Kultura Kura–Araks
Kultura Kura-Araxes ishte një kulturë e përhapur në rajonin e transkaukazit dhe sigurohet se ishte një kulturë e ndërlikuar me karakteristika të ndryshme nga kulturat e tjera të asaj periudhe. Ajo ishte e njohur për arkitekturën e saj të pasur dhe për teknikat e avancuara të prodhimit të gurëve dhe metaleve. Gjetjet arkeologjike tregojnë se kjo kulturë ishte e lidhur ngushtë me shumë prej fiseve që jetonin në rajon dhe ruante lidhje të forta me rajonin mesdhetar dhe Mezopotaminë. Kultura Kura-Araxes ishte gjithashtu një prej kulturave të para në rajon që filluan të përdorin një shkrim të shquar të gërmadhës, i njohur si shkrimi Kura-Araxes. Kultura e zbuloi edhe praktikat e përhapura të bujqësisë dhe të kafshësisë, duke treguar për një shoqëri më komplekse dhe të zhvilluar se sa ishte besuar më parë.
Kultura Kura-Araxes, njohur edhe si kultura e hershme transkaukaziane, mbulonte një territore të gjerë prej rreth 1000 kilometra në gjatësi dhe 500 kilometra në gjerësi. Kjo kulturë ishte e përhapur në territore të ndryshme duke përfshirë Kaukazin Jugor (me përjashtim të pjesës së perëndimit të Gjeorgjisë), veriperëndim të Iranit, verilindjen e Kaukazit, lindjen e Turqisë dhe deri në Siri. Kjo kulturë ishte e njohur për arkitekturën e saj të pasur, teknikat e avancuara të prodhimit të gurëve dhe metaleve, si dhe për praktikat të zhvilluara të bujqësisë dhe kafshësisë. Kultura Kura-Araxes përfaqësonte një shoqëri të zhvilluar dhe komplekse, që kishte lidhje të forta me rajonet e tjera të transkaukazit dhe mesdheut.
Kultura Kura-Araxes mori emrin e saj nga luginat e lumenjve Kura dhe Araxes. Në disa variacione të saj lokale, njihet si kulturat Shengavitian, Karaz (Erzurum), Pulur (më pas një vend i riemërtuar Sakyol) dhe Yanik Tepe (në Azerbajxhanin Iranian, pranë liqenit Urmia). Kjo kulturë ishte e lidhur ngushtë me luginat e këtyre lumenjve dhe e pasoi lindjen e kulturës së Khirbet Kerak-ware, që gjendet në Levant dhe zonat Trialeti të Kaukazit Jugor dhe malësive armen. Në rajonin e Nakhçivanit dhe zonat përreth, kultura e Kura-Araxes u pasua nga kultura e Nakhçivanit. Kjo kulturë shënonte një fazë e rëndësishme në zhvillimin e rajonit të transkaukazit dhe mbante lidhje të forta me kulturat dhe shoqëritë e tjera në zonën e Mesdheut dhe jugperëndimit të Azisë.
Historia e hershme[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Proceset e krijimit të kompleksit kulturor Kura-Araxes dhe data dhe rrethanat e ngritjes së tij janë temë që ka diskutime të gjata në botën akademike. Kjo kompleks kulturor ka theksuar rëndësinë e tij në zhvillimin e historisë së hershme dhe lidhjet ndërmjet kulturave të ndryshme. Diskutimet rreth origjinës së kompleksit Kura-Araxes ofrojnë një perspektivë të thelluar mbi historinë dhe zhvillimin e civilizimeve të lashta në rajonin e Kaukazit dhe Lindjes së Mesme.
Kultura Shulaveri-Shomu parapriu kulturën Kura-Araxes në zonë, megjithatë kishte dallime të konsiderueshme midis tyre, duke e bërë lidhjen midis tyre të përbalueshme. Më vonë, u sugjerua se kultura Sioni e Gjeorgjisë Lindore mund të përfaqësonte një kalim gradual nga Shulaveri në kompleksin kulturor Kura-Araxes. Kjo hipotezë ofron një perspektivë të re për marrëdhëniet dhe zhvillimin e kulturave të ndryshme në rajonin e Kaukazit dhe Lindjes së Mesme në periudhën e hershme të historisë.
