale u zëvendësua me mone- dhën. Kjo lloj tregtie bëhej për arsye të blerjes së sendeve të nevojshme të familjes, veglave të punës si dhe për të paguar taksat që kishte vendosur Tanzimati (reforma) me forcën e armëve nga sulltan Abdyl Mexhiti më 1893. Në Lekdush struktura klasore përbëhej nga fshatarsia e lirë, e cila nuk ishte e përfshirë në statusin rajatik (raja) sepse nuk ka pasur varësi feudale nga agallarë, bejlerë etj. Ka pasur pak fshatarë të cilët kishin në pronësi bagëti si dhen, dhi, lopë, kafshë ngarkese etj., një pakicë nga këta mbanin çobanë me pagesë. Edhe Zona e Kurveleshit ashtu si gjithë treva e Labërisë, ka qenë ndër zonat e prapambetura të Shqipërisë. “Pushtimi osman me qëllim që fshatarësia të dorëzohej, ai shkatërroi ekonominë dhe pengoi zhvillimin e forcave prodhuese. Pjesa me e madhe e banorëve jetonte në varfëri, sepse ishin të detyruar të paguanin disa lloje taksash si xhelep në masën 5 groshë për çdo krerë bagëtie, taksë (vergji) për shtëpi, të dhjetën për prodhime bujqë- sore, të jepnin djemtë në shërbimin e detyrueshëm ushtarak, kusht ky, që varfë- ronte akoma më shumë ekonominë fshatare”. Ky rrënim i ekonomisë u keqësua akoma më shumë edhe nga pushtimi grek (1912-1914) dhe ai italian (1916-1920). Në përgjithësi blegtoria si dega kryesore e të ardhurave për jetesën e popullsisë u dëmtua rëndë. Mijëra krerë dhen, dhi, lopë dhe kafshë ngarkese, u grabitën nga forcat e ushtrisë greke. Kjo gjendje ekonomike-shoqërore, do të ndikonte ndjeshëm edhe në prapambetjen arsimore e kulturore. Edhe pse lekdushasit ishin të etur për dije e kulturë, në pjesën më të madhe të banorëve sundonte padija dhe analfabetizmi. Shtëpitë e Lekdushit të ndërtuara sipas mëhallëve, (lagjeve) formojnë një gjysmërrethi, që thuajse të gjitha shikojnë njëra-tjetrën dhe komu- nikojnë për çdo rast. Në terrenin gjysmë kodrinor-malor, shtrihen arat e pakta tokë buke, vreshtat me rrush dhe pak pemë- tari si qershi, mollë, kumbulla, arrë, gështenja etj. Rruga që vjen nga Tepelena megjithëse ka qenë tepër e vështirë për lëvizjen e kafshëve të ngarkesës, vazhdimisht ka pasur rëndësi për lëvizjen e njerëzve që kryenin furnizimit me mallra nga tregu i këtij qyteti e nëpërmjet tij me Gjirokastrën dhe rrethe të tjera. Lekdushi për pozicionin gjeografik që ka, ngjan vërtet si ballkoni i Kurveleshit. Për mungesë dokumentesh, nuk dihet koha e krijimit si fshat, ndoshta edhe më herët nga emri që ai ruan ende në ditët tona. Stërgjyshi i parë i lekdushasve thonë se quhej Dusho që ishte babai i Lekës dhe fshati ka marrë emrin Lekdushi (Lek Dushi). Në periudha të ndryshme, mendohet që banorët e këtij fshati kanë qenë jetuar në tre-katër vendbanime, brenda kufirit gjeografik që ai zotëron prej shekujsh. Vendosja e tyre herë pas here në vendbanime të reja, ka pasur arsyet e veta. Ndoshta për mbrojtje natyrore, për ujin, për hapjen e tokave bujqësore, pyjet, për kullotat e bagëtive etj. Lekdushi për territorin e gjerë që ka me sipërfaqen e kullotave, pyje, toka buke etj., më shumë se fshatrat e tjerë në këtë zonë të Kurveleshit të Sipërm, mendohet të ketë qenë fshat i madh. Kjo mbështetet edhe në të dhënat gojore, që një pjesë e fshatit për arsye të një grindjeje midis dy fiseve, ka ikur dhe është vendosur aty ku ndodhet sot fshati Picar i Gjirokastrës. Pra, Lekdushi dhe Picari, ashtu si shkruhet edhe në historikun e fshatit Picar, janë dy degë nga e njëjta pemë. I pari i Picarit sipas të thënave quhej Peço Dushi, vëlla me Lek Dushin. Koha kur ka ndodhur kjo ikje, nuk dihet saktë, por sipas gojëdhënave ndoshta para shek. XIII të kohës tonë. Vendvendosja e parë mbësh- tetur gjithmonë nga objektet që ende në ditët tona japin një informacion arkeolo- gjik, por edhe nga të thënat e të moshuarve të transmetuara në breza, mendohet të ketë qenë në “Shën Koll” në vendin ku quhet Çoçko. Aty thonë se ka ekzistuar edhe një kishë me emrin e shenjtorit “Shën Kolli” ku janë gjetur varre të mbuluar me pllaka guri, që mund të jenë të periudhës ilire të shek. 5-6 të erës sonë. Në Lekdush kanë qenë tri kisha, Shën Kolli, Shën Mërtiri dhe Shën Mëhilli. Edhe pse ka mjaft emërtime sllave, asnjë kishë nuk dihet të jetë ndërtuar kur ata kanë sunduar në këto zona. Vendvendosja e dytë (megjithëse më pak e besueshme), thuhet se ka ekzistuar në Lerë. Edhe aty janë gjetur shenja banimi të hershme por nuk janë bindëse për një vend të banuar për shumë kohë. Ngulimi i tretë dhe më bindës, aty ku quhet “Fshati i Vjetër” ku ende duken rrënoja të banesave, rreth shek VII. ''' '''Vendosja më vonë ndoshta në shek. XIII duhet të ketë qenë në Bregun e Kases (Kasos) në krahun e majtë të rrugës para se të kalosh Lumin Gurra për në Progonat. Aty dallohen rrënojat e ndërtesave të një vendbanimit të hershëm. Ende janë dhe gurët me përmasa të mëdha të cilët janë vendosur si murmbajtës të arave që ndodhen në pjesën e poshtme të vendbanimit. Por, ka edhe një version tjetër mendimi: Ndoshta aty janë ngujuar për disa kohë ajo pjesë e fshatit që u largua nga Lekdushi dhe më vonë u vendos atje ku sot është fshati Picar... Për plotë- simin e kërkesave dhe kushteve të kohës që u duheshin banorëve si nga ana ekonomike dhe kushteve të tjera, vendvendosja e fundit, është aty ku Lekdushi ndodhet sot. Këto lëvizje të banorëve në ato periudha të hershme, janë bërë edhe për mbrojtje nga sulme të pushtuesve të ndryshëm. Poshtë fshatit ndodhen kanionet, shpellat shkëmbore që strehoheshin dhe faqet e malit ishin relativisht të veshura me pyje të dendura. Këtë e vërtetojnë jo vetëm tregimet gojore të banorëve, por edhe burime historike. Më 1492 kronistët turq, të cilët tregojnë për egërsinë e këtyre  maleve, midis të tjerave shkruajnë: '''''“...ata janë të strehuar në pyje të dendur dhe në male ku dhe zogu nuk fluturon..!”''''' Nuk dihet kur dhe si u zhdukën ato pyje, shkaku ndoshta ka qenë dhe kërkesat për lëndë druri për popullsinë që shtohej, por më e besueshme është djegia e pyjeve nga pushtuesit e ndryshëm, me qëllim që banorët dhe kryengritësit të mos kishin mundësi ku të fshiheshin. Shpresojmë që për hershmërinë e fshatit tonë dhe gjithë zonën e Kurveleshit, studiuesit dhe arkeologjia jonë, të thonë fjalën e tyre më të saktë dhe shkencore.  Natyra kësaj zone i ka falur një pamje të rrallë e veçanërisht në muajt e verës kur vendi vishet me “kostumin” e stinës plot gjelbërim. Pranvera vjen si një vajzë me bukuri të pashoqe, stolisur me fustanin e nusërisë të qëndisur me ngjyrat e pranverës. Kthjelltësia e qiellit dhe terreni malor të bën të ndjehesh sikur qëndron në ajër dhe sodit gjithë hapësirën magjepsëse të Labërisë. Ngado që të hedhësh sytë shikon peizazhin kurveleshas dhe majat e maleve qiellprekëse kryesisht të zhveshur, poshtë tyre si një qilim i bukur duken ngastra  lëndinash e bregore të  lulëzuara. Këto pamje të krijojnë idenë sikur je në parcela të një kopshti të madh botanik-natyror. Klima me ajër të pastër, ujët e ftohtë që vjen nga burimi i Lumit Gurra, arat me grurë e misër, vreshtat, pemët, livadhet, sheshet e bregoret ku rriten manushaqet, trëndelinat, luleshqerrat, paparunat, margaritat, lulevedrat etj., të dehin me aromën e tyre jetëdhënëse. Por, bashkë me aromën e luleve do ndiesh dhe erën e barutit, nga luftërat që janë bërë gjatë shekujve në ato anë. Gjatë dimrit, kur mbi atë sipërfaqe me ara, me livadhe përrenj e brigje, me pamjet e maleve që shtrihen drejt honeve të thella marra- mendëse, dëbora shtron vellon e bardhë si një mbulesë magjike. Aty në çdo stinë, të shfaqet para syve pamja ku ndërthuren aq bukur pamja e terrenit me malet e larta, kanionet e thella shkëmbore vertikale, luginat e valëzuara të veshura me shkurre prralli, sfaka, driza e egër, murrizi, dëllinjë, dushku, shkoza, panja, bliri, vidhi, frashëri i bardhë, frashëri i zi, mëlleza, rrapi, thanë, gorrica etj., që do i lexoni në vijim. Në krahun jugperëndimor, fshati pritet nga hone të thella që nisin nga juglindja e burimit të Lumit Gurra e vazhdojnë në formë harku drejt veriut. Faqet shkëmbore zbresin pingul në shtratin e tij milionavjeçar. Banorët që jetojnë në këto male, për të ndihmuar sadopak të ardhurat ekonomike të fami- ljeve, kanë sakrifikuar për të mbledhur bimë mjekësore si çaj mali, rigon, pelinë murriz, sherebelë, dëllinjë e kuqe, lulekuqe, kamomil, salep etj. Kanë rrezikuar jetën për të mbledhur gjethe dafine dhe lule bliri që rriten në buzat e rrezikshme në Lerë dhe Zhupnovë. Aty befasohesh nga relievi i faqeve shkëmb- ore të kanioneve të thella në ngjyrë kafe dhe gri që krijojnë një kombinim me kontraste magjepsëse. E gjithë kjo pamje duket si një skenografi gjigande e palëvizëshme, ndaj Kurveleshi i Sipërm për vetë terrenin që i ka falur natyra, quhet “Vendi i Kanioneve.” Atje ku  fryn era e akullt e dimrit, vështrimi të kap shqiponjën që rritet në guvat shkëmbore të thepisur të Stomiries, shpendi i madhërishëm, që jeton e lirë në qiellin e Kurveleshit. Ajo mbetet simbol i burrërisë, këngëve dhe trimërive që historia i ka dhënë privilegjin të jetë me dy krerë dhe të quhet “mbretëresha” e hapësirava. Gjatë shekujve ky shpend është gdhendur në kryet e djepeve, në qytat e pushkëve, në harqe portash e kullash, është qëndisur në vellot e nuseve, në jelekët e xhamadanët e burrave dhe në bandat e murit të banesave. '''''Ky është autoportreti fluturues i përjetshëm, simboli ynë kombëtar, kryefjala e mosnënshtrimit.''''' Këtu gjallon dhe zogu i vogël i borës, gushëkuqi ose “cinxamiu” siç e quajmë ne, që cicëron në dimër mbi drurët e zhveshur dhe gardhet e avllive. Një shpend tjetër që i jep vlera të veçanta faunës malore të zonës, kemi dhe “nazemadhen” thëllëzë, një nga shpendët e rrallë për nga bukuria e sqima zogjtore. Ky shpend që na zgjon mëngjeseve pranverore me çikërrimën-këngë, është e shumëlakmuar nga gjahtarët vendës e të huaj për mishin e saj të shijshëm. Është për të ardhur keq që këta shpendë po zhduken nga pangopësia e gjuetisë pa kriter. Edhe pëllumbi i egër është banor i përjet- shëm i guvave dhe shpellave të masivit të kanioneve. Këta shpendë të veçantë në llojin e tyre, sa herë ngrihen në tufa, ngjajnë si lajmëtarë të mirësisë dhe të paqes, krijojnë një harmoni të shkëlqyer në hapësirën e qiellit kurveleshas. Një traditë e veçantë në zonën e Kurveleshit që duhet të jetë shumë e hershme, për të ruajtur identitetin e tyre, shumë djemve dhe vajzave u kanë vënë emrin e shpendëve si Shqiponja. Thëllëza, Pëllumb, Birbil etj. '''''“Poeti latin Properci, në njërën nga elegjitë e tij, i quan shpendët paqedashës, natyrisht jo më kot: “Pëllumba Kaonie”<sup>-</sup>''<sup>1</sup>'''<sup>)</sup>. Qyqja, shpendi që “fati e ka ndëshkuar të qajë përjetë” kuku-kuku-kuku, për vëllezërit e saj që sipas një legjende, “janë vrarë me shoqi-shoqin kur qethnin dhentë. Sipas legjendës thonë që sherri lindi se dashuronin të dy të njëjtën vajzë”! Dhe këtë legjendë për ta bërë disi të besueshme thonë se vëllezërit e qyqes sipas gojëdhënave, pas vdekjes ata u bënë zogj, dhe i kanë emërtuar Gjini dhe Gjoni, të cilët këndojnë vetëm netëve të beharit! ''' '''Këta banorë në kohë të hershme dhe të reja, kanë bashkëjetuar në harmoni: luftëtari me bariun, këngëtari me bujkun, krijuesi me punëtorin, intelektuali me mekanikun, dirigjenti me poetin, mjeku, gazetari, oficeri, agronomi, fizikani, shkrimtari, historiani, bletë- rritësi dhe marangozi. Këta malësorë të jugut, pasardhës të fisit Kaon të ilirëve, optimistë për jetën, i  trashëgojnë dhe i ruajnë si gjënë më të shtrenjtë këto veti e virtyte të admirueshme dhe të pazëvendë- sueshme, si një amanet i të parëve tyre. Në karakterin e këtyre banorëve vërehet me lehtësi një plotformim i shkallës së emancipimit që është përgjigjur në çdo kohë ndaj kërkesave dhe detyrave në përshtatshmëri me kushtet historike. Dhunti të tilla, kanë ndikuar ndjeshëm në jetën e tyre, për një mishërim të aspiratave dhe mirëqenies sociale. Natyrës i kanë dhënë njerëzoren, prej saj kanë marrë forcën dhe pathyeshmërinë për kohë të vështira. Për këta banorë, kanë qenë dhe mbeten tipare dallu- ese dhe normë morale: mikpritja, besa, shenjtëria e mysafirit, zgjuarsia dhe trimëria. Shkelja e besës është konsideruar brez pas brezi e pafalshme. As koha e as vdekja nuk mjaftonin për ta shlyer kur ajo shkelej..! Shkelja e besës e parashikuar nga të gjitha kanunet shqiptare nga trevat e Jugut deri në Kosovë, si krim shumë i rëndë dënohej vetëm me vdekje. Ky rregull ka vepruar me forcë dhe në Labëri. '''“''Kushdo që shkelte besën, tradhtonte mikun, vritej.” <sup>2)</sup>''''' Një fjalë e urtë e popullit thotë'': '''“Dhe lisit po ia dhe fjalën e s’e mbajti, i thahen degët.”''''' Në Kurvelesh rrallë ndodhnin grindje, sepse ato sipas shpesh herë  mbylleshin me gjak. Si në gjithë Labërinë, edhe në Lekdush, një vend të rëndësishëm në shoqëri ka mbajtur dhe gruaja. Shumë studiues të huaj atë e krahasojnë me spartanen e lashtë. Gruaja, kjo qenie shoqërore, ka qenë dhe mbetet person i respektuar, po kaq dhe mendimi i saj. Megjithëse ka ekzistuar “shoqëria patriarkale ku ka zotëruar burri si prijësi natyror i familjes dhe i farës, gruaja gjithmonë ka qenë e barabartë me burrin, dhe ka luajtur një rol të rëndë- sishëm në jetë.” Qysh nga lashtësia kemi informacione të mira për rolin dhe vendin e merituar të gruas në fisin tonë pellazgo-ilir. '''''“Sido që të jetë, për numizmatikën e Molosit tonë mund të thuhet me plot gojën se pothuaj krejt protagonistet e saj janë gra. Kjo tregon se sa e respektonin gruan stërgjyshërit tanë 23 shekuj më parë, kur ajo kudo rrotull ishte jo vetëm  e papërfillur, por edhe e  përbuzur”<sup>3)</sup>'''''  Në fillimvitet ’40, të shekullit XX edhe Lekdushi, ashtu si gjithë  Kurveleshi u përfshi në teatrin e Luftës italogreke dhe për këtë shkak afërsisht 80% e familjeve u shpërngulën në zona e qytete të tjera të vendit, në Delvinë, Përmet, Vlorë, Frakull-Levan, Fier, Durrës, Tiranë etj. Shtëpitë e fshatit i përshtati ushtria italiane për të strehuar komandat dhe shtabet e saj. Kështu Lekdushi, mbas barbarizmave nga andartët grekë më 1913-1914, u dogj e shkatërrua përsëri më 1940. Largimi i banorëve nga fshati gjatë një 10 vjeçari 1940-1950, nga 135 shtëpi që ishin, mbetën më pak se 1/3, rreth 40. Mbas Luftës së Dytë Botërore, me çlirimin e vendit, shumë familje u larguan nga fshati dhe u punësuan në qytete të ndryshme të vendit si në Tepelenë, Memaliaj, Gjirokakastër, Vlorë, Durrës, Tiranë e gjetkë. Në vitet 1956-1958, rreth dhjetë familje lekdushase u larguan nga fshati dhe u vendosën në kooperativën blegtorale “Asim Zeneli” në rrethin e Gjirokastrës. Kjo rrjedhje njerëzore në vazhdimësi nga fshati bëri që deri në vitin 2019, aktualisht kanë mbetur rreth 15 familje! Largimi masiv i familjeve të tjera ndodhi në mbyllje të shekullit të XX, për arsyet që tashmë dihen, të detyruar t’i nënshtrohen fatit për mbijetesë, braktisën fshatin dhe vatrat e lindjes. Shumë prej tyre kyesisht të rinjtë morën udhët e mërgimit në Amerikë, Kanada, Francë, Gjermani, Greqi, Itali etj. Shpresojmë që një ditë Lekdushi ynë i dashur t’i mbledhë në gjirin e tij bijtë dhe bijat e mërguar që të ringjallet jeta aty ku të parët  tanë kanë jetuar brez pas brezi dhe varret e tyre të mos i mbulojnë ferrat. Shtëpitë që janë “braktisur” e kanë zbehur gjallërinë e fshatit që kishte në vitet e para pas Çlirimit, i cili mbante në gjirin e tij rreth 800 banorë. Të gjithë punonin në fushë e në mal, ku kanë dhënë kontributin e tyre për rindërtimin e fshatit të djegur e shkatërruar disa herë nga luftërat dhe për të krijuar kushtet për një jetë më të mirë.           


