Sistemi nervor

Shpjegim

Ky artikull sipas rregullores mbi shkronjat Ç, ç, Ë, ë, bie në kundërshtim me rregulloren e Wikipedisë në gjuhën shqipe, për këtë arsye nuk mund të merret si i saktë derisa të rregullohet.

Sistemi nervor qendror

Organizmi ka disa sensore (receptore ndjeshmërie), pjesa më e madhe e te cilëve ndodhet në sipërfaqe, dhe kanë si "detyre" të ndjejnë botën që na rrethon dhe të informojnë qëndrët që përbejnë sistemin nervor (SN). Informacioni percohet nepërmjet sinjaleve elektrike që deshifrohen nga vetë qëndrat dhe perceptohen si "njesi". Receptoret e lekures dhe mukozes se gojes e te hundes jane te ndjeshem ndaj ngacmimeve te prekjes, termike dhe te dhimbjes; meqe ato na mbajne ne kontakt me boten e jashtme ndjeshmeria e tyre quhet ekzoceptive. Organizmi ka edhe organe te specializuar, qe ndodhen te gjithe ne koke, qe jane pergjegjes per shikimin, degjimin, nuhatjen dhe shijimin. Disa receptore te tjere ndodhen ne kapsulat e artikulimit, ne muskujt skeletore dhe ne lidhjet muskul-tendine: jane te ndjeshem ndaj ndryshimeve te gjatesise ose ndja tensioneve te perberesve te sistemit muskulor (muskujt, tendinat, ligamentet), pra behen aktive kur trupi leviz. Organet e brendshme kane sensore qe perceptojne dhimbjen dhe trysnine (per shembull kur mbushet fshikeza, ose ndryshimet kimike (per shembull sasia e dioksidit te karbonit ne gjak). Te gjitha keto informacione duhet ti dergohen qendrave nervore te cilat i integrojne me njera tjetren dhe me ate qe ruajne ne memorie, dhe e perdorin jo vetem per te na lidhur me boten e jashtme, per te patur sensin e vendndodhjes dhe drejtimit ne hapesire dhe per te ditur nese forca muskulare qe perdoret eshte e pershtatshme per rezistencen qe duam te mundim, per edhe per te dhene pergjigje te pershtatshme. Keto te fundit mund te jene somatike (nese nderhyjne muskujt skeletore) ose te brendshme (nese ndryshohet aktiviteti i organeve te brendshme). SN eshte nje kompleks perberesish ne vazhdimesi me njeri tjetrin te perbere kryesisht nga indi nervor (neurone dhe qeliza gliale): ndahet ne dy pjese te medha, sistemi nervor qendror (SNQ) i cili ndodhet ne kafke dhe ne palcen kurrizore, dhe sistemi qendror periferik (SNP) qe ndodhet ne gjithe pjesen tjeter te trupit edhe brenda te gjithe organeve. SNP ku bejen pjese te gjithe receptoret e ndjeshmerise te lartpermendur ka si detyre te perceptoje ngacmimet e ambjentit dhe ato te brendshmet dhe tia dergoje SNQ dhe me pas ti dergoje te gjithe organeve pergjigjet e SNQ. Ky i fundit ka si detyre deshifrimin e informacioneve qe vijne nga periferia, ti perpunoje dhe ti jape nje pergjijge te pershtatshme. SNQ perbehet nga palca kurrizore, shtylla e trurit (qe perbeht nga palca e zgjatur, ura dhe truri i mesem), truri i vogel, truri i ndermjetem. SNp perbehet nga nervat, nyjet e receptoreve ndjesore, duke perfshire organet e aparatit te shikimit, degjimit, ekuilibrit, nuhatjes dhe shijes.