Në shumë vende, shtresat e kulturës Sioni shihen si një ndërmjetës midis shtresave Shulaver-Shomu-Tepe dhe shtresave Kura-Araxes. Kjo stratigrafi ofron një vend kronologjik të kulturës Sioni rreth vitit 4000 pes. Këto zbulime arkeologjike tregojnë për lidhjet dhe kalimet gradualë midis kulturave të ndryshme në rajonin e Kaukazit dhe Lindjes së Mesme, duke ofruar një frymë të re në studimin e zhvillimit dhe evolucionit të civilizimeve në periudhën e hershme të historisë.
Disa studiues e vlerësojnë zonën e Kartli dhe Kakhetit si vendkyçe për formimin e fazës më të hershme të kulturës Kura-Araxes. Në një farë mase, duket se kjo kulturë ishte indigjene për rajonin e Kaukazit, e cila u formua gradualisht gjatë një periudhe të gjatë, duke përfshirë ndikime të huaja. Kjo interpretim ofron një perspektivë të re dhe më të qartë mbi rëndësinë e zonës së Kartli dhe Kakhetit në evoluimin dhe zhvillimin e kulturës Kura-Araxes, duke dëshmuar për një kombinim të pasur të elementeve të indigjene dhe atyre të huaja në këtë kompleks kulturor.
Ka disa indikacione, siç është rasti i vendit Arslantepe, që tregojnë për një mbivendosje në kohë të kulturave Kura-Araxes dhe Uruk. Ky lloj kontakte mund të kthehen edhe në periudhën e Urukut të Mesëm. Kjo shfaqje e kontakteve midis kulturave të ndryshme ofron një dritë më të qartë mbi lidhjet dhe ndikimet reciproke midis tyre, duke sugjeruar një pjesëmarrje aktive të komuniteteve të ndryshme dhe një shkëmbim të pasur kulturor në këtë periudhë të hershme të historisë njerëzore.
Disa studiues kanë sugjeruar se manifestimi më i hershëm i fenomenit Kura-Araxes duhet të datohet të paktën në çerekun e fundit të mijëvjeçarit të V para Krishtit. Kjo bazohet në të dhënat e fundit nga Ovçular Tepesi, një vendbanim i kalkolitit të vonë i vendosur në Nakhchivan buzë lumit Arpaçay. Kjo gjetje e re ofron një perspektivë më të qartë mbi fillimin dhe zhvillimin e kulturës Kura-Araxes në rajonin e Kaukazit, duke dëshmuar për një zbulim të rëndësishëm arkeologjik që rritë kuptimin tonë për historinë dhe zhvillimin e kësaj kulture të hershme.
Zgjerimi[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Mjaft shpejt, elementët e kulturës Kura-Araxes filluan të ecnin drejt perëndimit në fushën e Erzurumit, në jugperëndim deri në Kiliki dhe në juglindje në zonën e liqenit Van dhe poshtë pellgut të Urmisë në Iran, si për shembull në Godin Tepe. Më në fund, ajo vazhdoi në Sirinë e sotme (lugina e Amukit) dhe deri në Palestinë. Ky zhvillim i kulturës Kura-Araxes tregon për një përhapje të gjerë dhe ndikim të saj në rajonin e trasuar nga Erzurumi në Palestina, duke sjellë një shkëmbim të pasur kulturor dhe një zhvillim të rëndësishëm të kësaj kulture të hershme në rajonin e Lindjes së Mesme.
Territori i saj korrespondon me pjesë të mëdha të Armenisë moderne, Azerbajxhanit, Çeçenisë, Dagestanit, Gjeorgjisë, Ingushetisë, Osetisë së Veriut dhe pjesëve të Iranit dhe Turqisë. Kjo shtrirje gjeografike e kulturës Kura-Araxes tregon për një ndikim të madh dhe përhapje të saj në zonën e Kaukazit dhe Lindjes së Mesme, përfshirë territore të shumta shtetërore të sotme. Ky fenomen shënon një periudhë të rëndësishme në historinë e kësaj regjioni, duke dëshmuar për një përbërje të ndërlikuar dhe diversitet kulturor në këtë periudhë të hershme të civilizimit njerëzor.
Në Sos Hoyuk, në provincën Erzurum, Turqi, u zbuluan forma të hershme të qeramikës Kura-Araxes në lidhje me qeramikën lokale që në vitet 3500-3300 para Krishtit. Gjatë epokës së bronzit të hershëm në vitet 3000-2200 p.e.s., ky vendbanim ishte pjesë e fenomenit Kura-Araxes, duke treguar për një bashkëpunim dhe ndikim të theksuar të kësaj kulture të hershme në zonën e Erzurumit. Ky zbulim arkeologjik flet për një pranësi të rëndësishme të kulturës Kura-Araxes në këtë regjion, duke dëshmuar për një histori të pasur dhe ndikim të saj në zhvillimin e civilizimeve lokale në këtë periudhë të hershme të historisë njerëzore.