Sot në sistemin pluralist “demokratik” që ligjet duhet të zbatoheshin me rigorozitet, për vetë zhvillimi n njerëzor, nuk zbatohen sipas qëllimit që janë vënë këto ligje. Nuk ka se si të shpjegohe t ndryshe, kur në ekonomi, bujqësi, industri, kohët e fundit djegia dhe shkatërrimi i pyjeve nga zjarri në mënyrë masive, shpjegohe t me indiferen tizmin e qeverive të ashtuquajtura të majta apo të djathta qofshin. Ligji do të thotë kulturë, qytetërim, por edhe detyrim deri në ndëshkim. Të dhimbset dhe të ther deri në zemër kur shikon në këto udhëtime parcela të tëra pa të mbjella, blloqe me pemë frutorë, vreshta, mollë, qershi etj. Të prera e të shkatërruara. Njëlloj si fabrika e uzina në qytete. Një batërdi e vërtetë. Gjatë viteve të fundit ndaj ekonomisë sonë në tërësi janë bërë vandalizm a, vec të tjerave.
               '''Referim i faq. 34-36        '''
Para viteve 90 fshati kishte afro 200 shtepi ndersa sot gjenden vetem 25.


== Popullimi ==
              1) Dhimitër Pilika. “Pellazgët Origjina Jonë e Mohuar” faqe- 224


Lekdushi aty nga viti 1910 ka patur 110 shtëpi , kurse në vitin 1940 kishte 134-140 shtëpi (familje) me rreth 800 banorë, duke qënë i ndarë në 5 lagje: Çelaj, Alilekaj, Memaj, Hajnaj dhe Sinamataj . Fshati është shpërngulur disa herë, për shkak të luftrave. Në korrik të 1914 siç thotë kënga:
               2) Ismet Elezi - E drejta Zakonore e Labërisë faq-190.               

               3) Dh. Pilika-Pellazgët-Origjina jonë e mohuar. Faq-288.

'''HERSHMËRIA-LASHTËSIA E LEKDUSHIT'''

        E përmendëm edhe më lartë se, qëllimi i kësaj enciklopedie ose historiku i fshatit Lekdush, që është shkruar me shpatë dhe pushkë, synon të japë të dhëna me vlera njohëse dhe edukuese edhe për brezat që vijnë. Është një mundësi për të hapur portat e njohjes të lashtësisë së Lekdushit, për ngjarje, individë, luftërat shekullore dhe sakrificat ndaj pushtuesve të ndryshëm për të jetuar të lirë. Ka shumë lekdushas të cilët jetojnë brenda dhe jashtë Shqipërisë në shtete e konti- nente të ndryshme, që pyesin për lashtësinë dhe krijimin e fshatit tonë, por, për fat të keq ende nuk kemi gjetur të dhëna historike të sakta. Unë personalisht si autor i këtij libri sot në një moshë mbi 70 vjeç, që jetova disa vite në fshat, nuk di të ketë ardhur ndonjë arkeolog për kërkime e studime në zonën e Kurveleshit të Sipërm, përjashto etnologun e shquar Rrok Zojzi i cili na ka lënë disa të dhëna që i kemi hedhur në faqet e këtij libri. Mbaj mend kur isha në moshën 6-7 vjeç, kanë ardhur disa gjeologë gjermanë të cilët kanë bërë shumë kërkime të profesionit të tyre, por kazma e gjeologut shqiptar për kërkime historike, nuk di të ketë  ardhur në zonën tonë. Lekdushi me qëndrueshmërinë gjatë shekujve, tregon për traditat luftarake, virtytet, cilësitë e larta morale, atdhedashurinë, dëshirën e pa shuar për liri dhe përparim, trimërinë, krenarinë, besën, mikpritjen, bujarinë, respektin për miqtë dhe urrejtjen për armiqtë, karakteristika këto për banorët e Lekdushit, ashtu si dhe për banorët e Kurveleshit e Labërisë. Të rënda dhe të egra ishin  gati pesë shekujt nën pushtimin otoman, po kaq të përgjakshme dhe trimërore ishin edhe luftërat që zhvilluan lekdushasit ndaj pushtuesve të pandarë nga banorët e Kurveleshit heroik.

       Për lashtësinë e Lekdushit, më shumë na vijnë në ndihmë të dhënat gjuhë- sore, emërtimet e vendeve dhe vendbanimet ku kanë jetuar stërgjyshërit tanë. Ky fshat përmendet si qendër e zhvilluar nga shek. XV. Sipas gojëdhënave dhe kujtesës nga të moshuarit, që arrinin deri në 12 breza, emri i fshatit lidhet me të njëjtin emër të prijësit që quhej Lekë Dushi, një emër mesjetar me origjinë ilire i cili sipas disa hamendjeve, del të ketë jetuar rreth viteve '''1380''' të erës sonë. Prejardhjen e emrit Leka e pasqyrojnë deri në ditët tona edhe emërtimet e katër lagjeve të fshatit të myslimanizuar, të cilat plot krenari mbajnë emrat e bijve të tij: '''Ali Leka''' '''Memo Leka,''' '''Mato Leka''' dhe '''Skëndo Leka.''' Nga vetë emrat '''Dushi''' dhe '''Leka''' mendojmë se fiset ilire kanë qenë të përhapura në zonën malore të Kurvele- shit. Pra, mbështetur në disa ngjarje historike, mund të themi që fshati Lekdush e ka zanafillën ndoshta 2000 vjeçare. Natyrisht hershmëria e tij, nuk mund të jetë i shkëputur nga ajo e fshatrave të tjerë në Kurveleshin e Sipërm si Progonati, Gusmari, Rexhini, Nivica etj. Edhe sipas të dhënave në regjistrat turke në (sureti defteri) të viti 1431 për organizimin e sistemit të timarit, nuk mund të quhen të sakta sepse nëpunësit turq që kryen regjistrimet e para në mjaft fshatra të Kurveleshit dhe të Tepelenës, u kundërshtuan dhe nuk u pranuan nga banorët si në Luzat, Lekdush, Picar e gjetkë. Edhe ato pak të dhëna që janë  vijnë  si dëshmi për origjinën e banorëve të Lekdushit nga thëniet e plakut Reiz Nuredin Bega të dëgjuara prej një personi Haxhi bej Borshi, qysh në vitin 1908 (shiko historikun e fshatit Lekdush faqe 6), nuk mund të jenë të sakta sepse gjurmët e këtyre brezave në vend që të humbisnin në thellësi të kohës, humbasin kur i afrohen  daljes në sipërfaqe. Pra, pikërisht i përkasin periudhës  kur emrat Çelo, Zenel etj., i morën në periudhën që popullata e Kurveleshit kaloi në besimin muhamedan!  Gjitha- shtu sipas gojëdhënës së mësipërme, Leka pasardhës i Lekës së parë, nëse këtë fakt e marrim të vërtetë, është emri i fundit i periudhës së besimit kristian në  banorët e fshatit Lekdush dhe mendohet se ka jetuar nga fundi i shekullit të XII dhe fillimi i shek. XIII, d.m.th  rreth viteve 1380-1400.

Ashtu si përmendëm pak më sipër, sipas të dhënave të historisë orale, emrat e lekdushasve të parë të myslimanizuar janë dhe katër bijtë e Lekës si; '''Ali, Memo, Mato, Skëndo'''. Por vetvetiu lind pyetja: A mund të jetë  ky Leka i parë që i dha emrin fshatit Lekdush? Nga këto  pak të dhëna duket sikur ky është, por nëse mbajmë parasysh traditën  shqiptaro-ilire  që emrat e të parëve të fisit përsërite- shin duke ua dhënë pasardhësve që lindnin (një traditë e bukur kjo për të ruajtur identitetin e fisit dhe atë kombëtar), emrat Dushi dhe Leka janë përsëritur disa herë deri në ditët tona si dhe emrat e djemve, nipërve e stërnipërve të Lekës, Ali, Memo, Çelo, Sinan etj. Por, mbështetur dhe në disa ngjarje historike që do përmendim në vijim, mund të themi se fshati Lekdush e ka zanafillën ndoshta para 2000 vjetësh. Të jemi më afër fakteve, do japim disa të dhëna historike:

Në shekullin e VII-të pas Krishtit, (pra rreth1500 vjet të shkuara), është koha e pushtimit sllav por edhe hordhitë greke të udhëhequra nga Totila. Këta pushtues shkatërruan shumë objekte kulti, qendra të banaura etj., për pasojë krijuan mjaft vështirësi deri në mohim të shumë fakteve historike, ashtu si pushtimi turk që ndryshoi fenë, ata kanë ndryshuar emërtimet e vendeve. Të dhënat për këto valë pushtuese, dëshmohen nga faktet historike por edhe nga emërtimet të cilat ende në ditë tona ruhen në fjalorin e lekdushasve. Gjithashtu, nisur nga të dhëna të tjera të shek. IX-të, zona e Labërisë dhe e Himarës ishin nën kontrollin e Bizantit. Në shekullin e X-të pasuan dyndjet sllave dhe pushtimi bullgar kur edhe këta kanë lënë disa dëshmi në emërtimet e vendeve.           

       Nëse këto fakte që shprehëm më sipër janë të pranueshme, duhet të themi që Lekdushi si fshat është shumë i hershëm rreth 1800-2000 vjeçar. Dhe këto emërtime vendesh që ndodhen dhe në listën përkatëse, mendoj se janë bindëse. P.sh kemi emërtime sllave si'', '''Sugavica''', '''Zhupnova, Novaku, Guri i''''' '''''Bozhës,''''' (камен Боже), në shqip përkthehet '''''Guri i Perëndisë''''', '''''Shtrazica- (Стражица), Gërbeni-(гербен), Ludova-(лудоба), Bregu i Gjergës''''' etj. Emërtime në greqisht kemi, '''Tisie''' '''–në greqisht (θησείο) -'''thisio, që në shqip përkthehet '''“Sakrificë”. ''' Ose përemri  dëftor ''' apoqi''' -greqisht- '''(απο εκεί)''' '''–(απο’ κί), ''' që në shqip përkthe- het '''“tutje-andej”''' e kundërta e fjalës '''“ εδό'''  ose '''από’ δό”''' që përkthehet '''“këtu ose nga këtu.”''' Κemi emërtim '''“Lisi i Mazisë”,''' që duhet të ketë kuptimin: lisi ku mblidhemi bashkë ose lisi i bashkimit, '''(μαζή)''' greqisht (bashkë), psh: '''εμίς ίμαστε μαζή''' '''-emis imaste mazi''' (neve jemi bashkë) etj. Por, mos harrojmë që neve nga anët tona kemi dhe emra femrash '''Mazika''', '''Kali''' etj.! Kecja femër ose ftuja që pjell për herë të parë i thoshnin protojene -gr. '''πρωτογενε, lindja e parë!'''

      Me këto pak fakte gjuhësore, me prejardhje sllave dhe greke që ndoshta i përkasin pushtimeve të periudhës (851-1042), kuptohet lehtë që ndikimi i tyre ka qenë i papërfillshëm sepse fiset sllave, kanë depërtuar me vështirësi në zonën malore të Kurveleshit, dhe kanë mbetur inferiorë nga bashkësia e fiseve kaone-ilire. Interesant është fakti që deri më sot, (përjashto emrat e disa fshatrave), asnjë mbiemër të mbartur nga sllavët nuk kemi në fiset e Lekdushit. Për të krijuar një mendim më të saktë, po përmendim edhe disa ngjarje të viteve 1380, periudhë kur pushtuesit e perandorisë Osmane erdhën për herë të parë në zonat e Jugut të Shqipërisë. Thuhet se turqit erdhën si pushtues, të “ftuar” nga despoti  serb i Janinës Thoma Preluboviçi. Ai i ftoi turqit jo se i donte, por nga urrejtja që ushqente ndaj shqiptarëve. Nëpërmjet ushtrisë turke ai synonte të bënte zap, (të mos lejonte ose të nënshtronte) feudalët e Arbërit, të cilët kishin kohë që nuk e pyesnin më Preluboviçin. Forcat turke udhëhiqeshin nga Shahin Beu dhe Timur- tash Pasha dhe u ndeshën me komandantët arbër Zenebishi dhe Bue Shpata, por nuk ia arritën qëllimit të pushtonin krahinën e Kurveleshit. Sipas të dhënave historike, edhe pas 6 vitesh të përpjekjeve osmane në këto troje, forcat turke nën komandën e Jashi Beut, u shpartalluan në  Gjirokastër nga djemtë e Kurveleshit. Do vinte qershori i viti 1417, kur Vlora do pushtohej pa luftë prej turqve.  Luftëtarët e Kurveleshit dhe Labërisë, nuk e ndërprenë aktivitetin e tyre krye- ngritës. Përsëri në vitin 1454,  kurveleshasit kundërshtuan pagesat e taksave dhe redifët azat asqerë, që kërkonin djemtë ushtarë, duke ruajtur  lidhjet me feudalët vendas që nuk i ishin nënshtruar sundimit, ndërkohë shpërtheu kryengritja në zotërimet arianitase në Himarë dhe në Kurvelesh, nën udhëheqjen e prijësit të tyre Gjergj Arianiti i cili më parë ishte marrë  peng në oborrin e sulltanit. Sipas traditës dhe zakoneve të tyre për nisma të tilla, duhej të kuvendohej, pleqërohej  para se të fillonte kryengritja. '''Në këtë kohë, Kuvendi i  fshatrave të Kurveleshit dhe të Himarës u mblodh në'''  '''Lekdush'''.* Në atë Kuvend u vendos njëzëri të  organizoheshin dhe të hidheshin në kryengritje dhe ashtu u bë. Në pak ditë luftëtarët trima të Kurveleshit e Labërisë, pushtuan kalanë e Tepelenës, të Kaninës dhe Sopotit. Çliruan Vlorën nga administrata turke. Kjo kryengritje bëri jehonë në gjithë principatat shqiptare por edhe jashtë Shqipërisë, dhe nga këto disfata, sulltan Murati II u bë i dytë nga mendja!! Përmenda edhe këto ngjarje që lexuesi të mësojë se edhe Lekdushi gjatë atyre periudhave, ka dhënë një kontribut të madh në bashkësinë kurveleshase në luftërat kundër pushtuesve turq.'''*'''

'''*''' Cituar nga Historiku i fshatit Lekdush.

'''VENDVENDOSJA NATYRORE E LEKDUSHIT'''

'''''(POZITA GJEOGRAFIKE)'''''

      '''L'''ekdushi është vendosur në mjedis natyror karstik buzë masivit të kanione- ve, në lartësinë rreth 1010 m nga niveli i detit, në rrafshnaltën e Kurveleshit të Sipërm brenda kurorës malore që rrethon ultësirën ku janë vendosur edhe fshatrat Progonat, Gusmar, Rexhin dhe Nivicë. Kufiri midis Progonatit dhe Lekdushit nga juglindja në veriperëndim ndahet nga kanionet e thella që përshkohen nga Lumi i Gurrës, me ujin e tij të pastër  malor, që vijon në luginën e Bënçës dhe derdhet në  Lumin Vjosa në veri të qytetit Tepelenë. Ndoshta nga ky lumë që rrjedh në shekuj, kanionet e thella kanë pësuar thellimin e tyre deri në ditët tona. Në pjesën lindore të kanioneve janë krijuar ujëvarat me lartësi të ndryshme që disa arrijnë deri në 200 metra, me një bukuri të rrallë natyrore. Shkëmbi i Stomiries në ngjyrë kafe e çelur përballë fshatit që ndriçohet në mëngjez me rrezet e para të diellit, qëndron si një fasadë gjigande e një dekori skenografik i pa çmontueshëm. Duhet përmendur se kjo faqe shkëmbore është përballë me lindjen e diellit. Gjatë kohës që fshatarët punonin arat ose punë të tjera, është përdorur si tregues i orës, që me kalimin e diellit në perëndim pjesë pjesë ajo fillonte të mbulohej nga hieja. Lekdushi ndodhet në Lindje të Kurvele- shit të Sipërm, në gjerësinë 40 22 (40<sup>o</sup> 13’ 23” N) dhe gjatësi 19 96  (19<sup>o</sup> 57’ 44” E). Shtrihet në gjunjët e malit të Bunaçit, të Hijes së Sterrës e të Malit të Barit (Maja e Barjamit) 1393 m. Me fshatrat e tjerë që kufizohet, të dhënat historike flasin për të njëjtën popullsi iliro-shqiptare që nga kohët më të lashta. Lekdushi në veri-perë- ndim kufizohet me fshatrat Nivicë e Rexhin, në jugperëndim me fshatin Progo- nat, në lindje me fshatin Picar, në verilindje me fshatin Luzat dhe Bënçë. Mali i  Çoçkos që kryesisht shërben për kullotë për bagëtitë e imëta, kufizohet me fshatin Nivicë, Dukaj dhe Bënçë. Lekdushi shtrihet në një sipërfaqe të përgji-  thëshme reth 730 ha. Nga kjo sipërfaqe ka 92 ha tokë arë, 8 ha me pemë, 61.51 ha kullota, 19 ha pyje dhe rreth 550 ha shkurre e djerrina.

