Sistemi nervor

Shpjegim

Ky artikull sipas rregullores mbi shkronjat Ç, ç, Ë, ë, bie në kundërshtim me rregulloren e Wikipedisë në gjuhën shqipe, për këtë arsye nuk mund të merret si i saktë derisa të rregullohet.

Sistemi nervor qendror

Organizmi ka disa sensore (receptorë ndjeshmërie), pjesa më e madhe e te cilëve ndodhet në sipërfaqe, dhe kanë si "detyre" të ndjejnë botën që na rrethon dhe të informojnë qendrat që përbejnë sistemin nervor (SN). Informacioni përçohet nëpërmjet sinjaleve elektrike që deshifrohen nga vetë qendrat dhe perceptohen si "njësi". Receptorët e lëkurës dhe mukozës se gojës e te hundës janë te ndjeshëm ndaj ngacmimeve te prekjes, termike dhe te dhimbjes ; meqë ato na mbajnë ne kontakt me boten e jashtme ndjeshmëria e tyre quhet ekzoceptive. Organizmi ka edhe organe te specializuar, qe ndodhen te gjithë ne koke, qe janë përgjegjës për shikimin, dëgjimin, nuhatjen dhe shijimin.

Disa receptorë te tjerë ndodhen ne kapsulat e artikulimit, ne muskujt skeletore dhe ne lidhjet muskul-tendine : janë te ndjeshëm ndaj ndryshimeve te gjatesise ose ndja tensioneve te perberesve te sistemit muskulor (muskujt, tendinat, ligamentet), pra bëhen aktive kur trupi leviz. Organet e brendshme kane sensore qe perceptojne dhimbjen dhe trysnine (për shembull kur mbushet fshikeza, ose ndryshimet kimike (për shembull sasia e dioksidit te karbonit ne gjak).

Te gjitha këto informacione duhet ti dërgohen qendrave nervore te cilat i integrojnë me njëra tjetrën dhe me atë qe ruajnë ne memorie, dhe e përdorin jo vetëm per te na lidhur me boten e jashtme, për te patur sensin e vendndodhjes dhe drejtimit ne hapesire dhe per te ditur nëse forca muskulare qe përdoret eshte e përshtatshme për rezistencën qe duam te mundim, për edhe per te dhene përgjigje te përshtatshme. Keto te fundit mund te jene somatike (nëse ndërhyjnë muskujt skeletore) ose te brendshme (nëse ndryshohet aktiviteti i organeve te brendshme).

SN eshte një kompleks perberesish ne vazhdimësi me njeri tjetrin te përbërë kryesisht nga indi nervor (neurone dhe qeliza gliale): ndahet ne dy pjese te mëdha, sistemi nervor qendror (SNQ) i cili ndodhet ne kafke dhe ne palcen kurrizore, dhe sistemi qendror periferik (SNP) qe ndodhet ne gjithë pjesën tjetër te trupit edhe brenda te gjithë organeve. SNP ku bejen pjese te gjithe receptoret e ndjeshmërisë te lartpërmendur ka si detyre te perceptoje ngacmimet e ambientit dhe ato te brendshmet dhe tia dërgojë SNQ dhe me pas ti dërgojë te gjithë organeve përgjigjet e SNQ. Ky i fundit ka si detyre deshifrimin e informacioneve qe vijnë nga periferia, ti përpunoje dhe ti japë një përgjigje te përshtatshme.

SNQ përbëhet nga palca kurrizore, shtylla e trurit (qe përbëhet nga palca e zgjatur, ura dhe truri i mesem), truri i vogël, truri i ndërmjetëm. SNp perbehet nga nervat, nyjet e receptoreve ndjesore, duke perfshire organet e aparatit te shikimit, dëgjimit, ekuilibrit, nuhatjes dhe shijes.

