Gjuha mingreliane

Mingrelian
Vendase për	Georgia
Familje gjuhësore	Default Gjuha mingreliane
Kodet gjuhësore
ISO 639-3	–
ELP	Mingrelian

Mingreliane, ose megreliane, është një gjuhë kartveliane e folur kryesisht në rajonet e Mingrelisë dhe Abkhazisë në Gjeorgjinë Perëndimore, prej kryesisht mingrelianëve. Historikisht, mingrelianishtja është përdorur si një gjuhë rajonale brenda kufijve të shteteve gjeorgjiane dhe më vonë të Gjeorgjisë moderne. Megjithatë, numri i të rinjve që flasin këtë gjuhë është ulur ndjeshëm, duke e renditur atë si një "gjuhë definitivisht të rrezikuar" sipas vlerësimit të UNESCO-s.

Shpërndarja dhe statusi

Popullsi mingreliane.

Nuk ka shifra të sakta për numrin e folësve të gjuhës mingreliane, por vlerësohet të jetë midis 300,000 dhe 500,000. Shumica e folësve jetojnë në rajonin e Mingrelisë, i cili përfshin kodrat e Odishit dhe Ultësirën e Colchis, nga bregu i Detit të Zi deri te malet Svan dhe lumin Tskhenistskali. Edhe pse ka pasur enklava të vogla në Abkhazi, trazirat civile kanë shkaktuar zhvendosjen e shumë folësve mingreliane në rajone të tjera të Gjeorgjisë. Shpërndarja e tyre gjeografike është relativisht e ngushtë, e cila ka ndihmuar në ruajtjen dhe transmetimin e gjuhës së tyre nëpërmjet brezave.

Mingrelianishtja zakonisht shkruhet me alfabetin gjeorgjian, por nuk ka një standard të përcaktuar të shkruar ose një status zyrtar. Pothuajse të gjithë folësit janë të dygjuhësh; ata përdorin mingrelianishten kryesisht për biseda familjare dhe jozyrtare, ndërsa përdorin gjuhën gjeorgjiane (ose, për ata që jetojnë jashtë vendit, gjuhën zyrtare të vendit ku jetojnë) për qëllime të tjera.

Historia

Mingrelianishtja është një nga gjuhët kartveliane dhe ka një lidhje të ngushtë me lazishten, nga e cila është diferencuar më së shumti në 500 vitet e fundit, pasi komuniteti verior (mingrelian) dhe ai jugor (laz) u ndanë nga pushtimet turke. Në dallim nga gjeorgjianishtja, e cila është më pak e ngushtë lidhur me lazishten, mingrelianishtja është reciprokisht e kuptueshme vetëm me lazishten. Degët kartveliane janë ndarë në mijëvjeçarin e parë para Krishtit ose më herët, dhe ndryshimet midis tyre kanë rezultuar në një vetëdije të ndryshme gjuhësore. Svanishtja është një tjetër degë kartveliane, por lidhjet e saj me mingrelianishten dhe gjeorgjianishten janë më të largëta.

Disa gjuhëtarë konsiderojnë mingrelianishten dhe lazishten si pjesë të grupit gjuhësor Zan. Në kohët e hershme moderne, gjuha Zan u nda në variantet mingreliane dhe lazike, por sot nuk është e zakonshme të flitet për një gjuhë Zan të unifikuar.

Tekstet e mbijetueshme më të vjetra në gjuhën mingreliane datojnë nga shekulli i 19-të dhe kryesisht janë artikuj etnografikë. Studimet fillestare gjuhësore të Mingrelianishtes përfshijnë një analizë fonetike nga Aleksandre Tsagareli (1880) dhe gramatika nga Ioseb Kipshidze (1914) dhe Shalva Beridze (1920). Në periudhën nga viti 1930 deri në vitin 1938, u botuan disa gazeta në gjuhën mingreliane, si Kazakhishi Gazeti, Komuna, Samargalosh Chai, Narazenish Chai dhe Samargalosh Tutumi.Në kohët e fundit, ka pasur një rilindje të gjuhës, duke përfshirë botimin e një fjalori mingrelisht-gjeorgjisht nga Otar Kajaia, një fjalor mingrelishte-gjermanisht nga Otar Kajaia dhe Heinz Fähnrich, si dhe libra me poezi nga Lasha Gakharia, Edem Izoria, Lasha Gvasalia, Guri Otobaia, Giorgi Sichinava, Jumber Kukava dhe Vakhtang Kharchilava. Gjithashtu, ka revista si Skani dhe Wikipedia në gjuhën Mingreliane, si dhe libra dhe revista të botuara nga Dëshmitarët e Jehovait.

Fonologjia

Zanoret

Mingrelian ka pesë zanore kryesore a, e, i, o, u . Dialekti Zugdidi-Samurzaqano ka një të gjashtë, ə, e cila është rezultat i reduktimit të i dhe u .

Zanoret mingreliane

	Përpara	Mbrapa
		i pa rrumbullakosur	të rrumbullakosura
Lartë	i [i] i	(ə [ə] ) ჷ	u [u] u
mes	e [ɛ] e		o [ɔ] о
E ulët		a [ɑ] a

Bashkëtingëlloret

Inventari konsonant i mingrelianishtes është pothuajse identik me atë të lazishtes, gjeorgjianit dhe svanit .