         Vend i banuar, mbështetur gjithmonë nga objektet që ende në ditët tona japin një informacion gojor, nga të thënat e të moshuarve të transmetuara në breza, mundet të ketë qenë në vendin ku quhet Çoçko ose Gropa e “Shën Kollit”. Aty thonë se ka pasur edhe një kishë me emrin “Shën Kolli”, ku para 60-70 vitesh është  gjetur një varr i mbuluar me pllaka guri, që mund t’i përkasin periudhës ilire të shek. 5-6 të erës sonë. Lekdushi ka patur tri kisha, '''Shën Kolli, Shën Mërtiri dhe Shën Mëhilli.''' Natyrisht këto kisha, mendoj se janë ndërtuar në shek V-VI, kur katolicizmi u vendos në gjithë Ilirinë. Edhe pse ka disa emërtime sllave, asnjë kishë nuk dihet të jetë ndërtuar kur ata kanë shtrirë sundimin në këto zona. Vendvendosja e dytë (megjithëse më pak e besueshme), thuhet se ka ekzistuar në Lerë. Edhe aty janë gjetur shenja banimi të hershme por nuk janë bindëse për një vend të banuar gjatë. Për më shumë informacion për këtë çështje i japim lexuesit edhe këtë hartë me zonat e Shqipërisë kur dhe ku  është vendosur feja katolike rreth shek VI të erës sonë. Ngulimi tjetër dhe më bindës, aty ku quhet “Fshati i Vjetër”, pasi kalon Gërxhunin sheshi në krahun e djathtë, ku ende sot duken gurët e mureve të banesave. Vendosja më vonë ndoshta rreth viteve 1100, (kur një  pjesë e fshatit siç përmendëm ka shkuar në Picar), duhet  të ketë qenë në Bregun e Kases (Kasos) në krahun e  majtë të rrugës para se të kalosh Lumin Gurra për në Progonat. Aty dallohen themelet e ndërtesave të një vendba- nimit të hershëm, por fatkeqësisht asnjë studim nuk është bërë nga psecialistët përkatës të arkeologjisë. Pak më poshtë, ende duken dhe gurët me përmasa të mëdha të cilët janë vendosur si murmbajtës të arave që ndodhen në pjesën perëndimore të vendbanimit. Dhe vendosja e fundit rreth shek. XII, është aty ku Lekdushi ndodhet sot. Shpresojmë që për hershmërinë e fshatit tonë dhe gjithë zonën e Kurveleshit, studiuesit dhe arkeologjia të thonë fjalën e tyre shkencore. Vendbanimet e fshatit gjatë periudhave të ndryshme kanë lëvizur disa herë, deri sa është vendosur përfundimisht në vendin ku është sot, në gjunjët e shpatit malor në një bregore të zgjatur në formë gjysmë harku, ku pothuajse të gjitha shtëpitë shikojnë njera tjetrën. Në këtë rast kemi të bëjmë dhe me mënyrën ndërtimit të lagjeve, ku për çdo rast kryhet komunikim i shpejtë midis tyre. Fshati brenda dhe në periferi të tij, ka tokë bujqësore, pemë, vreshta e livadhe. Vazhdimi i kufirit kadastral të Lekdushit shtrihet deri në Çoçko, që përfshin një pjesë të shpatit kryesisht shkëmbor dhe të pyllëzuar të malit  të Tresenikut me shkurre dhe lisa, që përdoret nga fshatarët lekdushas për mera dimërore për dhinë e më pak për dhentë. Ky vend përbëhet nga terreni i thyer, me një pjerrësi të theksuar me lisa dhe pjesë shkëmbore ku shpellat e shumta, kanë shërbyer për strehimin e barinjve e të bagëtive, por edhe të banorëve gjatë luftërave që janë zhvilluar në këtë zonë. Aty, dielli që kur lind derisa perëndon, mbi gjithë atë peizazh të pyllëzuar, krijon një panoramë të bukur natyrore. Gjatë stinës së dimërit deri në ditët e para të pranverës, ajo është e gjallëruar nga njerëzit me bagëtitë e tyre. Këtu rriten shpendë të llojeve të të ndryshme, qukapiku, gjeli i egër, turtulli, skifteri, kali i qyqes, larashi, (një lloj shqiponje me dy njolla të bardha poshtë krahëve), që gjuan kafshët e vogla si kecat, qingjat, lepujt, dhelpë- rat etj. Por, mbi të gjitha është shqiponja, mbretëresha në hapësirën qiellore të Kurveleshit Natyra kësaj zone i ka falur një pamje të rrallë e veçanërisht në muajt e verës kur vendi vishet me “kostumin” e stinës plot gjelbërim. Pranvera vjen si një vajzë me bukuri të pashoqe, stolisur me fustanin e nusërisë të qëndisur me ngjyrat e pranverës. Kthjelltësia e qiellit dhe terreni malor, të bën të ndjehesh sikur qëndron në ajër dhe sodit gjithë hapësirën magjepsëse të Labërisë. Ngado që të hedhësh sytë shikon peizazhin kurveleshas dhe majat e maleve qiellprekëse kryesisht të zhveshur, poshtë tyre si një qylym i bukur duken ngastra lëndinash e bregore të lulëzuara. Këto pamje të krijojnë idenë sikur je në parcela të një kopshti të madh botanik-natyror. Klima me ajër të pastër, ujët e ftohtë që vjen nga burimi i Lumit Gurra, arat me grurë e misër, vreshtat, pemët, livadhet, sheshet e bregoret ku rriten manushaqet, trëndelinat, luleshqerat, paparunat, margaritat, lule vedrat etj., që të dehin me aromën e tyre jetëdhënëse. Por, bashkë me  aromën e luleve do ndiesh dhe erën e barutit, nga luftërat që janë bërë gjatë shekujve në ato anë. Gjatë dimërit, kur mbi atë sipërfaqe me ara, me livadhe përrenj e brigje, me pamjet e maleve me themelet e tyre që shtrihen drejt honeve të thella marramendëse, dëbora  shtron vellon e bardhë si një mbulesë magjike.

       Në këtë zonë të ashpër malor befasohesh nga relievi i faqeve shkëmbore të kanioneve të thella në ngjyrë kafe dhe gri që krijon një kombinim me kontraste magjep- sëse. E gjithë kjo pamje duket si një skenografi gjigande e palëvizshme, ndaj Kurveleshi i Sipërm për vetë terrenin që i ka falur natyra, quhet “Vendi i Kanioneve.” Atje ku fryn era e ftohtë e dimrit, vështrimi të kap shqiponjën që rritet në radhojtë shkëmborë të thepisur të Stomiries, shpendi i madhërishëm, simbol i burrërisë, këngëve dhe trimërive që historia i ka dhënë privilegjin të jetë me dy krerë, dhe quhet “mbretëresha” e hapësirave qiellore të Kurveleshit. Gjatë shekujve ky shpend është gdhendur në kryet e djepeve, në qytat e pushkëve, në harqe portash e kullash, është qëndisur në vellot e nuseve, në jelekët e xhama- danët e burrave dhe në bandat e murit. Lekdushi nga pozicioni ku ndodhet në atë zonë të ashpër malore, ngjan vërtet si ballkoni i Kurveleshit. Vendosja e banorëve herë pas here në vendbanime të reja, ka patur arsyet e veta, ndoshta për mbrojtje natyrore, për ujin, për hapjen e tokave bujqësore, pyjet, për kullotat e bagëtive etj. Lekdushi, për territorin e gjerë që ka me sipërfaqen e kullotave, pyje, toka buke etj., më shumë se fshatrat e tjerë në këtë zonë të Kurveleshit të Sipërm, mendohet të ketë qenë fshat i madh. Kjo mbësh- tetet edhe në të dhënat gojore, që një pjesë e fshatit, për arsye të një grindjeje midis dy fiseve, ka ikur dhe është vendosur aty ku ndodhet sot fshati Picar i Gjirokastrës.

'''''      “Picari, sipas gëjodhënave e ka origjinën nga fshati Lekdush. Thuhet se dy fise ranë në hasmëri me fshatin e tyre dhe u shpërngulën e u vendosën  në faqen juglindore të pllajës së Kurveleshit në vendin e quajtur “Qafa e Kryqit” e që sot quhet “Qafa e Xhamisë”. Sipas të vetmit shkrim të gjetur në gurin e portës në gjuhën turqishte del se xhamia në këtë fshat është ndërtuar në vitin 1203 sipas kalendarit Hixhri, që duhet të jetë ndërtuar rreth viteve 1788-1789. Pra është e kuptueshme që fshati duhet të jetë ngulur aty disa dhjetëravjeçarë pse jo dhe qindra vite më parë. “Prejardhja prej Lekdushit vërtetohet dhe me faktin se sot në këtë fshat numërohen dy mëhallë me të njëjtin emër (si në Lekdush)“Goxhaj” dhe “Skëndoagaraj” që janë''''' '''''mëhallët më të mëdha. Një gojëdhënë tjetër thotë se nga Lekdushi ka ardhur vetëm një familje me emrin “Peço” nga ku ka marrë emrin dhe fshati Picar. Gojëdhëna përmend se Peçua kishte tre djem Skëndon, Goxhon dhe Hoxhën e mbi këtë bazë u krijuan tre mëhallë që janë sot nga më kryesoret dhe fshati arriti të ketë mbi 300 shtëpi. <sup>“</sup>Qafa e Kryqit” thuhet në gojëdhëna se ka qenë administruar nga kardhiqotët, të cilët nuk lejonin që të shpërngulurit nga Lekdushi të vendoseshin në këtë vend, dhe thuhet se këta të fundit për të ruajtur të gjithë territorin  që kishin në vartësi, kanë luftuar për vite me radhë. Për këtë arësye, thuhet se një nga të parët e të ardhurve në Picar, shkoi në Kardhiq tek dhodhekarët (të dymbëdhjetët) që ishin sunduesit e kësaj zone, për të kërkuar të drejtën e banimit. Në fillim dhodhekarët iu lejuan një territor të vogël për kullotje bagëtish dhe të drejtën e punimit  të tokave brenda përroit të Zallit e Visalait. Por, kjo tokë ishte e pamjaftueshme për numrin e banorëve  që ishte gjithnjë në rritje dhe ardhësit u detyruan të hapnin toka të rejapor edhe këto ishin të pamjatueshme. Për kët problem, ata dërguan tek kardhiqotët,  dhodhekarët (tek të dymbëdhjetët) që përfaqësonin fshatin Kardhiq dy përfa- qësues për të lejuar që të zgjeronin kufijtë e tokave. Dhe për këtë qëllim, përdorën një taktikë bindëse.'''''

'''''         Ata gjatë bisedimeve  me secilin dhodhekar veç e veç, u premtuan  se;  nëse ata u plotësonin kërkesat e fshatit Picar, secilit i premtuan nga një jatagan ergjëndi. Dhodhekarët qysh në kuvendin e parë që bënë, u dhanë të drejtën picariotëve dhe u caktuan kufijtë që nga lisi i Cokos në krye të Lelegjonit e deri në përruan e Kojdhelit. Picariotë pasi siguruan kufi- njtë për korrektësi vunë në dijeni dhodhekarët se kishin vetëm një jatagan e jo për secilin nga një. Se kujt i takon jatagani i dhuruar,  juve zgjidheni vetë u thanë picariotët. Por, gjithmonë sipas gojëdhënave thuhet se për këtë “mashtrim” kardhiqotët vendosën të sul- mojnë picariotët. Një grua bijë nga Picari e martuar në Kardhiq, e mësoi këtë të fshehtë dhe kur kardhiqotët ishin në gjumë, kjo u hodhi ujë në barutin që kishin mbushur pushkët. Të nesërmen kur ata u sulën për ndeshjen me picariotët, e humbën betejën se asnjë pushkë nuk u shkreh në përballjen e parë. Kështu picariotët dolën fitimtarë.<sup>1)</sup> '''''

'''''                                     '' 1)'''   Marrë nga Historiku i Fshatit  Picar. - fq. 12

'''BAZA EKONOMIKE NË LEKDUSH'''

'''GJATË PUSHTIMIT OSMAN'''

        Baza ekonomike në fshatin Lekdush gjatë asaj periudhe, ishte prona e vogël private, kryesisht mbi blegtorinë, mbi tokën arë, mbi banesën dhe sendet e tjera shtëpiake, përfshirë këtu edhe veglat e punës si parme- nda e drurit për të punuar arat, sëpata, kazma, lopata etj. Nga disa informacione që kemi, Lekdushi nivelin e jetesës së mirë e arriti nga fundi i shek. XIX-të dhe fillimi i shek. XX-të  Kjo për dy aresye: 

'''Së pari:''' Në atë periudhë në zonën e Kurveleshit filloi të lulëzojë ekonomia e tregut dhe mallrat nuk këmbeheshin si më parë mall me mall, por shiteshin e bliheshin kundrejt vlerës së monedhës.

'''Së dyti:''' Me reformat që ndërmori në atë periudhë Perandoria Osmane, filloi ikja  e fshatarësisë shqiptare, migrimi nëpër qytete brenda dhe jashtë Shqipërisë. Këtu kemi parasysh edhe të ardhurat që fitonin ata me punën e tyre jashtë vendit. . Por ky mërgim ose migrim, përfshiu edhe banorët e Lekdushit. Kështu që nga mërgimi i përkohshëm u kalua në mërgimin me afat të gjatë e të përhershm, dhe disa kryefamiljarë, tërhoqën dhe familjet e tyre përkatësisht në shtetet ku ata punonin. Shumë lekdushas kanë ikur në Turqi, Amerikë, Greqi, Rusi etj. Për shkak të pozicionit gjeografik, në këtë trevë, dega kryesore e ekonomisë ka qenë blegtoria, kurse bujqësia është zhvilluar me ngadalësi për arsye të terrenit malor dhe tokës së pakët bujqësore. Të ardhurat nga bujqësia siguronin jo më shumë se 4-5 muaj bukë. Lekdushi ka sipërfaqe të madhe pyjore që është shfrytëzuar për kullota të bagëtive të imëta kryeisht për dhinë, për lëndë druri ndërtimi, dru zjarri për ngrohje etj. Bredhi, një nga drurët e rrallë në zonën e Kurveleshit, është përdorur kryesisht për material në ndërtimin e shtëpive. Relievi malor i zhve- shur, shërben jo vetëm si kullotë për bagëtinë, kryesisht për delen, por është i pasur në shumëllojshmërinë e luleve që janë një pasuri tjetër natyrore me vlera ushqyese edhe për bletën. Krahas pronës private në Lekdush, ka ekzistuar dhe ajo e përdorimit të përbashkët si mullinjtë, kullotat dimërore e verore dhe lerat me ujë në mal për bagëtinë. Ekzistenca e pronës private ka qenë e lidhur ngushtë me ndarjen shoqërore të punës dhe me zhvillimin e këmbimit. Në  periudha të caktuara historike, kur blegtoria ishte dega kryesore në ekonomi, dhe këmbimi bëhej mall me mall, tregon marrëdhëniet shoqërore të një tregtie të pazhvilluar. Me kalimin e kohës, ashtu si përmenda më sipër, shitja e bagëtive dhe e produ- kteve të tjera blegtorale u zëvendësua me monedhën. Kjo lloj shitblerje bëhej për arsye të sigurimit të sendeve të nevojshme të artizanatit si dhe për të paguar taksat që ishin vendosur nga Tanzimati (reforma) me forcën e armëve nga sulltan Abdyl Mexhiti më 1893. Duhet bërë i njohur fakti që në Lekdush, në atë periu- dhë, struktura klasore përbëhej nga fshatarësia e lirë e cila nuk ishte e përfshirë në statusin rajatik (raja) sepse nuk ka patur varësi feudale nga agallarë, bejlerë etj. Ka patur pak fshatarë të cilët kishin në pronësi bagëti si dhen, dhi, lopë, kafshë ngarkese etj., dhe një pakicë nga këta mbanin çobanë me pagesë. Edhe Zona e Kurveleshit ashtu si gjithë treva e Labërisë, ka qenë ndër zonat e prapa- mbetura të Shqipërisë. “Pushtimi osman e shkatërroi ekonominë dhe pengoi zhvillimin e forcave prodhuese. Pjesa me e madhe e banorëve jetonte në varfëri, ata ishin të detyruar të paguanin disa lloje taksash si xhelep në masën 5 groshë për çdo krerë bagëtie, taksë (vergji) për shtëpi, të dhjetën për prodhime bujqë- sore, të jepnin djemtë në shërbimin e detyrueshëm ushtarak, kusht ky, që varfë- ronte akoma më shumë ekonominë fshatare”. Ky rrënim i ekonomisë u keqësua më tepër edhe nga pushtimi grek (1913-1916) dhe nga ai italian (1916-1920). Në përgjithësi blegtoria si dega kryesore e të ardhurave për jetesën e popullsisë u dëmtua rëndë. Mijëra krerë dhen, dhi, lopë dhe kafshë ngarkese, u grabitën nga forcat e ushtrisë greke. Kjo gjendje ekonomike-shoqërore, do të ndikonte ndje- shëm edhe në prapambetjen arsimore e kulturore. Edhe pse lekdushasit ishin të etur për dije e kulturë, në pjesën më të madhe të banorëve sundonte padia dhe analfabetizmi. Shtëpitë e Lekdushit të ndërtuara sipas mëhallëve, formojnë një gjysmë rrethi, që  thuajse të gjitha shikojnë njëra tjetrën dhe komunikojnë për çdo rast. Në terrenin gjysmë kodrinor-malor, shtrihen arat tokë buke, vreshtat me rrush dhe pak pemëtari si qershi, mollë, kumbulla, arrë, gështenja etj. Rruga që vjen nga Tepelena megjithëse ka qenë tepër e vështirë, vazhdimisht ka pasur rëndësi për lëvizjen e njerëzve për furnizimin me mallra nga tregu i këtij qyteti e nëpërmjet tij dhe me Gjirokastrën. Pra, Lekdushi dhe Picari, ashtu si shkruhet edhe në historikun e fshatit Picar, janë dy degë nga e njëjta pemë. I pari i Picarit sipas të thënave, quhej Peço Dushi dhe thuhet se ishte vëlla me Lekë Dushin. Koha kur ka ndodhur kjo ikje, nuk dihet saktë, por sipas gojëdhënave ndoshta para viteve 1300 të kohës tonë.