Përgjithësime për sistemin nervor qendror

SNQ përfaqëson bashkësinë e te gjitha formacioneve nervore qe ndodhen brenda kafkës dhe shtyllës kurrizore. Ne SNQ ndodhen te gjithë mekanizmat qe bejne te mundur përshtatjen e vazhdueshme te individit ndaj ndryshimeve te vazhdueshme te ambientit. Ky funksion jep pergjigje mjaft komplekse nëpërmjet te cilave SNQ rregullon funksionimin e te gjithë aparateve. SNQ lejon përshtatjen si ndaj ambientit rrethues dhe ndaj ndryshimeve te manjentit te brendshëm (sistemi nervor vegjetativ). Ai merr informacione si nga ambienti i jashtëm dhe nga ai i brendshëm nëpërmjet fibrave qe çojnë informacion nga periferia. Kjo mundësi rregullohet nga prania e disa receptoreve ndijore (retina e syut për dritën, Aparati i Kortit ne vesh për tingujt, receptoret termike te lekures dhe organeve te brendshme per ndryshimet e temperatures, receptoret kimike për perceptimin e perqendrimeve jonike, receptoret e trysnise për ndryshimet e saj, receptoret hormonale për kontrollin e funksioneve sekretuese etj)

Keto informacione arrijnë ne sistemin qendror ku përpunohen për ti dhëne një përgjigje te përshtatshme natyrës se ngacmimit te perceptuar dhe i dërgohen periferisë nëpërmjet fibrave qe dalin nga SNQ. Aktiviteti lëvizor i mirëfillte varet integriteti antomofunksioanl jo vetëm i fibrave dalëse po dhe nga formacionet receptoriale qe dergojne informacione ndijore ne SNQ dhe sidomos nga integriteti i këtij te fundit qe bën te mundur ne çdo moment dhënien e përgjigjeve te përshtatshme.

SNQ shfaqet i ndërtuar nga perseritja e disa qarqeve. Keto qarqe përbëhen nga 1) një qelize qe ka kontakt me periferinë, ku mbledh infromacionet (neuron ndijor) ; 2) një qelize qe i dërgon mesazhe periferisë për te realizuar kontraktimet muskulore ose aktivitetet sekretore (neuron lëvizor) ; 3) nje qelize qe ndervendoset mes te dyjave dhe modulon informacionin qe vjen me sinjalin dalës (neuron i ndërmjetëm). Parimet kryesore te funksionimit te SNQ mund te konceptohen duke imagjinuar një numër shume te madh te këtyre zinxhirëve. Ka zinxhirë qe nuk kane neuron te ndërmjetëm dhe janë baza e përgjigjeve te menjëhershme, reflekseve. Ne te vërtete edhe zinxhirët ku neuroni i ndërmjetëm eshte i pranishem mund te japin pergjigje te menjëhershme kryesisht si pergjigje ndaj nje gjendjeje urgjete ose për mbrojteje.

Baza e funksionimit te SNQ eshte neuroni. Neuroni eshte një qelize e specializuar ne percimin e shpejte te sinjaleve elektrike qe pasi arrijnë ne fund te zgjatimeve te tij çlirojnë substanca kimike nëpërmjet te cilave neuroni komunikon me qelizat e tjera. Neuroni mund te ndryshoje vazhdimisht sasinë dhe cilësinë e këtyre kontakteve duke krijuar një plasticitet nëpërmjet te cilin SNQ mund te memorizojë eksperienca te reja.

Teoria e neuronit

Kjo teori mbështet në ndarjen anatomike të çdo elementi nervor nga të tjerët. Pra SNQ (Sistemi Nervoz Qëndror) është i ndërtuar nga elemente qelizore të ndarë nga forma, përmasat dhe karakteristikat morfologjike shumë të ndryshme, të lidhura mes tyre nga zona të specializuara të quajtura sinapse. Përgjatë aksonit impulsi nervor përhapet me shpejtësi si një vale qe con në një kthim total të potencialit elektrik. Kur potenciali arrin në fund të aksonit cliron në hapësirën ndërqelizore midis dy neuroneve një numër te caktuar neurotransmetuesish që modifikojnë aktivitetin elektrik të neuronit tjetër.

Palca kurrizore

Përshkrimi makroskopik i palcës kurrizore

Palca kurrizore eshte pjese e SNQ, bashke me trurin me te cilin eshte e lidhur drejtpersedrejti. Ndodhet ne shtyllen kurrizore dhe ka formën e nje cilindri te gjate, paksa i shtypur para dhe mbrapa, i gjate retth 44 cm, me nje diameter mesatar 1cm dhe peshe 28 g. Lidhet me periferine me nje seri dyfishe prej 33 nervash shpinore qe dalin nga shtylla kurrizore nëpërmjet vrimave ndervertebrore. Cdo nerv degëzohet ne dy rrënje, një te pare dhe nje te pasme, qe janë te lidhur me palcën kurrizore.