Në Arslantepe, Turqi, rreth vitit 3000 p.e.s., ndodhi një djegie dhe shkatërrim të gjerë, pas së cilës u zbulua qeramika Kura-Araxes në zonën e vendbanimit. Ky zbulim arkeologjik tregon për ndërveprimin dhe ndikimin e kulturës Kura-Araxes në këtë regjion specifik, pas tragjedisë së ndodhur në atë vendbanim të hershëm. Kjo gjetje e rëndësishme flet për praninë e qartë të kulturës Kura-Araxes në këtë zonë, duke dëshmuar për një ndikim të theksuar të saj në zhvillimin e ngjarjeve dhe jetës së vendësve të Arslantepe-së në kohën e asaj periudhe të lashtë.
Sipas Geoffrey Summers, lëvizja e popujve të Kura-Araxes në Iran dhe rajonin e Van filluar pak para vitit 3000 para Krishtit, dhe kjo lëvizje e popujve është e interpretohet si një ngjarje krejtësisht e papritur. Ai gjithashtu sugjeron se ky lëvizje mund të jetë nxitur nga 'Shënimi i Vonë i Urukut', i cili është datuar në fund të periudhës së Urukut, duke u zhvilluar në fund të fazës IV të Uruku-së rreth vitit 3100 para Krishtit. Kjo teori tregon për një lidhje të mundshme midis zhvillimeve në kulturën Uruku dhe lëvizjes së popujve të Kura-Araxes në ato rajone, duke sugjeruar për një ndikim të ngjarjeve të një periudhe në zhvillimet e mëvonshme historike në këto regjione të lashta.
Faqet iraniane[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Kura-Araxes, një kulturë e rëndësishme në historinë e lashtë, ka lëvruar shumë vende të rëndësishme përgjatë lumit Araxes, me Irani modern që ndodhet në jug të tij. Vendet si Kultepe në Azerbajxhan, në Republikën Autonome të Nakhçivanit, janë njohur për një kohë të gjatë. Gërmimet në këto zona janë përshpejtuar në shekullin e 21-të, duke nxjerrë në dritë informacione të rëndësishme për kulturën Kura-Araxes. Kul Tepe Jolfa, një vend i ngjashëm në Iran, konsiderohet si një pikë e rëndësishme e tranzitit për kulturën Kura-Araxes në rrugën e saj drejt jugut, në zonën e liqenit të Urmisë. Tregtia dhe shpërndarja e obsidianit, një material i cili ka qenë i rëndësishëm për mjetet dhe armët e kohës, kanë qenë shumë të dukshme në lidhjet kulturore të kësaj periudhe. Kul Tepe Jolfa ishte një pikë e rëndësishme e transportit për lëvizjen e obsidianit nga Kaukazi në territorin iranian. Ky lloj tregtie ishte fajtor i lëvizjeve të grupeve baritësh nga Irani, duke shfaqur ndikimet dhe lidhjet e fuqishme tregtare dhe kulturore në rajonin e Kura-Araxes.
Në Iran, në rrugën e poshtme të lumit Araxes, kohët e fundit janë gërmuar dy zona të tjera që datojnë nga e njëjta periudhë si Kura-Araxes: Kohne Pasgah dhe Kohne Tepesi. Këto zbulime arkeologjike ofrojnë informacione të rëndësishme në lidhje me zhvillimin dhe përhapjen e kulturës së Kura-Araxes në zonën e lumit Araxes, duke theksuar rëndësinë dhe ndikimin e saj në historinë e këtij rajoni.
Lidhjet kulturore[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Kultura Kura-Araxes është e lidhur ngushtë me kulturën afërsisht bashkëkohore Maykop të Kaukazit të Veriut. Dy kulturat duket se kanë ndikuar njëra-tjetrën.