          Nuk ka se si të shpjegohet ndryshe, kur edhe në ekonomi, bujqësi, industri, kohët e fundit pothuajse çdo gjë është lënë pas dore deri  në harresë të plotë, po aq sa dhe  masat për ruajtjen nga djegia dhe zhdukja e pyjeve nga zjarret masive. Të gjitha këto kanë ndodhur nga mungesa e plotë e interesimit të shtetit dhe qeverive, me indife- rentizmin e tyre për mbrojtjen e florës dhe faunës në të gjitha zonat malore dhe fushore të vendit. Ligj do të thotë kulturë, qytetërim, por edhe detyrim deri në ndëshkim për këdo që e shkel atë. Është një e vërtetë e hidhur por duhet thënë: Të gjitha këto flasin hapur për nënvlerësimin nga orga- net përkatëse të qeverisë në shërbim të interesave të popullit. Shumë qytetarë e shkelin ligjin sepse e dinë që qeveria nuk merr masa ndëshkimore ndaj tyre si dëmtues e keqbërës. Të dhimbset dhe të ther në zemër kur shikon në këto udhë- time parcela të tëra të pa mbjella, blloqe me pemë frutorë, vreshta, mollë, qershi etj., të prera e të shkatërruara, ashtu si fabrikat dhe uzinat anë e mbanë Shqipërisë, të cilat u shkatërruan plotësisht sikur të mos ishin ndërtuar kurrë. '''Një tragjedi e vërtetë me përmasa katastrofike.''' Gjatë këtyre viteve, kanë pësuar dëme kolosale jo vetëm sektorët e ekonomisë në tërësi, por edhe në objekete kulutore. Brenda pak ditësh në vitet '90, nga vandalët blu, u rrafshua ndërtesa dy katëshe e muzeut historik të fshatit Lekdush, një nga Muzetë më të kompletuar në gjithë Shqipërinë. Me shpirtligësinë dhe qëllimin e tyre ogurzi, për të rraf- shuar  çdo vepër që ishte ndërtuar në sistemin socialist, pa menduar aspak që ato ishin jo vetëm gjaku dhe djersa e popullit, por edhe vetë historia shumëvjeçare e fshatit tonë Lekdush. Vodhën të gjitha objeketet me shumë vlera historike që ishin vendosur e sistemuar aq bukur, për të cilat dhe sikur një shekull të punohet për t'i zëvendesuar, kurrë nuk mund të bëhen në gjendjen që ishin !!

      Shqiptarët e malësive të Shqipërisë, kurrë nuk i janë nënshtruar ndonjë të huaji. Grekët e lashtë pushtuan vetëm skajet, atje ku ata kishin qytete të rëndë- sishme si Durrësi dhe Apolonia. Romakët i lanë këto fise të lira; as perandorët e Konstandinopojës  as dinastitë e Rashive nuk patën pretendime për t'i qeverisur. Nën pushtetin e Portës së Lartë, përsëri ata jetuan sipas mënyrës së tyre. Ajo që na bëri të kujtojmë ato pushtime, ishin dhe veprimet e pas viteve ’90 nga sa përmenda më sipër, që e kalojnë vandalizmin e pushtuesve të huaj!

''Për shkak të kushteve shumë të rënda dhe të vështira për jetesën që vendosi pushtimi osman nëpërmjet dhunës ushtarake në trojet tona, nga Veriu deri në Jug të Shqipërisë, ashtu  si populli shqiptar në tërësi, Zona e Kurveleshit dhe fshati Lekdush, besonin verbërisht në kultin: '''"Çlirimi i trojeve tona",''' dhe jo në teqetë, xhamitë apo kishat. Në përgjithësi lekdushasit kanë jetuar me kurbetin, sepse vendi ishte'' ''shumë i varfër,  tokat bujqësore që  kishte fshati, nuk mund të siguronin bukën as për 4-5 muaj në vit. Këto dhe shumë kushte të tjera i kanë detyruar ata të migrojnë si shumë shqiptarë të tjerë, në Greqi, Turqi, vendet arabe  e më vonë në Amerikë etj. Sot aktualish disa lekdushas të migruar qysh në vitet 1910 në Amerikë, ndodhen disa familje  dhe  natyrisht pasardhësit e tyre fmijët, nipërit e mbesat, tashmë janë bërë qytetarë  amerikanë, siç janë fëmijët e lekdushasve Begë Reiz Bega, Qemal Vejseli, etj.  ''



Lekdushi aty nga viti 1910 ka patur 110 shtëpi, kurse në vitin 1940 kishte 134-140 shtëpi (familje) me rreth 800 banorë, duke qënë i ndarë në 5 lagje: Çelaj, Alilekaj, Memaj, Hajnaj dhe Sinamataj . Fshati është shpërngulur disa herë, për shkak të luftrave. Në korrik të 1914 siç thotë kënga:


Fushat me lule, male me dëborë
Fushat me lule, male me dëborë


Qaj moj Shqipëri, ulëri e gjorë
Qaj moj Shqipëria e ulëri moj e gjorë


Gratë e Kurveleshit shkojnë për në Vlorë
Gratë e Kurvelesh it shkojnë për në Vlorë


Ç’i përzuri greku me foshnja në dorë...
Ç’i përzuri greku me foshnja në dorë...
Rreshti 86: Rreshti 31:
== Historia ==
== Historia ==


Lekdushi ka nxjerrë figura me kulturë përparimtare e patriotë, veprimtaria e tyre ka pasur rëndësi jo vetëm për vetë Lekdushin, por edhe në nivel kombëtar. Hito Xhelil Habili (Lekdushi), shok armësh me Çerçiz Topullin e Mihal Gramenon. Në mars të 1908, bashkë me Bajram Ligun nga Prongjia, kreu atentatin ndaj Bimbashit turk Halil Boshnjaku, komandant i xhandarmëisë në Gjirokastër, që terrotrizonte një popull të tërë. Demokrati përparimtar Shuaip Hajnaj që njihet me pseudonimin, “Spartaku”, që mori pjesë aktive në revolucionin demokratik në qershor 1924. Një nga Figurat e shquara të Lekdushit ishte edhe Mustafa Matohiti, i cili që nga viti 1934-1935 dha kontributin e madh në organizimin e lëvizjes komuniste për organizimin e luftës Antifashiste NA.ÇL në krahinën e Kurveleshit, Përmetit dhe Delvinës. Gjatë gjithë viteve të Luftës së Madhe Patriotike, ai dha një kontribut të shquar. Në betejën e Margëlliçit-Patos, gjatë luftimeve të ashpra me forcat gjermane, Komisar-Marengleni, bie në fushën e nderit dhe për merita të veçanta të luftës i jepet titulli Hero i Popullit. Veprimtaria patriotike e atdhetare e lekdushasve, sipas fakteve historike, është e hershme ashtu si edhe e fshatrave të Kurveleshit, qysh nga sundimi shumëshekullor otoman. Në vitin 1847 perandoria turke po dobësohej dhe Sulltani shpalli Tanzimatin (reformën). Autoritetet pushtuese i rritën kërkesat ndaj fshatarësisë shqiptare, veç taksave të reja në natyrë, vergji e xhelep, taksa mbi tokën dhe të dhjetat etj., kërkonin djemtë e Kurveleshit ushtarë të shërbimit të detyrueshëm për perandorinë.
Lekdushi ka nxjerrë figura me kulturë përparimtare e patriotë, veprimtaria e tyre ka pasur rëndësi jo vetëm për vetë Lekdushin, por edhe në nivel kombëtar. Hito Xhelil Habili (Lekdushi), shok armësh me Çerçiz Topullin e Mihal Gramenon. Në mars të 1908, i cili bashkë me Bajram Ligun nga Prongjia, kreu atentatin ndaj Bimbashi turk, komandant i xhandarmeise ne Gjirokaster, që terrotrizonte një popull të tërë. Demokrati përparimtar Shuaip Hajnaj që njihet me pseudonimin, “Spartaku”, që mori pjesë aktive në revolucionin demokratik në qershor 1924. Nje nga Figurat e shquara te Lekdushit ishte edhe Mustafa Matohiti, i cili që nga viti 1934-1935 dha kontributin e madh në organizimin e lëvizjes komuniste, për organizimin e luftës Antifashiste NA.CL në krahinën e Kurveleshit, Përmetit dhe Delvinës. Gjate gjithe viteve te Luftes se Madhe Patriotike, ai dha nje kontribut te shquar. Ne betejen e Margellicit-Patos, gjate luftimeve te ashpra me forcat gjermane, Komisar-Marengleni, bie ne fushen e nderit dhe per merita te vecanta të luftes i jepet titulli Hero i Popullit.
Veprimtaria patriotike e atdhetare e lekdushasve, sipas fakteve historike, eshte e hershme ashtu si edhe e fshatrave te Kurveleshit, qysh nga sundimi shumeshekullor otoman. Në vitin 1847 perandoria turke po dobësohej dhe Sulltani shpalli Tanzimatin (reformen). Autoritetet pushtuese i rriten kerkesat ndaj fshataresise shqiptare, vec taksave te reja ne natyre, vergji e xhelep, taksa mbi token dhe te dhjetat etj., kërkonin djemtë ushtarë të shërbimit të detyrueshëm për perandorinë.
Këto masa shtrënguese dhe shfrytëzuese të qeverisë osmane ishin të rënda dhe në kurriz të fshatarsisë së Kurveleshit, ndaj banorët u revoltuan dhe organizua për qëndresë, ku dhe lekdushasit u aktivizuan për të përballur kundërshtuar kërkesat e qeverisë turke. Në këtë periudhë më 1847 u zhvillua Kuvendi të rrapi në Toroninë siç thotë kënga:
Këto masa shtrenguese dhe shfrytezuese të qeverisë osmane ishin të rënda dhe në kurriz të fshatarsi së së Kurveleshit, ndaj banorët u revoltuan dhe organizua n qëndresë, ku dhe lekdushasit u aktivizua n totalisht . Në kete periudhe me 1847, u zhvillua kuvendi te rrapi në Toroninë siç thotë kënga:

...Te rrapi në Toroninë
Te rrapi në Toroninë

Që është pranë Zhulatit,
Që është pranë Zhulatit,

E përgatitën metingë
E përgatitën metingë
Të lidhën ligat e fatit.
Në Kuvendin e Taroninës më 1847 mori pjesë edhe perfaqesia e Lekdushit e përbërë nga 7 vetë, i kryesuar nga Zano Imer Zanaj. Në këtë kohë, turqit që hynë përsëri në Kurvelesh dhe bënë bastisje në masë, ne zbatim te politikes se saj qeveria turke kreu shume arrestime, ga Lekdushi u arrestuan dhe interrnua 7 burra që përbënin kryepleqësinë me në krye Lole Kuçin e Hodo Hysenaj. Poeti i kohës thotë:


..."Me burrat e Labërisë
Të lidhën ligat e fatit.
Për shpëtimin te mëmëdhesë

Për luftën kundra Turqëisë".
Në Kuvendin e Taroninës më 1847 mori pjesë edhe perfaqesia e Lekdushit e përbërë nga 7 vetë, i kryesuar nga Zano Imer Zanaj. Në këtë kohë, turqit që hynë përsëri në Kurvelesh dhe bënë bastisje në masë, ne zbatim te politikes se saj qeveria turke kreu shume arrestime, ga Lekdushi u arrestuan dhe interrnua 7 burra që përbënin kryepleqësinë me në krye Lole Kuçin e Hodo Hysenaj. Poeti i kohës thotë:

.."Me burrat e Labërisë

Për shpëtim të mëmëdhesë

Për luftën kundra Turqëisë".

Dhe më poshtë:..

."U lidhën me besa besë


Dhe më poshtë:
..."U lidhen me besa besën
Luftëtarë mijë tetë,
Luftëtarë mijë tetë,

Për shpëtim të mëmëdhesë
Për shpëtim të mëmëdhesë

Gjithë burrat e vërtetë".
Gjithë burrat e vërtetë".


Përsëri mbas shumë përpjekjesh të vazhdueshme, në vitin 1913, mbas shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë, një tjetër armik do të shfaqej akoma me i egër, me qëllime të psuhtimit të trojeve shqiptare në viset jugore. Përsëri burrat e Lekdushit me pleqësinë e fshatit, kundërshtuan me forcë kërkesat e grekëve për dorëzimin e armëve, pra, çarmatosjen e burrave. Në takimin me burrat e Kurveleshit, në Kuvendin që u zhvillua në vendin e quajtur Lisat e Kadhe në zonën e Progonatit,Lekdushi përfaqësohej nga Bastri Hajno dhe Tare Banushi. Burrat e këtij Kuvendi të gjithë në një zë vendosën të mos dorëzonin arrmët si dhe të organizoheshin për të përballur luftën nga andartët grekë. Por në të ardhmen e afërt mbas Kuvendit, forcat greke arrestuan gjithë pleqësinë e fshatit me kryeplak Xhevit Sulo-Lekdushi.Në kryuengritjen e shtatorit të 1911 në zonën e Kardhiqit, kurveleshasit u pëprballën me një ushtri të madhe turke, luftimet vazhduan tre muaj. Çeta e Lekdushit komandohej nga Bastri Hajno. Gjatë veprimeve luftarake, luftëtarët kurveleshas zunë rob një uzbash dhe 20 ushtarë turq. (cituar revista “Leka” Shkodër, numër përkujtimor me rastin e 25 vjetorit të indipendencës Kombëtare 1937). Për perballimin i okupacionit grek më 1913-1914, kurveleshasit oragnizuan qëndresë dhe hapën front lufte me vijë luftimi në Qafen e Skërficës, Zhulat, Taroninë, Kolonjë, Shtëpëz, Picar. Lekdushasit që përbëheshin nga 75 veta u ndanë në dy çeta dhe mbrojtën vijën Bojkëth-Shtëpëz, Ura e Subashit. Çeta e Mauzerëve (pushkatarëve) komandohej nga Ibrahim Lula Skëndi kurse çeta e Maliherëve komandohej nga Belul Zeneli. Kjo ndarje me emërtimin e armëve u bë për lehtësimin e furnizimit me fishekë. Mauzerxhinjtë mbronin vijën e Bojkëth-Shtëpëz kurse malijherxhinjtë Shtëpëz-Ura e Subashit(hani i subashit.) Beteja ishte e përgjakshme. Pikërisht poeti popullor Merko Koroni në "Shpata e Labërisë" për këto luftime shkruan:
Perseri mbas shume perpjekjesh te vazhdueshme, në vitin 1913, mbas shpalljes se Pavaresise se Shqiperise, nje tjeter armik do te shfaqej akoma me i eger, me qellim te psuhtimit te trojeve shqiptare ne viset jugore. Perseri burrat e Lekdushit me pleqësine e fshatit, kundërshtuan me force kërkesat e grekërve për dorëzimin e armëve, pra, carmatosjen e burrave. Ne takimin me burrat e Kurveleshit, ne Kuvendin qe u zhvillua ne Lisat e Kadhe ne zonen e Progonatit,Lekdushi perfaqesohej nga Bastri Hajno dhe Tare Banushi. Pjesemarresit moren vendim te mos dorëzonin arrmët si dhe te organizoheshin per te perballur luften nga andartet greke. Nga forcat greke u arrestua gjithë pleqësia e fshatit me kryeplak Xhevit Sulo-Lekdushi.
Ne kryuengritjen e shtatorit të 1911 ne zonën e kardhiqit kurveleshasit u pëprballën me një ushtri të madhe turke, luftimet vazhduan tre muaj, ceta e Lekdushit komandohej nga Bastri Hajno. Gjate veprimeve luftarake, luftetaret kurveleshas zunë rob një uzbash dhe 20 ushtarë turq(cituar revista “Leka” Shkodër, numër përkujtimor me rastin e 25 vjetorit të indipendencës Kombëtare 1937).
Për perballimin i okupacionit grek më 1913-1914, kurveleshasit oragnizuan qëndrese dhe hapën front lufte me vije luftimi në Qafen e Skërficës, Zhulat, Taroninë, Kolonjë, Shtëpëz, Picar. Lekdushasit që përbëheshin nga 75 veta u ndanë në dy ceta dhe mbrojtën vijën Bojkëth-Shtëpëz Ura e Subashit. Ceta e Mauzerëve (pushkatareve) komandohej nga Ibrahim Lula Skëndi kurse çeta e Maliherëve komandohej nga Belul Zenelaj. Kjo ndarje me emertimin e armëve, u be per lehtesimin e furnizimit me fisheke. Mauzerxhinjtë mbronin vijën e Bojkëth-Shtëpëz, kurse malijherxhinjtë Shtëpëz-Ura e Subashit(hani i subashit.) Beteja ishte e pergjakshme. Pikerisht poeti popullor Merko Koroni ne "Shpata e Laberise" per keto luftime shkruan:

..."Ishte Zanua nga Lekdushi
..."Ishte Zanua nga Lekdushi

Kish ardhur Ali Hormova,
Kish ardhur Ali Hormova,

Besho Mingua nga Bolena
Besho Mingua nga Bolena

Labe Duka nga Gusmari
Labe Duka nga Gusmari

Si Aliu nga Tepelena.
Si Aliu nga Tepelena.
Ata gjithë malin zune

Ata gjithë malin zunë

Lekdush e Progonat
Lekdush e Progonat

Djemtë luftojnë në këmbë
Djemtë luftojnë në këmbë
Lavdi pacin mëmë e atë"....