Pergjithesime per sistemin nervor qendror

SNQ perfaqeson bashkesine e te gjitha formacioneve nervore qe ndodhen brenda kafkes dhe shtylles kurrizore. Ne SNQ ndodhen te gjithe mekanizmat qe bejne te munudr pershtatjen e vazhdueshme te individit ndaj ndryshimeve te vazhdueshme te ambjentit. Ky funksion jep pergjigje mjaft komplekse nepermjet te cilave SNQ rregullon funksionimin e te gjithe aparateve.SNQ lejon pershtatjen si ndaj ambjnetit rrethues dhe ndaj ndryshimeve te manjentit te brendshem (sistemi nervor vegjetativ). Ai merr informacione si nga ambjenti i jashtem dhe nga ai i brendshem nepermjet fibrave qe cojne informacion nga periferia. Kjo mundesi rregullohet nga prania e disa receptoreve ndijore (retina e syut per driten, Aparati i Kortit ne vesh per tingujt, receptoret termike te lekures dhe organeve te brendshme per ndryshimet e temperatures,receptoret kimike per perceptimin e perqendrimeve jonike, receptoret e trysnise per ndryshimet e saj, receptoret hormonale per kontrollin e funksioneve sekretuese etj) Keto infromacione arrijne ne sistemin qendror ku peprunohen per ti dhene nje pergjigje te pershtatshme natyres se ngacmimit te perceptuar dhe i dergohen periferise nepermjet fibrave qe dalin nga SNQ. Aktiviteti levizor i mirfillte varet integriteti antomofunksioanl jo vetem i fibrave dalese po dhe nga formacionet receptoriale qe dergojne informacione ndijore ne SNQ dhe sidomos nga integriteti i ketij te fundit qe ben te mundur ne cdo moment dhenien e pergjigjeve te pershtatshme. SNQ shfaqet i ndertuar nga perseritja e disa qarqeve. Keto qarqe perbehen nga 1) nje qelize qe ka kontakt me periferine, ku mbledh infromacionet (neuron ndijor); 2) nje qelize qe i dergon mesazhe periferise per te realizuar kontraktimet muskulore ose aktivitetet sekretore (neuron levizor); 3)nje qelize qe ndervendoset mes te dyjave dhe modulon informacionin qe vjen me sinjalin dales (neuron i ndermjetem). Parimet kryesore te funksionimit te SNQ mund te konceptohen duke imagjinuar nje numer shume te madh te ketyre zinxhireve. Ka zinxhire qe nuk kane neuron te ndermjetem dhe jane baza e pergjigjeve te menjehershme, reflekseve. Ne te vertete edhe zinxhiret ku neuroni i ndermjetem eshte i pranishem mund te japin pergjigje te menjehershme kryesisht si pergjigje ndaj nje gjendjeje urgjete ose per mbrojteje. Baza e funksionimit te SNQ eshte neuroni. Neuroni eshte nje qelize e specializuar ne percimin e shpejte te sinjaleve elektrike qe pasi arrijne ne fund te zgjatimeve te tij clirojne substanca kimike nepermjet te cilave neuroni komunikon me qelizat e tjera. Neuroni mund te ndryshoje vazhdimisht sasine dhe cilesine e ketyre kontakteve duke krijuar nje plasticitet nepermjet te cilin SNQ mund te memorizoje eksperienca te reja.

Teoria e neuronit

Kjo teori mbështet në ndarjen anatomike të cdo elementi nervor nga të tjerët. Pra SNQ (Sistemi Nervoz Qëndror) është i ndërtuar nga elemente qelizore të ndarë nga forma, përmasat dhe karakteristikat morfologjike shumë të ndryshme, të lidhura mes tyre nga zona të specializuara të quajtura sinapse. Përgjate aksonit impulsi nervor përhapet me shpejtësi si nje vale qe con në një kthim total të potencialit elektrik. Kur potenciali arrin në fund të aksonit cliron në hapësirën ndërqelizore midis dy neuroneve një numër te caktuar neurotransmetuesish që modifikojnë aktivitetin elektrik të neuronit tjetër.