Ekonomia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Ekonomia e kulturës Kura-Araxes bazohesh në bujqësi dhe blegtori, me një fokus të veçantë në rritjen e gjedhëve dhe deleve. Banorët e kësaj kulture kultivonin drithëra dhe kultura pemëtore, dhe njihet se përdornin mjete për të bërë miell. Përveç bujqësisë, ata gjithashtu rrisnin bagëti, dele, dhi, qen dhe në fazat më të mëvonshme edhe kuaj. Kjo tregon një nivel të lartë të diversitetit në ekonominë e tyre, duke përfshirë prodhimin e ushqimeve të ndryshme dhe përdorimin e kafshëve për të furnizuar nevojat e tyre të përditshme. Kombinimi i bujqësisë dhe blegtorisë tregon një nivel të zhvilluar të teknologjisë bujqësore dhe blegtorale në kulturën Kura-Araxes.
Para periudhës së Kura-Araxes, eshtrat e kuajve nuk u gjetën në Transkaukazi. Megjithatë, më vonë, filluar rreth vitit 3300 pes, shenjat e eshtrave të kuajve filluan të përhapen gjerësisht në këtë rajon, duke treguar shenja zbutjeje. Kjo tregon një ndryshim thelbësor në mënyrën se si këta banorë filluan të përdorin dhe të shfrytëzojnë kuajt për nevojat e tyre. Rritja e përdorimit të kuajve në kulturën Kura-Araxes dëshmon një zhvillim të teknologjisë bujqësore dhe të transportit në këtë periudhë, duke e bërë atë një aspekt të rëndësishëm të zhvillimit të tyre kulturor dhe ekonomik.
Ka dëshmi të qarta për tregti të rëndësishme me Mesopotaminë dhe Azinë e Vogël në kulturën Kura-Araxes. Megjithatë, ky vendbanim është përshkruar më shumë si një vendas i Kaukazit. Variantet kryesore të kësaj kulture përfshijnë karakteristikat dhe praktikat që do të ndikojnë në kulturat më të mëvonshme në rajon, sipas historianit kaukazian Amjad Jaimoukha. Kjo tregon rëndësinë dhe ndikimin e madh të kulturës Kura-Araxes në zhvillimin e rajonit të Kaukazit dhe më gjerë. Duke u përqendruar në karakteristikat e tyre të veçanta dhe teknologjinë metalurgjike të zhvilluar, kjo kulturë ka lënë një ndikim thelbësor në kulturën dhe historinë e rajonit të Kaukazit.
Vendbanimet[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Dëshmitë arkeologjike të banorëve të kulturës Kura-Araxes tregojnë se vendbanime të lashta u gjetën përgjatë lumit Hrazdan, siç tregohet nga vizatimet në një zonë malore në një shpellë aty pranë. Strukturat në këto vendbanime nuk shfaqën shumë diferencime në madhësi apo karakter midis tyre, dhe kjo sugjeron se ata mund të kishin pasur një hierarki shoqërore relativisht të niveluar për një pjesë të konsiderueshme të historisë së tyre.Në disa raste, vendbanimet ishin të rrethuara me mure guri, ndërsa në raste të tjera kjo ndërtime mungohej. Banorët ndërtuan shtëpi me tulla balte, fillimisht rrumbullakëta, por më vonë ato u zhvilluan në modele nëndrejtkëndëshe, me struktura me një ose dy dhoma, dhe disa herë edhe me dhoma të shumta të përqendruara rreth një hapësire të hapur ose dizajne drejtkëndëshe.Kjo informacion i dëshmitë arkeologjike tregon për organizimin social dhe përparimin e strukturave të banimeve të kulturës Kura-Araxes, duke na sjellë një ide mbi jetën dhe çështjet shoqërore të banorëve të asaj kohe. Tejkalimi i strukturave të rrumbullakëta në modele më të zhvilluara dhe të ndërlikuara, si dhe përdorimi i materialeve të ndryshme ndër ndërtimin e tyre, ndërton historinë dhe evoluimin e kësaj kulture të hershme.
Në një moment të një periudhe të caktuar, vendbanimet dhe varrezat e kulturës u zgjeruan nga luginat e lumenjve fushor në zonat malore. Disa studiues kanë sugjeruar se ky zgjerim mund të tregojë një kalim gradual nga bujqësia në blegtori dhe se mund të përfaqësojë një provë të mundshme të ardhjes së indo-evropianëve në këtë rajon në shkallë të gjerë.
Megjithatë, fakte të tilla si vendbanimi i vazhdueshëm në ultësira sugjerojnë se njerëzit e kësaj kulture po diversifikonin ekonominë e tyre, duke përfshirë praktikat bujqësore dhe blegtorale. Në vend që të kuptohet si një kalim i shpejtë nga një mënyrë jetese në tjetrën, ky zgjerim mund të interpretohet si një proces gradual i zhvillimit dhe adaptimit të tyre në mjedisin e tyre.