Vetë historia na mëson se jeta ëshë luftë. Dhe liria fitohet vetem me luftë. Perseri më 1920, kur Italia fashiste kerkonte te pushtonte Vloren, kurveleshasit zhvilluan kuvend tjetër në Gusmar. Nga Lekdushi morën pjesë 3 përfaqesues që kryesoheshin nga Eqber Shehu-Lekdushi. Në këtë luftën e Vlores morën pjesë 70 lekdushas me komandant Belul Zeneli dhe sekretar Sinan Tare Kërpi.
Lavdi paçin mëmë e atë"....
Shqiptari dhe kurveleshasit në përbërje të këtij kombi, që shumë herët nga Pellazgëria e Iliria ka ecur nëpër luftra, por lufta më e madhe e shqiptareve ishte Lufta Antifashiste Nacional Çlirimtare kundër nazifashizmit dhe që u kurorëzua me fitoren e madhe, clirimin e Shqiperise me 29 nentor 1944. Lekdushasit i dhanë asaj lufte 14 dëshmorë dhe Heroin e Popullit, Birbilin e Laberise Mustafa Matohiti.

Lekdushi si fshat u cilësua bazë e rëndësishme e asaj Lufte te Madhe. Presidiumi i Kuvendit Popullor i Republikes se Shqiperise per kohen, i ka akorduar fshatit Lekdush Dekoratën e kujtimit dhe te Trimëriasë. Në qendër të fshatit janë vendosur busti i Heroit të Popullit Mustafa Matohiti, Lapidari me emrat e dëshmorëve të Luftes Antifashiste Nac. Çlirimtare, Pllakate përkujtimore të patriotit lekdushas Hito Xhelil Habili, pllakat e përkujtimores e Këshillit të Parë Antifashist Nac.ÇL. te Lekdushit.
Vetë historia na mëson se jeta ëshë luftë. Dhe liria fitohet vetëm me luftë. Përsëri më 1920, kur Italia fashiste kërkonte të pushtonte Vlorën, kurveleshasit zhvilluan kuvend tjetër në Gusmar. Nga Lekdushi morën pjesë 3 përfaqesues që kryesoheshin nga Eqber Shehu-Lekdushi. Në luftën e Vlorës morën pjesë 70 lekdushas me komandant Belul Zeneli dhe sekretar Sinan Tare Kërpi.
Lekdushi edhe pse nje fshat i vogel, ka dhene shumë burra qe jane shquar per kontributin e tyre ne ceshtjet krahinore dhe kombetare. Ramadan Habili luftëtar ne 12 beteja, nga 1914-1944. Drejtues i Këshillit Nac.Cl. kryetar Elmaz Zeneli dhe Sekretar Haqo Iliazi-Pleshti. Më 28 nëntor 1942 sulmohet Prefektura e Gusmatrit, date e cila shënon dhe Clirimin e Kurveleshit. Në këtë aksion mori pjesë ceta e Lekdushit me komandantin Xhelo Iliazi-Pleshti. Krijimi iorganizatës së rinisë drejtuar nga Ramiz Haqo-Pleshti e Bejo Gege Hajno. Krijimi i organizatës së gruas në këtë periudhe u drejtua nga kryetarja, gruaja patriote Shabo Hysaj. Në luftën Na.Cl morën pjesë 65 dëshmorë partizanë në njësitë e ndryshme të ushtrisë Na.Cl. dhe 44 veta në batalione territoriale. Nga periudha e luftes me pushtuesit greke 1911-1916, si dhe gjate Luftes Antifashiste Nac.Cl. Lekdushi eshte djegur katër herë. Lekdushasit kanë qene te pergjeruar per dije, arsim dhe kulture. Per here te pare ne Lekdush në nentor 1919 u hap shkolla e parë shqipe me iniciativen e athdetarit Sinan Tare Kërpi, emrin e te cilit prej disa dekadash mban shkolla e fshatit. Me dhjetra lekdushas kanë mbaruar arsim të lartë ne profesione te ndryshme si Xhemal Elmaz Zeneli, Fruz Boco Mataj, Zyhdi Shehu, Lulo Skendaj, Balil Muho, Isuf Sheme majkaj, Afat e Xhevat Resul Serjani, Arjan e Misto Muco Mucaj, Gjergji e Sharaf Guce Hajno, Albert, Shemsi e Perparim Murat Hajnaj, Novruz Rauf Çulli, Kujtim Selman Hitaj, Bujar Avdi Llapaj, Agim Caush Hysaj, Sheko Muharrem Shehaj etj. Prej tyre ka dhe me grada shkencore si Kandidat i Shkencave Afat Seriani, Doktor i Shkencave ne Fizike Dragua Zenelaj,Fadil majko majkaj, Luan Birce Ziflo-Kerpi, Barjam e Alisha Goxho Kerpi, Adnan Godo Kerpi, Arben Rexhep Isufi, Vehet e Agim Demo Basha, Vito Kadri Matohiti etj. Te gjithe personat me siper kane mbaruar para viteve '90. Ky shkrim ne te ardhmen e afert do plotesohet me sakte edhe me probleme te tjera por edhe me shume te rinj qe kane kryer shkollat e larta ne periudhen e sistemit demokratik ne Shqiperi. Lekdushi ka nxjerrë edhe shkrimtare, publiciste e poete si Meto Muho, Bejo Hajno, Luan Ziflo, Agim Basha etj. Dikush bëri një propiozim: të krijojmë shoqatën “Lekdushi”, një tjetër iu përgjigj”: -Ç’na duhet shoqata mbi shoqata! Se iu bie vlera kur kemi shoqatën “Labëria”. Mjafton se ne kemi gazetën “Lekdushi”. Lekdushasit e Sarandës sposorizuan numrin 7 të gazetës “Lekdushi”, ajo dërgohet në diasporë, kudo që ndodhen lekdushasit. Ne nuk harrojmë se lekdushasit e mërguar kanë dhënë kontribut patriotik që e nderojnë fshatin. Të tillë mund të përmendim: Qemal Veselin, i cili kur shoqëria “[[Vatra]]” në Amerikë u tradhëtua , [[Qemal Veseli]] që mbante arkën e shoqatës e mbrojti atë nga ata që donin ta rrëmbenin me marifete. Sinan Tare Kërpi, në atë kohë, ka shkruar në shtypin e kohës për mbrojtjen e interesav e kombëtare nga shovinistët fqinjë.

Kurveleshi në përbërje dhe i pandarë nga interesat e Kombit Shqiptar që nga lashtësi koha e Ilirëve, ka përjetuar shumë luftëra.Por, lufta më e madhe e shqiptarëve ishte Lufta Antifashiste Nacional Çlirimtare kundër nazifashizmit e cila u kurorëzua me fitoren e madhe, çlirimin e Shqipërisë më 29 nëntor 1944. Lekdushasit i dhanë asaj lufte 14 dëshmorë dhe Heroin e Popullit, Birbilin e Labërisë Mustafa Matohiti. Lekdushi si fshat u cilësua bazë e rëndësishme e asaj Lufte te Madhe. Presidiumi i Kuvendit Popullor i Republikes se Shqiperise per kohen, i ka akorduar fshatit Lekdush Dekoratën e kujtimit dhe te Trimëriasë. Në qendër të fshatit janë vendosur busti i Heroit të Popullit Mustafa Matohiti, Lapidari me emrat e dëshmorëve të Luftes Antifashiste Nac. Çlirimtare, Pllakate përkujtimore të patriotit lekdushas Hito Xhelil Habili, pllakat e përkujtimores e Këshillit të Parë Antifashist Nac.ÇL. te Lekdushit. Lekdushi edhe pse nje fshat i vogel, ka dhene shumë burra qe jane shquar per kontributin e tyre ne ceshtjet krahinore dhe kombetare. Ramadan Habili luftëtar ne 12 beteja, nga 1914-1944. Drejtues i Këshillit Nac.Cl. kryetar Elmaz Zeneli dhe Sekretar Haqo Iliazi-Pleshti. Më 28 nëntor 1942 sulmohet Prefektura e Gusmatrit, date e cila shënon dhe Clirimin e Kurveleshit. Në këtë aksion mori pjesë ceta e Lekdushit me komandantin Xhelo Iliazi-Pleshti. Krijimi iorganizatës së rinisë drejtuar nga Ramiz Haqo-Pleshti e Bejo Gege Hajno. Krijimi i organizatës së gruas në këtë periudhe u drejtua nga kryetarja, gruaja patriote Shabo Hysaj. Në luftën Na.Cl morën pjesë 65 dëshmorë partizanë në njësitë e ndryshme të ushtrisë Na.Cl. dhe 44 veta në batalione territoriale. Nga periudha e luftes me pushtuesit greke 1911-1916, si dhe gjate Luftes Antifashiste Nac.Cl. Lekdushi eshte djegur katër herë. Lekdushasit kanë qene te pergjeruar per dije, arsim dhe kulture. Per here te pare ne Lekdush në nentor 1919 u hap shkolla e parë shqipe me iniciativen e athdetarit Sinan Tare Kërpi, emrin e te cilit prej disa dekadash mban shkolla e fshatit. Me dhjetra lekdushas kanë mbaruar arsim të lartë ne profesione te ndryshme si Xhemal Elmaz Zeneli, Fruz Boco Mataj, Zyhdi Shehu, Lulo Skendaj, Balil Muho, Isuf Sheme majkaj, Afat e Xhevat Resul Serjani, Arjan e Misto Muco Mucaj, Gjergji e Sharaf Guce Hajno, Albert, Shemsi e Perparim Murat Hajnaj, Novruz Rauf Çulli, Kujtim Selman Hitaj, Bujar Avdi Llapaj, Agim Caush Hysaj, Sheko Muharrem Shehaj etj. Prej tyre ka dhe me grada shkencore si Kandidat i Shkencave Afat Seriani, Doktor i Shkencave ne Fizike Dragua Zenelaj,Fadil majko majkaj, Luan Birce Ziflo-Kerpi, Barjam e Alisha Goxho Kerpi, Adnan Godo Kerpi, Arben Rexhep Isufi, Vehet e Agim Demo Basha, Vito Kadri Matohiti etj. Te gjithe personat me siper kane mbaruar para viteve '90. Ky shkrim ne te ardhmen e afert do plotesohet me sakte edhe me probleme te tjera por edhe me shume te rinj qe kane kryer shkollat e larta ne periudhen e sistemit demokratik ne Shqiperi. Lekdushi ka nxjerrë edhe shkrimtare, publiciste e poete si Meto Muho, Bejo Hajno, Luan Ziflo, Agim Basha etj. Dikush bëri një propiozim: të krijojmë shoqatën “Lekdushi”, një tjetër iu përgjigj”: -Ç’na duhet shoqata mbi shoqata! Se iu bie vlera kur kemi shoqatën “Labëria”. Mjafton se ne kemi gazetën “Lekdushi”. Lekdushasit e Sarandës sposorizuan numrin 7 të gazetës “Lekdushi”, ajo dërgohet në diasporë, kudo që ndodhen lekdushasit. Ne nuk harrojmë se lekdushasit e mërguar kanë dhënë kontribut patriotik që e nderojnë fshatin. Të tillë mund të përmendim: Qemal Veselin, i cili kur shoqëria “[[Vatra]]” në Amerikë u tradhëtua. [[Qemal Veseli]] që mbante arkën e shoqatës e mbrojti atë nga ata që donin ta rrëmbenin me marifete. Sinan Tare Kërpi për këto çështje, ka shkruar në shtypin e kohës dhe ka bërë thirrje të shmangin mosmarrëveshjet dhe të largohen nga interesat personale për poste në Fedratën Panshqiptare "Vatra", dhe të bashkohen për mbrojtjen e interesav e kombëtare nga shovinistët fqinjë.

Më 14 tetor 1912 [[Tare Banushi]] ngriti flamurin kombëtar në Lekdush.