Gjate viteve te para te jetës shtylla e qafës dhe pjesa perkatese e palcës kurrizore rriten njësoj, ndersa shtylla e gjoksit dhe e barkut rriten me shume se palca perkatese. Ky fenomen bën te mundur qe ne fund te zhvillimit palca kurrizore mos ta mbushi teresisht ne gjatesi shtyllen kurrizore duke u ndalur ne vertebrën e dyte te zones se mesit. Meqë nervat shpinore dalin nga shtylla kurrizore nëpërmjet vrimave perkatese ndervertebrore, si pasoje nervat e pare shpinore bejne një rruge horizontale për te dale tek vrima e emergjencës, ndërsa te tjerët bejne një rruge me te pjerrët, derisa te fundit jante te detyruar te shkojnë pothuajse vertikalisht ne crimat perkatese. Palca kurrizore(PK) eshte e rrethuar nga tre fleteza lidhëse qendërsynuese, meningjet shpinore.

Ne pjesën e poshtme PK hollohet ne konin placor ndërsa meningjet te fijen fundore qe fiksohet ne faqen e mbrapme te kockës se bishtit si ligament i bishtit. Ky ligament eshte e element qendrueshmerie per palcen dhe ndihmon per ta mbajtur ne pozicion qendror ne kanalin kurrizor. Kështu lëngu i shtyllës jo vetëm qe e suhqen paceb por dhe e mbron duke zbutut trumat dhe shtypjet me skeletin. PK nuk eshte uniforme, por ka dy pjese me te zgjeruara, një ne nivelin e qafes (fryrja cervikale) dhe nje ne nivelin e belit (fryrja lombare). Keto fryrje jane pasoje e pranisë se gjymtyrëve te sipërme e te poshtme. Tek gjymtyrët ne fakt ndodhen shume muskuj dhe nje inervim komplejs si levizor dhe ndijor, prndaj fibrat nervore jane te shumta. Kjo sjell nje numer me te madh dhe volum te larte ne pjesen perkatese te PK, qe sjell dhe fryrjet. Ne siperfaqe PK ka disa hulli gjatesore qe pershkojne te gjithen. Pk ndhat ne nennjesi qe euhen neuromere ne te djathte dhe ne te majte te te cilve shafqen dy rrenje nje e parme dhe nje e pasme. E parmja pebehet nga aksone neuronesh levizore qe inervojne muskujt skeletore, ose muskulateuren e lemuar dhe gjendrat. Rrenja e pasme perbehet nga aksone neuronesh pseudounipolare qe vendosen ne nyjet shpinore dhe e i cojne PK informacionet qe marrin nga periferia.

Struktura e palces kurrizore

Neqoftese e seksjonojme terthortazi PK vihet re se lenda gri ndodhet ne qender ndersa e bardha ne periferi. Ne qender PK pershkohet nga nje kanal i holle qe quhet kanali qendror i cili vazhdon ne shtyllen e trurit dhe brenda tij mban lengun e shtylles kurrizore.

Lenda gri eshte noforme fluture. Pjesa terthore eshte lidhja gri ku kalon kanali qendror, ndersa krahet ndahet ne te parme e te pasme.

Nëse e shikojme ne menyre tredimensionale lenda gri perbeht nga shtylla me neurone, ndersa e bardha nga fibra nervore qe transportojne impulset. Quhen shtylla neuronesh nese jane te gjate perndyrshe marrin emrin berthama. Lenda e bardhe e perbere nga fibra nervore krysisht me mieline ndahet nga grija nga disa kordone. Ne vdo gjysme te PK dallohen nje kordon i pasem, nje anesor dhe nje perparem.

Substanca gri e shtylles kurrizore

Substanca gri ka neurone me akson te gjate me mieline qe del nga ajo dhe neurone me akson te shkurter pa mieline qe rrijne brenda saj.

Neuronet levizore grupohen ne pjesen e parme ku formojne shtylla me gjatesi te ndryshme ose berthama. Jane neurone multipolare dhe aksonet e tyre pershkojne lenden e bardhe mes dy kordoneve dhe shfaqen te veshur me mieline. Pasi dalin nga palca bejne pjese ne rrenjet e parme te nervave shpinore. Ndahen ne alfa dhe gama ku te paret sherbejne per fibrat muskulore te lemuara skeletore ku degezohen dhe cdo dege krijon sinaps me nje fiber muskulore, ndersa te dytet inervojne mukulaturen e lemuar te boshtit neuromuskulor.

Me hark reflektor kuptojme kur nje akson pasi del nga palca arrin ne nje muskul

Shiko dhe këtë

• Njeriu