Për të kuptuar më mirë ndryshimet në mënyrën e jetesës dhe praktikat e ekonomisë së kulturës së kësaj periudhe, është e rëndësishme të analizohet konteksti historik dhe social i kohës së tyre. Kjo do të na ndihmojë të kuptojmë më mirë motivet dhe arsyet e zgjerimit të tyre, si dhe përkushtimin e tyre në diversifikimin e aktiviteteve ekonomike.
Vendbanimi i Shengavit është një vend i rëndësishëm i kulturës Kura-Araxes në zonën e sotme të Jerevanit në Armeni. Ai ishte i banuar nga rreth 3200 para erës së re deri në 2500 para erës së re. Më pas, në periudhën mesjetare të bronxit, ai u përdor në mënyrë të parregullt deri në vitin 2200 para erës së re. Qyteti zinte një sipërfaqe prej gjashtë hektarësh, e cila ishte e madhe për zonat e Kura-Araxes.
Vendbanimi i Shengavit shquhet për ndërtime të kompleksit arkeologjik dhe për teknikat e zhvilluara të ndërtimit. Strukturat e tij tregojnë një organizim urban dhe social të zhvilluar, duke reflektuar mundësisht një hierarki sociale të një kulture të avancuar. Zbulimet në Shengavit kanë ofruar një perspektivë të thellë mbi jetën dhe praktikat e banorëve të kohës së tyre, duke na ndihmuar të kuptojmë më mirë historinë dhe zhvillimin e kulturës Kura-Araxes.
Metalurgji[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Në fazën më të hershme të kulturës Kura-Araxes, përdorimi i metaleve ishte i pakët në krahasim me traditën e punimit të metaleve të kulturës së mëparshme Leilatepe, e cila ishte shumë më e sofistikuar. Megjithatë, pas vitit 3000 p.e.s., pati një rritje në përdorimin e objekteve metalike në zonat e Kura-Araxes. Një ndryshim i rëndësishëm në lidhjet e bakrit u vërej gjatë kësaj kohe, veçanërisht në varret e pasura si ai i një gruaje në Kvazchela, i cili ka shumë ngjashmëri me varret 'mbretërore' të gjetura në Arslantepe. Përdorimi i arsenikut në përzierje me bakrin deri në 25% në objektet e bakrit çoi në krijimin e një ngjyre argjendi të shkëlqyeshme. Kjo sugjeron se përdorimi i lidhjeve arsenike me përmbajtje të lartë mund të ishte për qëllim imitimin e argjendit në objektet metalike, duke treguar një nivel të lartë të zhvillimit dhe sofistikimit në teknikën e punimit të metaleve në kulturën Kura-Araxes.
Kultura Kura-Araxes shfaqi një zhvillim të parakohshëm metalurgjik, i cili ndikoi fuqishëm në rajonet përreth saj. Banorët e kësaj kulture punuan me metale të ndryshme duke përfshirë bakër, arsenik, argjend, ar, kallaj dhe bronz. Kjo teknologji metalurgjike e zhvilluar tregonte një nivel të lartë të specializimit dhe njohurive teknike të kultivuara në fushën e metalurgjisë, duke i bërë ata një kulturë të rëndësishme në rajon për prodhimin dhe përpunimin e metaleve. Ky zhvillim metalurgjik ndikoi në mënyrë të konsiderueshme në zhvillimin e rajoneve të caktuara dhe kontribuoi në rritjen e autoritetit dhe pozicionit të kulturës Kura-Araxes në kohën e saj.
Mallrat e tyre metalike u shpërndanë gjerësisht nga kulturat e Kura-Araxes, nga sistemet e lumenjve Vollga, Dnieper dhe Don - Dones në veri deri në Siri dhe Palestinë në jug dhe Anadoll në perëndim. Ky shpërndarje e gjerë e objekteve metalike tregon për një rrjet të zhvilluar tregtar dhe shkëmbim kulturor mes këtyre rajoneve gjatë kohës së kulturës Kura-Araxes. Ky informacion jep dritë mbi rëndësinë dhe ndikimin e kësaj kulture në rajonin e Mesdheut dhe më gjerë, duke dëshmuar një nivel të lartë të zhvillimit të lidhjeve tregtare dhe kulturorë në shekujt e hershëm të historisë së njerëzimit.