PAK PER ATDHETARIN DHE LUFTETARIN HITO HABILI - LEKDUSHI


Më 14 tetor 1912 [[Tare Banushi]] ngriti flamurin kombëtar në Lekdush.
Hito Xhelil Habili ishte një nga bijtë e Lekdushit i cili mbetet në analet e Historiografisë Kombëtare, si një luftëtar trim dhe liridashës shembullor. U lind në fshatin Lekdush më 1883., në një familje të varfër barinjsh. Ai mbeti jetim qysh foshnje dhe per fat te keq, nuk mundi te ndjeje perkedhelite e nenes se tij. Qysh heret ne rinine e tij u perball me shume veshtiresi te jetes, me skamjen, mjerimin anadollak, padijen etj. Gjendja e veshtire ekonomike e detyron te largohet nga fshati e te punoje si bari ne agallaret e Gjirokastres. Ne pergjithesi kurveleshasit ishin te varfer nga ekonomia, kjo jo pse ata nuk ishin te afte por, vete kushtet natyrore te zones malore, me shume pak toka are, krijonin mjaft veshtiresi per prodhimin dhe sigurimin e dritherave te bukes. Kurveleshasit gjithmone njihen mire per vetite e tyre te larta, njerez te beses, trima, mikprites dhe luftetare te shquar. Nja nga traditat e tyre nga pershtypjet tek te huajt, ka qene: "Kur behen dy laber bashke, lind nje kenge". Mnedoj se nuk eshte rasti te permnendim ate radhe te gjate trimash luftetare te Lekdushit e Kurveleshas, te cilet i ka perjetuar historia aq bukur, i kane perjetuar legjendat dhe kenget popullore, por, mendoj te permendim vetite e tyre te tardites dhe atdhedashurise. Ata bashke me qumeshtin e nenes kane ushqyer ne venat e tyre ato cilesi te arrira per dashurine ndaj athdeut te yre te shumevuajtur. Ne kete ambjent dhe me keto karakteristika u ushqye dhe u brumos edhe Hito Labi. Rinine e tij e kaloi ne ato periudha te nxehta historike te Rilindjes Kombetare ne fshatin e tij te lindjes, kur pena dhe pushka e atdhetareve shqiptare kishte bere jehone ta madhe dhe ishin gershetuar me historine e paraardhesve, Gjoleke Kuci, Celo Picari, Hodo Nivica, dhe shume kapedane te tjere te lindur dhe rritur atje ne malet e Kurveleshit. Ishte pikerisht dashuria per atdheun e tij te roberur dhe urrejtja pa kufi ndaj pushtuesve shekullore otomane, te cilin e imponuan te bashkohet me Ceten Famemadhe te Cerciz Topullit e Mihal Gramenos. Kishte mesuar se ishte krijuar Çeta e Luftetareve per Liri dhe pa vonuar niset te bashkohet me ta. Mbas pak ditesh te lodheshme ne muajin e ftohte me 15 janar 1908, mundi te bashkohej me luftetaret e lirise, ku qendroi deri ne fund te veprimtarise luftarake te Cetes, besnik dhe luftetar i idealeve atdhetare. Gjate gjithe kohes, Hitua nuk u shkeput asnje moment nga radhet e shokeve luftetare. Vlen te permendim nje pasayh nga libri i publicistit, shkrimtarit dhe poetit Mihal Grameno, lidhur me aktivitetin e Hito Habilit. Ne librin e tij "Kryengritja Shqiptare" ne faqen 184, ai shkruan: '''"...Në Bularat hasmë edhe Hito Lekdushin i cili na kërkonte gjurmët për t'u shoqëruar me neve, sikundër që edhe bëmë..."''' Keto radhe vertetojne qe Hitua nuk u bashkua rastesisht me Ceten por me vullnetin dhe deshiren e tij ne sherbim te interesave kombetare, per qellimin kryengrites dhe luften kunder pushtuesit otoman. Mendohet se informacion per vendndodhjen e Cetes i ka dhene Hitos edhe atdhetari tjeter nga Lekdushi Carcan Barxha, i cili ne ate kohe kishte stanin e tij me dhen ne afersi te Libohoves. Çarcani i njihte anetaret e cetes, te cilet i kishte strehuar, ndimuar e furnizuar me ushqime e municione, por ishte dhe mik me familjen e Topullareve. Hitua gjate gjithe aktivitetit te tij luftarak, u shqua per afetsite e tij trimerore,sllanin per te vrare Bimbashin dashruine dhe respektin per shoket, shpirtin e sakrifices dhe dashurine e pakufishme ndaj atdheut te tij. Akti me i larte e heroik qe e ngriti ate ne radhen e kryetrimave dhe emrin e tij e vendosi ne piedestalin e pavdekshem, ishte atentati ndaj Bimbashit, komnadantit te xhandarmerise turke ne Gjirokaster Halil Boshnjaku. Bimbashi, me verpimet e tij kriminale, ishte bere njeriu me i urryer ne popullin dhe djalerine shqiptare te asaj kohe. Ai ndiqte, burgoste dhe syrgjynoste djemte luftetare qe kerkonin te shpetonin nga kucedra e otomanizmit turk. Keto veprime te tij, detyruan trimat kryengrites te vendosin per asgjesimin e tij fizik! Ja si shkruan Mihal Grameno ne librin e tij "Kryengritja Shqiptare" faqe 187-188: ''"...'''Dy here vajten ne Gjirokaster Haredini me Asllanin per te vrare Bimbashin, po mjerisht nuk paten fatin, meqene qe nuk e gjetne. Kur deshen te vinin te dyten here na ngjajti nje episod. Laberit, d.m.th. shoket t'ane, kishin biseduar vecanerisht e kishin vendosur qe Bimbashin t'a vrasin laberit...Domosdo e pranuam kete vendim dhe kete barre e muar persiper Hito Lekdushi ma Bajram Prongjine !!
PAK PER ATDHETARIN DHE LUFTETARIN HITO HABILI - LEKDUSHI
Me tej Mihali vazhdon: "...Ishte dite e hene 25 shkurt 1908, dite tregu kur u nisne Hitoja me Bajramin per ne Gjirokaster, si u veshne me rroba tregtari. Pas pllanit qe kishim bere, ata ryne me oren 8 ne qytet, Selfua me Haredine vane me oren 9 ndane qytetit edhe Qenani me Asllane, vane ne qimitir e krishtereve per te mbrojtur shoket kur te dalin nga qyteti. Cercizi une , Abdyli, Myftari dhe Pirrua qendruam ne breg te mpronim shoket nga ushtria kur t'i ndiqte. Pllani ishte fort bukur pregatitur, prandaj syte edhe veshet i kishim qepur permbi Gjirokaster, duke pritur me padurim fershellimen e pushkes. Cdo sekunde per neve ishte nje mot edhe cdo levizje e vogel, qe te behesh, na rrihte zemra. Me oren 11.15 kohe e drekes, degjojme te shtena pushke edhe pas pak sekondash shohim Hiton me Bajramin te dalin nga qyteti duke rendur me gjashtaret ne dore"... Vrasja e Bimbashit u prit me nje gezim te patreguar nga ana e gjithe popullit i cili na uronte nga thelbi i zemrës, se muntmë ta shpëtojmë prej një turku të lik edhe tiran, që tmerronte popullin, me faj ose pa faj, meqënëse që ishte një shqiptaroman i math! (faqe 189).''''' Me tej ai pershkruan luften e ashper qe u zhvillua midis Cetes e cila mbronte terheqjen e dy trimave atentatore Hitos dhe Bajramit nga qyteti, xhandaret dhe policine qe i ndiqte, Mihali shkruan: '''''"...Kjo lufte mbajti 2 ore, pastaj me t;u mbledhur qe te gjithe, puthme trimat qe na nderuan neve dhe gjithe kombin...! Vrasja e Bimbashit beri jehone te madhe brenda dhe jashte Shqiperise. Ky akt gjithashtu ngriti larte vlerat dhe autoritetin e Cetes Kryengritese te Cerci Topullit dhe rrit moralin ne masat e popullit per te vazhduar luften e tij per clrimin nga zgjedha otomane. Gazetat e huaja ne shtete te tjera, shkruanin me germa te medha per kryengritjen e shqiptareve dhe gjendjen e pa sigurte te pushtetit Turk ne Shqiperi. Kjo vrasje, akom me shume efekt beri ne kryeqytetin e Perandorise Turke ne Stamboll! Per te shtypur kryengritjen Sulltan Abdyl Hamiti dergoi forca te shumta ne Shqiperi. Pra, duke gjykuar jehonen dhe rendesine qe pati kjo vrasje, natyrisht dhe pa asnje prapamendim, duhet te vleresojme lart aktin heroik te dy trimave Hito Lekdushit dhe Bajram Prongjise. Te gjtihe shoket dhe miqte qe e kane njohur Hiton, kane folur me respekt dhe admirim per te. Ata kane deshmuar se gjashtaren ne gjoksin e Bimbashit e shkrepi vetem Hito Lekdushi. Kete akt e verteton edhe kenga e popullit si vijon: "Dolli shkurti e hyri marsi, Gjirokastër u vra Bimbashi, Seç e vrau Hito Labi, Nga Janina vjen mazapi "...''''' Natyrisht, në këtë rast askush nga lekdushasit nuk ka për qellim të ngremë meritat e Hitos artificialisht dhe të ulim apo fyejmë vetitë dhe meritat e bashkëluftëtarëve të Hitos. '''JO.''' Ky veprim do të ishte jo vetëm i shëmtuar por edhe mohim i së vërtetës nëse do të ishte ndryshe nga këto që pohojmë bazuar në të dhënat historike dhe gojore. Qëllimi ynë në këtë rast, është njëherazi dhe ndreqja e ndonjë padrejtësie që është bërë në të kaluarën lidhur me faktet për Hito Lekdushin, i cili u kushtua me mish dhe shpirt për çlirimin e popullit të tij, çlirimin nga sundimi shumëshekullor otoman. Është vendi dhe momenti të përmendim mendimet dhe veprimet që janë publiikuar nga Boco Kalo- gjirokastrit, një kriminel dhe intrigant si dhe puthadorët e tij, nga të cilët u vra pabesisht Hito Lekdushi! Në vitin 1943, në gazeten "Tomorri" botohej një artikull ku bëheshin përpjekje që vrasjen e Bimbashit t'ia atribuonin dikujt tjetër, konkretisht Barjam Ligut. Kjo orvatje mjerane, mori përgjigjen e saktë dhe të memrituar duke demaskuar falsitetin e saj, nga lekdushasi Mersin Culli, (sot dëshmor i atdheut) i cili përgjigjen e botoi po në gazetën "Tomorri". Për çudi, askush nuk pati kurajon të kundërshtonte apo të debatonte pas këtij artikulli. Më 5 mars të vitit 1908, Çeta Kryengritëse u rrethua tradhtisht në Mashkullorë. Në përpjekje për të zënë pozicione luftimi dhe për të çarë reethimin. Hitua gjendet i rrethuar nga forcat turke dhe i izoluar nga shokët e Çetës, por ai me aftësite e tij mundi të largohej dhe del nga taetri i luftës. Mbas disa orësh udhëtimi, ai takohet rastësisht me çetat e tjera kryengritëse të Demo Eminit nga Nivica e Kurveleshit dhe të Nazif Hadërit nga Palavlia e Delvinës. Me propozimin e Hitos, vendosën të sulmojnë zyrtarët turq-Hyqymeti në qytetin e Srandës. Shkaku kryesor që Hitua kërkoi sulmin mbi zyrtarët turq, ishte për hakmarrjen e vrasjes nga forcat turke të luftëtarit të Çetes, Hjaredin Tremishti por edhe si provë për të vërtetuar propagandën që bënin autoritetet ushtarake se: Çetat kryengritëse janë shpartalluar e asgjësuar nga forcat turke..! Ky aksion vërtetoi të kundërtën, çetat ishin në vbazhdim të misionit të tyre, ato shtoheshin çdo ditë dhe vepronin për fitoren e lirisë. Mihal Grameno përsëri na jep këtë informacion në librin e tij faqe 206, lidhur me shkeljen e Sarandës nga çetat që përmendëm pak më sipër: '''"Pas ca ditesh lajmerohemi qe kishin shkelur Saranden edhe na e ngarkonin neve kete shkelje. Nuk dinim as neve per cilin te besonim qe beri kete goditje po me shume besonim''' '''''per Bajon (B.Topullin shen.im) ose per Abdyl Kardhiqin. Edhe me teper qe besonim per Bajon e Abdylin ishte shkaku se shkelja ishte bere me nje menyre kombetare d.m.th jo grabitese se pervec godinave dhe zyrave, asndonje i huaj nuk ishte trazuar.Kishin shkelur Hyqymetin (qeverine), Posten, Rexhien(institucion i monopolit te duhanit) edhe Gjymrykun...Sic vajti Cercizi ne Gjirokaster na shkruan qe Saranden e kis kuhte shkelur Hitoja.... i cili ndodhej ne shtepine e tyre (ne shtepi te Cercizit) dhe 3-4 dite do te vinin bashke ne Ceten".''''' Hitua u bashkua perseri me Cten Famemadhe dhe luftoi trimerisht ne te gjitha aksionet qe pasuan....'''"Ckuleshim se qeshuri me Hiton se kishte v eshur ca rroba prej polici te cilat ja kish marre policise ne Sarande" -''' shkruan M. Grameno ne faqen 208. Me vone Hitua merr pjese ne askionin e Kastanes kunder veprimeve te andarteve greke dhe me shpalljen e Hyrjetit, Ceta hyri triumfalisht ne Manastir ku iu be nje pritje madheshtore nga patriotet shqiptare. Me kete rast deshiroj te jap edhe disa fakte nga autore shkrimesh te ndryshem, te cilet me qellime tendecioze, kerkojne te tjetersojne realitetin historik te Cetes se Cerciz Topullit dhe te fyejne paturpesisht udheheqesit e saj dhe luftetaret e saj.
Hito Habili ishte nje nga bijte e Lekdushit i cili mbetet ne analet e Historise Kombetare, si nje luftetar trim dhe liridashes shembullor. U lind ne fshatin Lekdush me 1883., ne nje familje te varfer barinjsh. Ai mbeti jetim qysh foshnje dhe per fat te keq, nuk mundi te ndjeje perkedhelite e nenes se tij. Qysh heret ne rinine e tij u perball me shume veshtiresi te jetes, me skamjen, mjerimin anadollak, padijen etj. Gjendja e veshtire ekonomike e detyron te largohet nga fshati e te punoje si bari ne agallaret e Gjirokastres. Ne pergjithesi kurveleshasit ishin te varfer nga ekonomia, kjo jo pse ata nuk ishin te afte por, vete kushtet natyrore te zones malore, me shume pak toka are, krijonin mjaft veshtiresi per prodhimin dhe sigurimin e dritherave te bukes. Kurveleshasit gjithmone njihen mire per vetite e tyre te larta, njerez te beses, trima, mikprites dhe luftetare te shquar. Nja nga traditat e tyre nga pershtypjet tek te huajt, ka qene: "Kur behen dy laber bashke, lind nje kenge". Mnedoj se nuk eshte rasti te permnendim ate radhe te gjate trimash luftetare te Lekdushit e Kurveleshas, te cilet i ka perjetuar historia aq bukur, i kane perjetuar legjendat dhe kenget popullore, por, mendoj te permendim vetite e tyre te tardites dhe atdhedashurise. Ata bashke me qumeshtin e nenes kane ushqyer ne venat e tyre ato cilesi te arrira per dashurine ndaj athdeut te yre te shumevuajtur. Ne kete ambjent dhe me keto karakteristika u ushqye dhe u brumos edhe Hito Labi. Rinine e tij e kaloi ne ato periudha te nxehta historike te Rilindjes Kombetare ne fshatin e tij te lindjes, kur pena dhe pushka e atdhetareve shqiptare kishte bere jehone ta madhe dhe ishin gershetuar me historine e paraardhesve, Gjoleke Kuci, Celo Picari, Hodo Nivica, dhe shume kapedane te tjere te lindur dhe rritur atje ne malet e Kurveleshit. Ishte pikerisht dashuria per atdheun e tij te roberur dhe urrejtja pa kufi ndaj pushtuesve shekullore otomane, te cilin e imponuan te bashkohet me Ceten Famemadhe te Cerciz Topullit e Mihal Gramenos. Kishte mesuar se ishte krijuar Ceta e Luftetareve per Liri dhe pa vonuar niset te bashkohet me ta. Mbas pak ditesh te lodheshme ne muajin e ftohte me 15 janar 1908, mundi te bashkohej me luftetaret e lirise, ku qendroi deri ne fund te veprimtarise luftarake te Cetes, besnik dhe luftetar i idealeve atdhetare. Gjate gjithe kohes, Hitua nuk u shkeput asnje moment nga radhet e shokeve luftetare. Vlen te permendim nje pasayh nga libri i publicistit, shkrimtarit dhe poetit Mihal Grameno, lidhur me aktivitetin e Hito Habilit. Ne librin e tij "Kryengritja Shqiptare" ne faqen 184, ai shkruan: "...Ne Bularat hasme edhe Hito Lekdushin i cili na kerkonte gjurmet per t'u shoqeruar me neve, sikunder qe edhe beme..." Keto radhe vertetojne qe Hitua nuk u bashkua rastesisht me Ceten por me vullnetin dhe deshiren e tij ne sherbim te interesave kombetare, per qellimin kryengrites dhe luften kunder pushtuesit otoman. Mendohet se informacion per vendndodhjen e Cetes i ka dhene Hitos edhe atdhetari tjeter nga Lekdushi Carcan Barxha, i cili ne ate kohe kishte stanin e tij me dhen ne afersi te Libohoves. Carcani i njihte anetaret e cetes, te cilet i kishte strehuar, ndimuar e furnizuar me ushqime e municione, por ishte dhe mik me familjen e Topullareve.
Perpunoi tekstin Luan Ziflo
Hitua gjate gjithe aktivitetit te tij luftarak, u shqua per afetsite e tij trimerore,sllanin per te vrare Bimbashin dashruine dhe respektin per shoket, shpirtin e sakrifices dhe dashurine e pakufishme ndaj atdheut te tij. Akti me i larte e heroik qe e ngriti ate ne radhen e kryetrimave dhe emrin e tij e vendosi ne piedestalin e pavdekshem, ishte atentati ndaj Bimbashit, komnadantit te xhandarmerise turke ne Gjirokaster Halil Boshnjaku. Bimbashi, me verpimet e tij kriminale, ishte bere njeriu me i urryer ne popullin dhe djalerine shqiptare te asaj kohe. Ai ndiqte, burgoste dhe syrgjynoste djemte luftetare qe kerkonin te shpetonin nga kucedra e otomanizmit turk. Keto veprime te tij, detyruan trimat kryengrites te vendosin per asgjesimin e tij fizik! Ja si shkruan Mihal Grameno ne librin e tij "Kryengritja Shqiptare" faqe 187-188: "...Dy here vajten ne Gjirokaster Haredini me Asllanin per te vrare Bimbashin, po mjerisht nuk paten fatin, meqene qe nuk e gjetne. Kur deshen te vinin te dyten here na ngjajti nje episod. Laberit, d.m.th. shoket t'ane, kishin biseduar vecanerisht e kishin vendosur qe Bimbashin t'a vrasin laberit...Domosdo e pranuam kete vendim dhe kete barre e muar persiper Hito Lekdushi ma Bajram Prongjine !!
Me tej Mihali vazhdon: "...Ishte dite e hene 25 shkurt 1908, dite tregu kur u nisne Hitoja me Bajramin per ne Gjirokaster, si u veshne me rroba tregtari. Pas pllanit qe kishim bere, ata ryne me oren 8 ne qytet, Selfua me Haredine vane me oren 9 ndane qytetit edhe Qenani me Asllane, vane ne qimitir e krishtereve per te mbrojtur shoket kur te dalin nga qyteti. Cercizi une , Abdyli, Myftari dhe Pirrua qendruam ne breg te mpronim shoket nga ushtria kur t'i ndiqte.
Pllani ishte fort bukur pregatitur, prandaj syte edhe veshet i kishim qepur permbi Gjirokaster, duke pritur me padurim fershellimen e pushkes. Cdo sekunde per neve ishte nje mot edhe cdo levizje e vogel, qe te behesh, na rrihte zemra. Me oren 11.15 kohe e drekes, degjojme te shtena pushke edhe pas pak sekondash shohim Hiton me Bajramin te dalin nga qyteti duke rendur me gjashtaret ne dore"... Vrasja e Bimbashit u prit me nje gezim te patrguar nga ana e gjithe popullit, i cili na uronte nga thelbi i zemres, se muntme ta shpetojme prej nje turku te lik edhe tiran, qe tmerronte popullin, me faj ose pa faj, meqenese qe ishte nje shqiptaroman i math! (faqe 189). Me tej ai pershkruan luften e ashper qe u zhvillua midis Cetes e cila mbronte terheqjen e dy trimave atentatore Hitos dhe Bajramit nga qyteti, xhandaret dhe policine qe i ndiqte, Mihali shkruan: "...Kjo lufte mbajti 2 ore, pastaj me t;u mbledhur qe te gjithe, puthme trimat qe na nderuan neve dhe gjithe kombin...!
Vrasja e Bimbashit beri jehone te madhe brenda dhe jashte Shqiperise. Ky akt gjithashtu ngriti larte vlerat dhe autoritetin e Cetes Kryengritese te Cerci Topullit dhe rrit moralin ne masat e popullit per te vazhduar luften e tij per clrimin nga zgjedha otomane. Gazetat e huaja ne shtete te tjera, shkruanin me germa te medha per kryengritjen e shqiptareve dhe gjendjen e pa sigurte te pushtetit Turk ne Shqiperi. Kjo vrasje, akom me shume efekt beri ne kryeqytetin e Perandorise Turke ne Stamboll! Per te shtypur kryengritjen Sulltan Abdyl Hamiti dergoi forca te shumta ne Shqiperi. Pra, duke gjykuar jehonen dhe rendesine qe pati kjo vrasje, natyrisht dhe pa asnje prapamendim, duhet te vleresojme lart aktin heroik te dy trimave Hito Lekdushit dhe Bajram Prongjise. Te gjtihe shoket dhe miqte qe e kane njohur Hiton, kane folur me respekt dhe admirim per te. Ata kane deshmuar se gjashtaren ne gjoksin e Bimbashit e shkrepi vetem Hito Lekdushi. Kete akt e verteton edhe kenga e popullit si vijon: "Dolli shkurti e hyri marsi/ Gjirokaster u vra Bimbashi/ Sec e vrau Hito Labi/ Nga Janina vjen mazapi"... Ntyrisht, ne kete rast askush nga lekdushasit nuk ka per qellim te ngreme meritat e Hitos artificialisht dhe te ulim apo fyejme vetite dhe meritat e bashkeluftetareve te Hitos. JO. Ky veprim do te ishte jo vetem nje verpim i shemtuar por edhe mohim i se vertetes nese do te ishte ndryshe nga keto qe pohojme bazuar ne te dhenat historike dhe gojore. Qellimi yne ne kete rast, eshte njeherazi dhe ndreqja e ndonje padrejtesie qe eshte bere ne te kaluaren, lidhur me faktet per Hito Lekdushin, i cili u kushtua me mish dhe shpirt per kauzen e madhe ndaj popullit te tij, clirimin nga sundimi shumeshekullor otoman.
Eshte vendi dhe momenti te permendim, tentativat qe jane bere nga Boco Kalo- gjirokastrit, ketij krimineli e intriganti dhe puthadoret e tij, nga te cilet u vra pabesisht Hito Lekdushi!
Ne vitin 1943, ne gazeten "Tomorri" botohej nje artikull ku beheshin perpjekje qe vrasjen e Bimbashit t'ia atribuonin dikujt tjeter. Kjo orvatje mjerane, mori pergjigjen e sakte dhe te memrituar duke demaskuar falsitetin e saj, nga lekdushasi Mersin Culli, (sot deshmor i atdheut) i cili e botoi po ne gazeten "Tomorri". Per cudi, askush nuk pati kurajon te kundershtonte apo te debatonte pas ketij artikulli.
Me 5 mars te vitit 1908,Ceta Kryengrites u rrethua tradhtisht ne Mashkullore. Ne perpjekje per te zene pozicione luftimi dhe per te care reethimi, Hitua gjendet i rrethuar nga forcat turke dhe i izoluar nga shoket e Cetes, por ai me aftesite e tij mundi te largohej dhe del nga taetri i luftes. Mbas disa oresh udhetimi, ai takohet rastesisht me cetat e tjera kryengritese te Demo Eminit nga Nivica e Kurveleshit dhe te Nazif Haderit nga Palavlia e Delvines. Me propozimin e Hitos vendosin te sulmojne qytetin e Srandes ku ishin zyrtaret turq-Hyqymeti. Shkaku kryesor qe Hitua kerkoi sulmin mbi zyrtaret turq, shkak hakmarres ishte vrasja e shokut te Cetes, Hjaredin Tremishtit por edhe si prove per te vertetuar te kunderten e lajmeve qe jepnin autoritetet ushtarake se: Cetat kryengritese jane shpartalluar e asgjesuar nga forcat turke..! Ky aksion vertetoi te kunderten, cetat ishin, shtoheshin cdo dite dhe vepronin per fitoren e lirise. Mihal Grameno perseri na jep kete informacion ne librin e tij faqe 206, lidhur me shkeljen e Sarandes nga cetat qe permendem pak me siper: "Pas ca ditesh lajmerohemi qe kishin shkelur Saranden edhe na e ngarkonin neve kete shkelje. Nuk dinim as neve per cilin te besonim qe beri kete goditje po me shume besonim per Bajon (B.Topullin shen.im) ose per Abdyl Kardhiqiarande n. Edhe me teper qe besonim per Bajon e Abdylin ishte shkaku se shkelja ishte bere me nje menyre kombetare d.m.th jo grabitese se pervec godinave dhe zyrave, asndonje i huaj nuk ishte trazuar.Kishin shkelur Hyqymetin (qeverine), Posten, Rexhien(institucion i monopolit te duhanit) edhe Gjymrykun...Sic vajti Cercizi ne Gjirokaster na shkruan qe Saranden e kis kuhte shkelur Hitoja.... i cili ndodhej ne shtepine e tyre (ne shtepi te Cercizit) dhe 3-4 dite do te vinin bashke ne Cete.
Hitua u bashkua perseri me Cten Famemadhe dhe luftoi trimerisht ne te gjitha aksionet qe pasuan...."Ckuleshim se qeshuri me Hiton se kishte v eshur ca rroba prej polici te cilat ja kish marre policise ne Sarande" - shkruan M. Grameno ne faqen 208. Me vone Hitua merr pjese ne askionin e Kastanes kunder veprimeve te andarteve greke dhe me shpalljen e Hyrjetit, Ceta hyri triumfalisht ne Manastir ku iu be nje pritje madheshtore nga patriotet shqiptare. Me kete rast deshiroj te jap edhe disa fakte nga autore shkrimesh te ndryshem, te cilet me qellime tendecioze, kerkojne te tjetersojne realitetin historik te Cetes se Cerciz Topullit dhe te fyejne paturpesisht udheheqesit e saj dhe luftetaret e saj.
Perpunoi tekstin Luan Ziflo