Palca kurrizore

Pershkrimi makroskopik i palces kurrizore

Palca kurrizore eshte pjese e SNQ, bashke me trurin me te cilin eshte e lidhur drejtpersedrejti. Ndodhet ne shtyllen kurrizore dhe ka formen e nje cilindri te gjate, paksa i shtypur para dhe mbrapa, i gjate retth 44cm, me nje diameter mesatar 1cm dhe peshe 28g. Lidhet me periferine me nje seri dyfishe prej 33 nervash shpinore qe dalin nga shtylla kurrizore nepermjet vrimave ndervertebrore. Cdo nerv degezohet ne dy rrenje, nje te pare dhe nje te pasme, qe jane te lidhur me palcen kurrizore. Gjate viteve te para te jetes shtylla e qafes dhe pjesa perkatese e palces kurrizore rriten njesoj, ndersa shtylla e gjoksit dhe e barkut rriten me shume se palca perkatese. Ky fenomen ben te mundur qe ne fund te zhvillimit palca kurrizore mos ta mbushi teresisht ne gjatesi shtyllen kurrizore duke u ndalur ne vertebren e dyte te zones se mesit. Meqe nervat shpinore dalin nga shtylla kurrizore nepermjet vrimave perkatese ndervertebrore, si pasoje nervat e pare shpinore bejne nje rruge horizontale per te dale tek vrima e emergjences, ndersa te tjeret bejne nje rruge me te pjerret, derisa te fundit jante te detyruar te shkojne pothuajse vertikalisht ne crimat perkatese. Palca kurrizore(PK) eshte e rrethuar nga tre fleteza lidhese qendersynuese, meningjet shpinore. Ne pjesen e poshtme PK hollohet ne konin placor ndersa meningjet te fijen fundore qe fiksohet ne faqen e mbrapme te kockes se bishtit si ligamnet i bishtit. Ky ligament eshte e elemnt qendrueshmerie per palcen dhe ndihmon per ta mbajtur ne pozicion qendror ne kanalin kurrizor. Keshtu lengu i shtylles jo vetem qe e suhqen paceb por dhe e mbron duke zbutut trumat dhe shtypjet me skeletin. PK nuk eshte uniforme, por ka dy pjese me te zgjeruara, nje ne nivelin e qafes (fryrja cervikale) dhe nje ne nivelin e belit ( fryrja lombare). Keto fryrje jane pasoje e pranise se gjymtyreve te siperme e te poshtme. Tek gjymtyret ne fakt ndodhen shume muskuj dhe nje inervim komplejs si levizor dhe ndijor, prndaj fibrat nervore jane te shumta. Kjo sjell nje numer me te madh dhe volum te larte ne pjesen perkatese te PK, qe sjell dhe fryrjet. Ne siperfaqe PK ka disa hulli gjatesore qe pershkojne te gjithen. Pk ndhat ne nennjesi qe euhen neuromere ne te djathte dhe ne te majte te te cilve shafqen dy rrenje nje e parme dhe nje e pasme. E parmja pebehet nga aksone neuronesh levizore qe inervojne muskujt skeletore, ose muskulateuren e lemuar dhe gjendrat. Rrenja e pasme perbehet nga aksone neuronesh pseudounipolare qe vendosen ne nyjet shpinore dhe e i cojne PK informacionet qe marrin nga periferia.

Struktura e palces kurrizore

Neqoftese e seksjonojme terthortazi PK vihet re se lenda gri ndodhet ne qender ndersa e bardha ne periferi. Ne qender PK pershkohet nga nje kanal i holle qe quhet kanali qendror i cili vazhdon ne shtyllen e trurit dhe brenda tij mban lengun e shtylles kurrizore. Lenda gri eshte noforme fluture. Pjesa terthore eshte lidhja gri ku kalon kanali qendror, ndersa krahet ndahet ne te parme e te pasme. Nese e shikojme ne menyre tredimensionale lenda gri perbeht nga shtylla me neurone, ndersa e bardha nga fibra nervore qe transportojne impulset. Quhen shtylla neuronesh nese jane te gjate perndyrshe marrin emrin berthama. Lenda e bardhe e perbere nga fibra nervore krysisht me mieline ndahet nga grija nga disa kordone. Ne vdo gjysme te PK dallohen nje kordon i pasem, nje anesor dhe nje perparem.

Substanca gri e shtylles kurrizore

Substanca gri ka neurone me akson te gjate me mieline qe del nga ajo dhe neurone me akson te shkurter pa mieline qe rrijne brenda saj. Neuronet levizore grupohen ne pjesen e parme ku formojne shtylla me gjatesi te ndryshme ose berthama. Jane neurone multipolare dhe aksonet e tyre pershkojne lenden e bardhe mes dy kordoneve dhe shfaqen te veshur me mieline. Pasi dalin nga palca bejne pjese ne rrenjet e parme te nervave shpinore. Ndahen ne alfa dhe gama ku te paret sherbejne per fibrat muskulore te lemuara skeletore ku degezohen dhe cdo dege krijon sinaps me nje fiber muskulore, ndersa te dytet inervojne mukulaturen e lemuar te boshtit neuromuskulor. Me hark reflektor kuptojme kur nje akson pasi del nga palca arrin ne nje muskul

Shiko dhe këtë

• Njeriu