Mingrelian consonants

		Labial	Alveolar	Palatal	Velar	Uvular	Glottal
Nasal		m [m] მ	n [n] ნ
Plosive	voiced	b [b] ბ	d [d] დ		g [ɡ] გ
	aspirated	p [pʰ] ფ	t [tʰ] თ		k [kʰ] ქ
	ejective	p̌ [pʼ] პ	ţ [tʼ] ტ		ǩ [kʼ] კ	qʼ [qʼ] ყ	ɔ [ʔ] ჸ
Affricate	voiced		ž [d͡z] ძ	dj [d͡ʒ] ჯ
	aspirated		ʒ [t͡sʰ] ც	ç [t͡ʃʰ] ჩ
	ejective		ǯ [t͡sʼ] წ	č [t͡ʃʼ] ჭ
Fricative	voiced	v [v] ვ	z [z] ზ	j [ʒ] ჟ	ɣ [ɣ] ღ
	voiceless		s [s] ს	ş [ʃ] შ	x [x] ხ		h [h] ჰ
Trill			r [r] რ
Approximant			l [l] ლ	y [j] ჲ

Proceset fonetike

Zvogëlimi i zanoreve

Disa palë zanoresh reduktohen në zanore të vetme: 

• ae dhe ai → ee → e
• ao, oa dhe oo → aa → a
• ou → uu → u

Në dialektin Zugdidi-Samurzaqano, zanoret i dhe u gjithashtu reduktohen shpesh në ə .

Ndryshimi parakonsonant i velarit g

Para bashkëtingëlloreve, g → r.

Ndryshimi i pozicionit të tingullit uvular q'

Në pozicionet paravokale dhe ndërvokale fjalë-fillestare, q' → ʔ . Para bashkëtingëllores v, q' → ɣ/ǩ .

Asimilimi regresiv i bashkëtingëlloreve

Llojet e zakonshme janë:

• tingëllimi/devokimi i bashkëtingëlloreve pa zë/me zë përpara atyre të zëshëm/pa zë (përkatësisht).
• glotalizimi i bashkëtingëlloreve para atyre të glotalizuara dhe ndalesa glotale.

Disimilimi progresiv

Nëse trungu përmban r, atëherë prapashtesat -ar dhe -ur shndërrohen në -al dhe -ul, p.sh. xorga ( Gaghma Pirveli Khorga, fshati)→ xorg-ul-i ("Khorgan"). Rregulli nuk vlen nëse në rrjedhën me r shfaqet më vonë një l, p.sh. marṫvili (" Martvili ", qyteti) dj marṫvil-ur-i (adj. "Martvilian")

Në një kërcell me afrikate pa zë ose sibilantë pa zë, një ǯ e mëvonshme shfryhet në d, p.sh. orcxondji dj orcxondi"krehër", ç̌andji dj ç̌andi "mizë (insekt)", isindji< dj isindi "shigjeta" etj.

Transformimi i l

• në të gjitha të folmet e mingrelishtes, para bashkëtingëlloreve l → r .
• në nëndialektin Martvili në pozicionin paravokalik të fjalës fillestare, l → y → ∅ dhe në pozicionin ndërvokalik l → ∅ 

Fshirja ndërvokale e v

Midis zanoreve organike  v zhduket, p.sh. xvavi (Gjeo. "bollëk, bollëk") → *xvai → xvee(id.), mṭevani (Gjeo. "raceme") → ţiani (id.), etj.

Rritje fonetike n

Para ndalesave dhe afrikave, një inorganike  mund të shfaqet shtim n (përpara labialeve n → m ).

Alfabeti

Mingrelianja është shkruar me shkrimin Mkhedruli.

Mkhedruli	Transliteration	IPA transcription
ა	a	ɑ
ბ	b	b
გ	g	ɡ
დ	d	d
ე	e	ɛ
ვ	v	v
ზ	z	z
თ	t	t
ი	i	i
კ	ǩ	kʼ
ლ	l	l
მ	m	m
ნ	n	n
ჲ	y	j
ო	o	ɔ
პ	p̌	pʼ
ჟ	zh	ʒ
რ	r	r
ს	s	s
ტ	t‌̌	tʼ
უ	u	u
ჷ	ƨ	ə
ფ	p	p
ქ	k	k
ღ	ǧ	ɣ
ყ	q	qʼ
ჸ	ɣ	ʔ
შ	ş	ʃ
ჩ	ç	t͡ʃ
ც	ts	t͡s
ძ	dz	d͡z
წ	ʒ / tz	t͡sʼ
ჭ	ç̌	t͡ʃʼ
ხ	x	x
ჯ	j	d͡ʒ
ჰ	h	h

Dialektet

Dialektet dhe nëndialektet kryesore të mingrelianishtes janë:

• Zugdidi - Samurzakano ose dialekt veriperëndimor
  • Jvari
• Senaki - poti ose dialekt juglindor
  • Martvili-Bandza
  • Abasha

Folës të famshëm

• Lavrenti Beria, shefi i policisë sekrete të liderit sovjetik Joseph Stalin
• Konstantine Gamsakhurdia, një nga shkrimtarët gjeorgjian më me ndikim të shekullit të 20-të
• Zviad Gamsakhurdia, presidenti i parë i Gjeorgjisë post-sovjetike
• Antisa Khvichava, u shpall personi më i vjetër në botë (me sa duket 132 vjeç në kohën e vdekjes së saj në 2012).
• Khvicha Kvaratskhelia, futbollist gjeorgjian
• Ilia Topuria, artiste marciale mikse spanjolle dhe gjeorgjiane