[[Kategoria:Fshatra në Shqipëri]]
[[Kategoria:Fshatra në Shqipëri]]

Versioni i datës 8 korrik 2020 19:44

 Ky artikull ose seksion duhet të përmirësohet sipas udhëzimeve të Wikipedia-s.
Ju lutemi ndihmoni edhe ju në përmirësimin e këtij artikulli.

Lekdushi fshat në jug të Shqipërisë

Pozita gjeografike

Lekdushi ndodhet në verilinnìdje të Kurveleshit të Sipërm në një lartësi 950 metra mbi nivelin e detit. Nga lindja kufizohet me fshatin Picari, nga verilindja me fshatin e Bënçës e të Luzatit, nga veriu dhe veriperëndimi me fshatin e Nivicës, nga jugu dhe perëndimi me fshatin Progonat. Kufiri midis Progonatit dhe Lekdushit ndahet me përroin e Gurrës që rrjedh një ujë të kristaltë, nga i cili furnizohen dy fshatrat, së pari me ujë të pijshëm dhe së dyti për vaditje. Në periudhën e dimrit, Gurra e shton ujin dhe fshatrat lidhen me urë. Shekujt kanë bërë që uji ka gërmuar shtratin dhe janë formuar humnera e katarakte me lartësi të ndryshme dhe që formojnë një bukuri të rrallë: Shkëmbi i kuq i Stomries qendron si një flamur në jug-perëndim të Lekdushit .

Në lindje shtrihen malet e Lekdushit (Suhagora=sl.mali i thate), të cilët kufizohen me malet e Picarit dhe të Luzatit. Këto male janë të zhveshura, vetëm fundet e malit nga verilindj a, Tisieja dhe bredhi i Lekdushit ka edhe pyje. Tisija me pyllin e saj dushk, shkozë, mëllëzë, cërmëdel etj, kanë qenë bashkë në pyjet e Lerës bazë furnizimi me dru zjarri për fshatin. Kontraste t që formohen në këto male, me dallgëzimin e majave dhe shesheve, arat që mbilleshi n me të lashta, faqet dhe bregoret e mbuluara gjatë pranverës dhe verës me bar e lule shumëngjyrëshe, trëndelinë , ajri i pastër, erë e këndshme e trëndelinës, zhurma e zileve dhe këmborëve, blegërima e bagëtive, fyelli i barinjve, këngët e bukura të thëllëzave e birbilave të mbushnin me kënaqësi e përtëritje.

Vendbanim i i fshatit gjatë epokave hiostorik e ka ndryshuar disa herë deri sa është vendosur përfundimisht në vendin e sotëm. Vendosur në një bregotre të zgjatur të këmbës së malit të Bunaçit që formon bregore të vogla e rrafshnal ta ku janë vendosur shtëpitë dhe lagjet e fshatit. Trreth fshatit ka mjaft tokë ët punuar, vreshtari e livadhe. Vazhdimi i gjerësisë së Lekdushit është shtrirja e malit të Çoçkos në kufi me Salarinë, Nivicën, dhe Dukajt. Çoçkua, një pllajë e gjerë me lisa, pyje dhe pjesë shkëmbore ku shpellat e shumta dhe të bukura kanë shërbyer për strehimin e barinjve e të gjësë së gjallë. Aty kur dielli lind derisa perëndon, edhe Çoçkua është një panoramë e bukur nga ana pikturesk e, por ajo është zonë e banuar nga njerëz, bagëti, flora e fauna. Ka histori më vete. Këtu kanë banuar dhelpra, lepuj, shpendë, zogj të llojeve të ndryshme, turtuj, thëllëza, shqiponja, dhi të egra, sorkadhe ujqër, etj që tani janë rralluar nga gjuetia e pa kriter.

Sot në sistemin pluralist “demokratik” që ligjet duhet të zbatoheshin me rigorozitet, për vetë zhvillimi n njerëzor, nuk zbatohen sipas qëllimit që janë vënë këto ligje. Nuk ka se si të shpjegohe t ndryshe, kur në ekonomi, bujqësi, industri, kohët e fundit djegia dhe shkatërrimi i pyjeve nga zjarri në mënyrë masive, shpjegohe t me indiferen tizmin e qeverive të ashtuquajtura të majta apo të djathta qofshin. Ligji do të thotë kulturë, qytetërim, por edhe detyrim deri në ndëshkim. Të dhimbset dhe të ther deri në zemër kur shikon në këto udhëtime parcela të tëra pa të mbjella, blloqe me pemë frutorë, vreshta, mollë, qershi etj. Të prera e të shkatërruara. Njëlloj si fabrika e uzina në qytete. Një batërdi e vërtetë. Gjatë viteve të fundit ndaj ekonomisë sonë në tërësi janë bërë vandalizm a, vec të tjerave. Para viteve 90 fshati kishte afro 200 shtepi ndersa sot gjenden vetem 25.

Popullimi

Lekdushi aty nga viti 1910 ka patur 110 shtëpi , kurse në vitin 1940 kishte 134-140 shtëpi (familje) me rreth 800 banorë, duke qënë i ndarë në 5 lagje: Çelaj, Alilekaj, Memaj, Hajnaj dhe Sinamataj . Fshati është shpërngulur disa herë, për shkak të luftrave. Në korrik të 1914 siç thotë kënga:

Fushat me lule, male me dëborë

Qaj moj Shqipëria e ulëri moj e gjorë

Gratë e Kurvelesh it shkojnë për në Vlorë

Ç’i përzuri greku me foshnja në dorë...

Por ajo që dëmtoi më shumë popullsinë e fshatit dhe rrallimin ne banorëve ishte lufta Italo-Greke më 1940, ku Lekdushi u bë fushë-betejë dhe banorët lekdushas u larguan drejt Vlorës, Mallakastërs, Fierit, Durrësit e gjetkë, ku mbas luftës u kthyen rreth 60 familje dhe fshatin e gjetën të rrënuar. Nuk gjetën asnjë shtëpi në këmbë. Më 1913-1914 fshati kishte rreth 17.000 kokë bagëti të imëta, dhen e dhi, rreth 700 bagëti të trasha (lopë, pela, mushka) 70% e tyre u dëmtuan nga andartët grekë gjatë luftës. Në 1940 fshati kishte rreth 12 mijë bagëti të imëta dhe rreth 500 krerë të trasha gjatë luftës italo-greke e nazi-fashiste, më 1940-1944, përsëri u dëmtuan 60% e tyre. Blegtoria ishte baza e ekonomisë së banorëve, se bujqësia si zonë malore ishte e pakët. Sistemi pluralist si në çdo fshat, edhe në Lekdush solli shterjen e banorëve, braktisje n e tij, një realitet ky vërtetë i trishtë, ku si pasojë tani jetojnë në fshat vetëm 10 familje.

Historia

Lekdushi ka nxjerrë figura me kulturë përparimtare e patriotë, veprimtaria e tyre ka pasur rëndësi jo vetëm për vetë Lekdushin, por edhe në nivel kombëtar. Hito Xhelil Habili (Lekdushi), shok armësh me Çerçiz Topullin e Mihal Gramenon. Në mars të 1908, i cili bashkë me Bajram Ligun nga Prongjia, kreu atentatin ndaj Bimbashi turk, komandant i xhandarmeise ne Gjirokaster, që terrotrizonte një popull të tërë. Demokrati përparimtar Shuaip Hajnaj që njihet me pseudonimin, “Spartaku”, që mori pjesë aktive në revolucionin demokratik në qershor 1924. Nje nga Figurat e shquara te Lekdushit ishte edhe Mustafa Matohiti, i cili që nga viti 1934-1935 dha kontributin e madh në organizimin e lëvizjes komuniste, për organizimin e luftës Antifashiste NA.CL në krahinën e Kurveleshit, Përmetit dhe Delvinës. Gjate gjithe viteve te Luftes se Madhe Patriotike, ai dha nje kontribut te shquar. Ne betejen e Margellicit-Patos, gjate luftimeve te ashpra me forcat gjermane, Komisar-Marengleni, bie ne fushen e nderit dhe per merita te vecanta të luftes i jepet titulli Hero i Popullit. 

     Veprimtaria patriotike e atdhetare e lekdushasve, sipas fakteve historike, eshte e hershme ashtu si edhe e fshatrave te Kurveleshit, qysh nga sundimi shumeshekullor otoman. Në vitin 1847 perandoria turke po dobësohej dhe Sulltani shpalli Tanzimatin (reformen).  Autoritetet pushtuese i rriten kerkesat ndaj fshataresise shqiptare, vec taksave te reja ne natyre, vergji e xhelep, taksa mbi token dhe te dhjetat etj., kërkonin djemtë ushtarë të shërbimit të detyrueshëm për perandorinë.    
  
      Këto masa shtrenguese dhe shfrytezuese të qeverisë osmane ishin të rënda dhe në kurriz të fshatarsi së së Kurveleshit, ndaj banorët u revoltuan dhe organizua n qëndresë, ku dhe lekdushasit u aktivizua n totalisht . Në kete periudhe me 1847, u zhvillua kuvendi te rrapi në Toroninë siç thotë kënga:

Te rrapi në Toroninë Që është pranë Zhulatit, E përgatitën metingë Të lidhën ligat e fatit. 

      Në Kuvendin e Taroninës më 1847 mori pjesë edhe perfaqesia e Lekdushit e përbërë nga 7 vetë, i kryesuar nga Zano Imer Zanaj. Në këtë kohë, turqit që hynë përsëri në Kurvelesh dhe bënë bastisje në masë, ne zbatim te politikes se saj qeveria turke kreu shume arrestime, ga Lekdushi u arrestuan dhe interrnua 7 burra që përbënin kryepleqësinë me në krye Lole Kuçin e Hodo Hysenaj. Poeti i kohës thotë:

..."Me burrat e Labërisë Për shpëtimin te mëmëdhesë Për luftën kundra Turqëisë".

Dhe më poshtë: ..."U lidhen me besa besën Luftëtarë mijë tetë, Për shpëtim të mëmëdhesë Gjithë burrat e vërtetë". 

     Perseri mbas shume perpjekjesh te vazhdueshme, në vitin 1913, mbas shpalljes se Pavaresise se Shqiperise, nje tjeter armik do te shfaqej akoma me i eger, me qellim te psuhtimit te trojeve shqiptare ne viset jugore. Perseri burrat e Lekdushit me  pleqësine e fshatit, kundërshtuan me force kërkesat e grekërve për dorëzimin e armëve, pra, carmatosjen e burrave. Ne takimin me burrat e Kurveleshit, ne Kuvendin qe u zhvillua ne Lisat e Kadhe ne zonen e Progonatit,Lekdushi perfaqesohej nga Bastri Hajno dhe Tare Banushi. Pjesemarresit moren vendim te mos dorëzonin  arrmët si dhe te organizoheshin per te perballur luften nga andartet greke. Nga forcat greke u arrestua gjithë pleqësia e fshatit me kryeplak Xhevit Sulo-Lekdushi.

Ne kryuengritjen e shtatorit të 1911 ne zonën e kardhiqit kurveleshasit u pëprballën me një ushtri të madhe turke, luftimet vazhduan tre muaj, ceta e Lekdushit komandohej nga Bastri Hajno. Gjate veprimeve luftarake, luftetaret kurveleshas zunë rob një uzbash dhe 20 ushtarë turq(cituar revista “Leka” Shkodër, numër përkujtimor me rastin e 25 vjetorit të indipendencës Kombëtare 1937). 

     Për perballimin i okupacionit grek më 1913-1914, kurveleshasit oragnizuan qëndrese dhe hapën front lufte me vije luftimi në Qafen e Skërficës, Zhulat, Taroninë, Kolonjë, Shtëpëz, Picar. Lekdushasit që përbëheshin nga 75 veta u ndanë në dy ceta dhe mbrojtën vijën Bojkëth-Shtëpëz Ura e Subashit. Ceta e Mauzerëve (pushkatareve) komandohej nga Ibrahim Lula Skëndi kurse çeta e Maliherëve komandohej nga Belul Zenelaj. Kjo ndarje me emertimin e armëve, u be per lehtesimin e  furnizimit me fisheke. Mauzerxhinjtë mbronin vijën e Bojkëth-Shtëpëz, kurse malijherxhinjtë Shtëpëz-Ura e Subashit(hani i subashit.) Beteja ishte e pergjakshme. Pikerisht poeti popullor Merko Koroni ne "Shpata e Laberise" per keto luftime shkruan:

..."Ishte Zanua nga Lekdushi Kish ardhur Ali Hormova, Besho Mingua nga Bolena Labe Duka nga Gusmari Si Aliu nga Tepelena. Ata gjithë malin zune Lekdush e Progonat Djemtë luftojnë në këmbë Lavdi pacin mëmë e atë".... 

    Vetë historia na mëson se jeta ëshë luftë. Dhe liria fitohet vetem me luftë. Perseri më 1920, kur Italia fashiste kerkonte te pushtonte Vloren, kurveleshasit zhvilluan kuvend tjetër në Gusmar. Nga Lekdushi morën pjesë 3 përfaqesues që kryesoheshin nga Eqber Shehu-Lekdushi. Në këtë luftën e Vlores morën pjesë 70 lekdushas me komandant Belul Zeneli dhe sekretar Sinan Tare Kërpi.

Shqiptari dhe kurveleshasit në përbërje të këtij kombi, që shumë herët nga Pellazgëria e Iliria ka ecur nëpër luftra, por lufta më e madhe e shqiptareve ishte Lufta Antifashiste Nacional Çlirimtare kundër nazifashizmit dhe që u kurorëzua me fitoren e madhe, clirimin e Shqiperise me 29 nentor 1944. Lekdushasit i dhanë asaj lufte 14 dëshmorë dhe Heroin e Popullit, Birbilin e Laberise Mustafa Matohiti. 

    Lekdushi si fshat u cilësua bazë e rëndësishme e asaj Lufte te Madhe. Presidiumi i Kuvendit Popullor i Republikes se Shqiperise per kohen, i ka akorduar fshatit Lekdush Dekoratën e kujtimit dhe te Trimëriasë. Në qendër të fshatit janë vendosur busti i Heroit të Popullit Mustafa Matohiti, Lapidari me emrat e dëshmorëve të Luftes Antifashiste Nac. Çlirimtare, Pllakate përkujtimore të patriotit lekdushas Hito Xhelil Habili, pllakat e përkujtimores e Këshillit të Parë Antifashist Nac.ÇL. te Lekdushit. 
     Lekdushi edhe pse nje fshat i vogel, ka dhene shumë burra qe jane shquar per kontributin e tyre ne ceshtjet krahinore dhe kombetare. Ramadan Habili luftëtar ne 12 beteja, nga 1914-1944. Drejtues i Këshillit Nac.Cl. kryetar Elmaz Zeneli dhe Sekretar Haqo Iliazi-Pleshti. Më 28 nëntor 1942 sulmohet Prefektura e Gusmatrit, date e cila shënon dhe Clirimin e Kurveleshit. Në këtë aksion mori pjesë ceta e Lekdushit me komandantin Xhelo Iliazi-Pleshti. Krijimi iorganizatës së rinisë drejtuar nga Ramiz Haqo-Pleshti e Bejo Gege Hajno. Krijimi i organizatës së gruas në këtë periudhe u drejtua nga kryetarja, gruaja patriote Shabo Hysaj. Në luftën Na.Cl morën pjesë 65 dëshmorë partizanë në njësitë e ndryshme të ushtrisë Na.Cl. dhe 44 veta në batalione territoriale. Nga periudha e luftes me pushtuesit greke 1911-1916, si dhe gjate Luftes Antifashiste Nac.Cl. Lekdushi eshte djegur katër herë. Lekdushasit kanë qene te pergjeruar per dije, arsim dhe kulture. Per here te pare ne Lekdush në nentor 1919 u hap shkolla e parë shqipe me iniciativen e athdetarit Sinan Tare Kërpi, emrin e te cilit prej disa dekadash mban shkolla e fshatit. Me dhjetra lekdushas kanë mbaruar arsim të lartë ne profesione te ndryshme si Xhemal Elmaz Zeneli, Fruz Boco Mataj, Zyhdi Shehu, Lulo Skendaj, Balil Muho, Isuf Sheme majkaj, Afat e Xhevat Resul Serjani, Arjan e Misto Muco Mucaj, Gjergji e Sharaf Guce Hajno, Albert, Shemsi e Perparim Murat Hajnaj, Novruz Rauf Çulli, Kujtim Selman Hitaj, Bujar Avdi Llapaj, Agim Caush Hysaj, Sheko Muharrem Shehaj etj. Prej tyre ka dhe me grada shkencore si Kandidat i Shkencave Afat Seriani, Doktor i Shkencave ne Fizike Dragua Zenelaj,Fadil majko majkaj, Luan Birce Ziflo-Kerpi, Barjam e Alisha Goxho Kerpi, Adnan Godo Kerpi, Arben Rexhep Isufi, Vehet e Agim Demo Basha, Vito Kadri Matohiti etj. Te gjithe personat me siper kane mbaruar para viteve '90. Ky shkrim ne te ardhmen e afert do plotesohet me sakte edhe me probleme te tjera por edhe me shume te rinj qe kane kryer shkollat e larta ne periudhen e sistemit demokratik ne Shqiperi. Lekdushi ka nxjerrë edhe shkrimtare, publiciste e poete si Meto Muho, Bejo Hajno, Luan Ziflo, Agim Basha etj. Dikush bëri një propiozim: të krijojmë shoqatën “Lekdushi”, një tjetër iu përgjigj”: -Ç’na duhet shoqata mbi shoqata! Se iu bie vlera kur kemi shoqatën “Labëria”. Mjafton se ne kemi gazetën “Lekdushi”. Lekdushasit e Sarandës sposorizuan numrin 7 të gazetës “Lekdushi”, ajo dërgohet në diasporë, kudo që ndodhen lekdushasit. Ne nuk harrojmë se lekdushasit e mërguar kanë dhënë kontribut patriotik që e nderojnë fshatin. Të tillë mund të përmendim: Qemal Veselin, i cili kur shoqëria “Vatra” në Amerikë u tradhëtua , Qemal Veseli që mbante arkën e shoqatës e mbrojti atë nga ata që donin ta rrëmbenin me marifete. Sinan Tare Kërpi, në atë kohë, ka shkruar në shtypin e kohës për mbrojtjen e interesav e kombëtare nga shovinistët fqinjë.

Më 14 tetor 1912 Tare Banushi ngriti flamurin kombëtar në Lekdush. 

       PAK PER ATDHETARIN DHE LUFTETARIN HITO HABILI - LEKDUSHI
    Hito Habili ishte nje nga bijte e Lekdushit i cili mbetet ne analet e Historise Kombetare, si nje luftetar trim dhe liridashes shembullor. U lind ne fshatin Lekdush me 1883., ne nje familje te varfer barinjsh. Ai mbeti jetim  qysh foshnje dhe per fat te keq, nuk mundi te ndjeje perkedhelite e nenes se tij. Qysh heret ne rinine e tij u perball me shume veshtiresi te jetes, me skamjen, mjerimin anadollak, padijen etj. Gjendja e veshtire ekonomike e detyron te largohet nga fshati e te punoje si bari ne agallaret e Gjirokastres. Ne pergjithesi kurveleshasit ishin te varfer nga ekonomia, kjo jo pse ata nuk ishin te afte por, vete kushtet natyrore te zones malore, me shume pak toka are, krijonin mjaft veshtiresi per prodhimin dhe sigurimin e dritherave te bukes. Kurveleshasit gjithmone njihen mire per vetite e tyre te larta, njerez te beses, trima, mikprites dhe luftetare te shquar. Nja nga traditat e tyre nga pershtypjet tek te  huajt, ka qene: "Kur behen dy laber bashke, lind nje kenge".  Mnedoj se nuk eshte rasti te permnendim ate radhe te gjate trimash luftetare te Lekdushit e Kurveleshas, te cilet i ka perjetuar historia aq bukur, i kane perjetuar legjendat dhe kenget popullore, por, mendoj te permendim vetite e tyre te tardites dhe atdhedashurise. Ata bashke me qumeshtin e nenes kane ushqyer ne venat e tyre ato cilesi te arrira per dashurine ndaj athdeut te yre te shumevuajtur. Ne kete ambjent dhe me keto karakteristika u ushqye dhe u brumos edhe Hito Labi. Rinine e tij e kaloi ne ato periudha te nxehta historike te Rilindjes Kombetare ne fshatin e tij te lindjes, kur pena dhe pushka e atdhetareve shqiptare kishte bere jehone ta madhe dhe ishin gershetuar me historine e paraardhesve, Gjoleke Kuci, Celo Picari, Hodo Nivica, dhe shume kapedane te tjere te lindur dhe rritur atje ne malet e Kurveleshit. Ishte pikerisht dashuria per atdheun e tij te roberur dhe urrejtja pa kufi ndaj pushtuesve shekullore otomane, te cilin e imponuan te bashkohet me Ceten Famemadhe te Cerciz Topullit e Mihal Gramenos. Kishte mesuar se ishte krijuar Ceta e Luftetareve per Liri dhe pa vonuar niset te bashkohet me ta. Mbas pak ditesh te lodheshme ne muajin e ftohte me 15 janar 1908, mundi te bashkohej me luftetaret e lirise, ku qendroi deri ne fund te veprimtarise luftarake te Cetes, besnik dhe luftetar i idealeve atdhetare. Gjate gjithe kohes, Hitua nuk u shkeput asnje moment nga radhet e shokeve luftetare. Vlen te permendim nje pasayh nga libri i publicistit, shkrimtarit dhe poetit Mihal Grameno, lidhur me aktivitetin e Hito Habilit. Ne librin e tij "Kryengritja Shqiptare" ne faqen 184, ai shkruan: "...Ne Bularat hasme edhe Hito Lekdushin i cili na kerkonte gjurmet per t'u shoqeruar me neve, sikunder qe edhe beme..." Keto radhe vertetojne qe Hitua nuk u bashkua rastesisht me Ceten por me vullnetin dhe deshiren e tij ne sherbim te interesave kombetare, per qellimin kryengrites dhe luften kunder pushtuesit otoman. Mendohet se informacion  per vendndodhjen e Cetes i ka dhene Hitos edhe atdhetari tjeter nga Lekdushi Carcan Barxha, i cili ne ate kohe kishte stanin e tij me dhen ne afersi te Libohoves. Carcani i njihte anetaret e cetes, te cilet i kishte strehuar, ndimuar e furnizuar me ushqime e municione, por ishte dhe mik me familjen e Topullareve. 
      Hitua gjate gjithe aktivitetit te tij luftarak, u shqua per afetsite e tij trimerore,sllanin per te vrare Bimbashin dashruine dhe respektin per shoket, shpirtin e sakrifices dhe dashurine e pakufishme ndaj atdheut te tij. Akti me i larte e heroik qe e ngriti ate ne radhen e kryetrimave dhe emrin e tij e vendosi ne piedestalin e pavdekshem, ishte atentati ndaj Bimbashit, komnadantit te xhandarmerise turke ne Gjirokaster Halil Boshnjaku. Bimbashi, me verpimet e tij kriminale, ishte bere njeriu me i urryer ne popullin dhe djalerine shqiptare te asaj kohe. Ai ndiqte, burgoste dhe syrgjynoste djemte luftetare qe kerkonin te shpetonin nga kucedra e otomanizmit turk. Keto veprime te tij, detyruan trimat kryengrites te vendosin per asgjesimin e tij fizik! Ja si shkruan Mihal Grameno ne librin e tij "Kryengritja Shqiptare" faqe 187-188: "...Dy here vajten ne Gjirokaster Haredini me Asllanin per te vrare Bimbashin, po mjerisht nuk paten fatin, meqene qe nuk e gjetne. Kur deshen te vinin te dyten here na ngjajti nje episod. Laberit, d.m.th. shoket t'ane, kishin biseduar vecanerisht e kishin vendosur qe Bimbashin t'a vrasin laberit...Domosdo e pranuam kete vendim dhe kete barre e muar persiper Hito Lekdushi ma Bajram Prongjine !!
      Me tej Mihali vazhdon: "...Ishte dite e hene  25 shkurt 1908, dite tregu kur u nisne Hitoja me Bajramin per ne Gjirokaster, si u veshne me rroba tregtari. Pas pllanit qe kishim bere, ata ryne me oren 8 ne qytet, Selfua me Haredine vane me oren 9 ndane qytetit edhe Qenani me Asllane, vane ne qimitir e krishtereve per te mbrojtur shoket kur te dalin nga qyteti. Cercizi une , Abdyli, Myftari dhe Pirrua qendruam ne breg te mpronim shoket nga ushtria kur t'i ndiqte. 
      Pllani ishte fort bukur pregatitur, prandaj syte edhe veshet i kishim qepur permbi Gjirokaster, duke pritur me padurim fershellimen e pushkes. Cdo sekunde per neve ishte nje mot edhe cdo levizje e vogel, qe te behesh, na rrihte zemra. Me oren 11.15 kohe e drekes, degjojme te shtena pushke edhe pas pak sekondash shohim Hiton me Bajramin te dalin nga qyteti duke rendur me gjashtaret ne dore"... Vrasja e Bimbashit u prit me nje gezim te patrguar nga ana e gjithe popullit, i cili na uronte nga thelbi i zemres, se muntme ta shpetojme prej nje turku te lik edhe tiran, qe tmerronte popullin, me faj ose pa faj, meqenese qe ishte nje shqiptaroman i math! (faqe 189). Me tej ai pershkruan luften e ashper qe u zhvillua midis Cetes e cila mbronte terheqjen e dy trimave atentatore Hitos dhe Bajramit nga qyteti, xhandaret dhe policine qe i ndiqte, Mihali shkruan: "...Kjo lufte  mbajti 2 ore, pastaj me t;u mbledhur qe te gjithe, puthme trimat qe na nderuan neve dhe gjithe kombin...!
       Vrasja e Bimbashit beri jehone te madhe brenda dhe jashte Shqiperise. Ky akt gjithashtu ngriti larte vlerat dhe autoritetin e Cetes Kryengritese te Cerci Topullit dhe rrit moralin ne masat e popullit per te vazhduar luften e tij per clrimin nga zgjedha otomane. Gazetat e huaja ne shtete te tjera, shkruanin me germa te medha per kryengritjen e shqiptareve  dhe gjendjen e pa sigurte te pushtetit Turk ne Shqiperi. Kjo vrasje, akom me shume efekt beri ne kryeqytetin e Perandorise Turke ne Stamboll! Per te shtypur kryengritjen Sulltan Abdyl Hamiti dergoi forca te shumta ne Shqiperi. Pra,  duke gjykuar jehonen dhe rendesine qe pati kjo vrasje, natyrisht dhe pa asnje prapamendim, duhet te vleresojme lart aktin heroik te dy trimave Hito Lekdushit dhe Bajram Prongjise. Te gjtihe shoket dhe miqte qe e kane njohur Hiton, kane folur me respekt dhe admirim per te. Ata kane deshmuar se gjashtaren ne gjoksin e Bimbashit e shkrepi vetem Hito Lekdushi. Kete akt e verteton edhe kenga e popullit si vijon: "Dolli shkurti e hyri marsi/ Gjirokaster u vra Bimbashi/ Sec e vrau Hito Labi/ Nga Janina vjen mazapi"... Ntyrisht, ne kete rast askush nga lekdushasit nuk ka  per qellim te ngreme meritat e Hitos artificialisht dhe te ulim apo fyejme vetite dhe meritat e bashkeluftetareve te Hitos. JO. Ky veprim do te ishte jo vetem nje verpim i shemtuar por edhe mohim i se vertetes nese do te ishte ndryshe nga keto qe pohojme bazuar ne te dhenat historike dhe gojore. Qellimi yne ne kete rast, eshte njeherazi dhe ndreqja e ndonje padrejtesie qe eshte bere ne te kaluaren, lidhur me faktet per Hito Lekdushin, i cili u kushtua me mish dhe shpirt per kauzen e madhe ndaj popullit te tij, clirimin nga sundimi shumeshekullor otoman. 
       Eshte vendi dhe momenti te permendim, tentativat qe jane bere nga Boco Kalo- gjirokastrit, ketij krimineli e intriganti dhe puthadoret e tij, nga te cilet u vra pabesisht Hito Lekdushi! 
       Ne vitin 1943, ne gazeten "Tomorri" botohej nje artikull ku beheshin perpjekje  qe vrasjen e Bimbashit t'ia atribuonin  dikujt tjeter. Kjo orvatje mjerane, mori pergjigjen e sakte dhe te memrituar duke demaskuar falsitetin e saj, nga lekdushasi Mersin Culli, (sot deshmor i atdheut) i cili e botoi  po ne gazeten "Tomorri". Per cudi, askush nuk pati kurajon te kundershtonte apo te debatonte pas ketij artikulli.
       Me 5 mars te vitit 1908,Ceta Kryengrites u rrethua tradhtisht ne Mashkullore. Ne perpjekje per te zene pozicione luftimi dhe per te care reethimi, Hitua gjendet i rrethuar nga forcat turke dhe i izoluar nga shoket e Cetes, por ai me aftesite e tij mundi te largohej dhe del nga taetri i luftes. Mbas disa oresh udhetimi, ai takohet rastesisht me cetat e tjera kryengritese te Demo Eminit nga Nivica e Kurveleshit dhe te Nazif Haderit nga Palavlia e Delvines. Me propozimin e Hitos vendosin te sulmojne qytetin e Srandes ku ishin zyrtaret turq-Hyqymeti. Shkaku kryesor qe Hitua kerkoi sulmin mbi zyrtaret turq, shkak hakmarres ishte vrasja e shokut te Cetes, Hjaredin Tremishtit por edhe si prove per te vertetuar te kunderten e lajmeve qe jepnin autoritetet ushtarake se: Cetat kryengritese jane shpartalluar e asgjesuar  nga forcat turke..!  Ky aksion vertetoi te kunderten, cetat ishin, shtoheshin cdo dite dhe vepronin per fitoren e lirise. Mihal Grameno perseri na jep kete informacion ne librin e tij faqe 206, lidhur me shkeljen e Sarandes nga cetat qe permendem pak me siper: "Pas ca ditesh lajmerohemi qe kishin shkelur Saranden edhe na e ngarkonin neve kete shkelje. Nuk dinim as neve per cilin te besonim qe beri kete goditje po me shume besonim per Bajon (B.Topullin shen.im) ose per Abdyl Kardhiqiarande n. Edhe me teper qe besonim per Bajon e Abdylin ishte shkaku se shkelja ishte bere me nje menyre kombetare d.m.th jo grabitese se pervec  godinave dhe zyrave, asndonje i huaj nuk ishte trazuar.Kishin shkelur Hyqymetin (qeverine), Posten, Rexhien(institucion i monopolit te duhanit) edhe Gjymrykun...Sic vajti Cercizi ne Gjirokaster na shkruan qe Saranden e kis kuhte shkelur Hitoja.... i cili ndodhej ne shtepine e tyre (ne shtepi te Cercizit) dhe 3-4 dite do te vinin bashke ne Cete.
     Hitua u bashkua perseri me Cten Famemadhe dhe luftoi trimerisht ne te gjitha aksionet qe pasuan...."Ckuleshim se qeshuri me Hiton se kishte v eshur ca rroba prej polici te cilat ja kish marre policise ne Sarande" - shkruan M. Grameno ne faqen 208. Me vone Hitua merr pjese ne askionin e Kastanes kunder veprimeve te andarteve greke dhe me shpalljen e Hyrjetit, Ceta hyri triumfalisht ne Manastir ku iu be nje pritje madheshtore nga patriotet shqiptare. Me kete rast deshiroj te jap edhe disa fakte nga autore shkrimesh te ndryshem, te cilet me qellime tendecioze, kerkojne te tjetersojne realitetin historik te Cetes se Cerciz Topullit dhe te fyejne paturpesisht udheheqesit e saj dhe luftetaret e saj. 
      Perpunoi tekstin Luan Ziflo
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Lekdushi&oldid=2135273"