Qeramikë[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Qeramika e popullsisë së Kura-Araxes ishte e veçantë dhe e dallueshme. Përdorimi dhe përhapja e qeramikës së tyre nëpër rrugët tregtare ishte më impresionuese se sa çdo arritje e tyre brenda vendit. Kjo qeramikë ishte lyer me ngjyrë të zezë dhe të kuqe dhe përfshinte dizajne gjeometrike. Shembuj të kësaj qeramike janë gjetur deri në jug në Siri dhe Izrael, ndërsa në veri deri në Dagestan dhe Çeçeni. Përhapja e qeramikës së tyre, së bashku me dëshmitë arkeologjike të pushtimeve, sugjeron se populli i Kura-Araxes ndoshta u përhap jashtë shtëpive të tyre origjinale dhe pati kontakte të gjera tregtare. Eksperti Jaimoukha beson se shtrirja jugore e kësaj kulture kryesisht i atribuohet Mitanni dhe Hurrians. Kjo të dheja arkeologjike jep dritë mbi lidhjet e ndërlikuara dhe të shumta kulturore dhe tregtare nga populli i Kura-Araxes në periudhën e tyre të lashtë.
Sipas Giulio Palumbi (2008), kultura tipike kuqezi e kulturës Kura-Araxes ka origjinën në Anadollin lindor, por më pas u zhvendos në zonën e Kaukazit. Ndikimet kulturore nga kjo kulturë u kthyen më pas në Anadoll, duke u përzier me elementë të tjerë kulturorë nga Kaukazi. Kjo shpjegon marrëdhëniet komplekse dhe lidhjet kulturore të shumta që kanë ekzistuar midis këtyre tre rajoneve gjatë periudhës së kulturës Kura-Araxes. Nëpërmjet lëvizjeve dhe shkëmbimeve kulturore, elementët e kulturës kuqez të Kura-Araxes kanë pasur një ndikim të rëndësishëm në zhvillimin e kulturave të tjera në këto rajone, duke krijuar një mozaik të pasur të trashëgimisë kulturore në këtë regjion të lashtë.
Köhne Shahar është një sit arkeologjik shumë i madh i periudhës Kura-Araxes në Iran, i cili ndodhet në afërsi të kufirit me Turqinë. Ky sit ndodhet në një luginë të ngushtë në lartësinë 1905 metra mbi nivelin e detit, dhe u gërmua nga vitet 2012 deri në vitin 2014. Kohëne Shahar ishte një vend strategjik në rrugën tregtare midis Iranit dhe Anadollit, dhe zbulimet në këtë sit arkeologjik kanë sjellë dritë mbi ndërveprimet kulturore dhe historike në këtë rajon në periudhën e lashtë. Gjatë gërmimeve, janë zbuluar artefakte dhe struktura të ndryshme që tregojnë për gjurmët e pranisë së civilizatave të ndryshme në këtë vendbanim të vjetër, duke e bërë atë një destinacion të rëndësishëm për studimet arkeologjike.
Vreshtaria[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Vreshtaria dhe prodhimi i verës janë praktikuar gjerësisht në këtë zonë që në kohët më të hershme. Shënimet tregojnë se vreshtaria madje kthehet në kulturën e mëparshme Shulaveri-Shomu. Kjo dëshmon që prodhimi i verës ka qenë një pjesë e rëndësishme e përvojës së njerëzimit në këtë zonë për mijëra vjet.
Një dëshmi mjaft e hershme e bërjes së rrushit të zbutur është gjetur në Gadachrili Gora, pranë fshatit Imiri, në komunën e Marneuli, në Republikën juglindore të Gjeorgjisë. Datimi i karbonit tregon se ky zbulim daton rreth 6000 para Krishtit. Kjo është një provë e rëndësishme për historinë e hershme të prodhimit të verës në zonën e Gjeorgjisë, duke treguar se praktika e bërjes së verës ka ekzistuar në këtë rajon që nga periudha e hershme e historisë së njerëzimit.
Në zonën e Shulaverit të Republikës së Gjeorgjisë u gjetën kokrra rrushi që datojnë në mijëvjeçarin V-IV para Krishtit. Të tjera kokrra rrushi, të datuara në mijëvjeçarin e IV para Krishtit, u gjetën në vendin e quajtur Khizanaant Gora, gjithashtu në të njëjtën zonë Shulaveri. Kjo tregon për një traditë të hershme në kulturën e bërjes së verës në këtë zonë, duke e bërë atë një vend me rëndësi të madhe në historinë e prodhimit të verës në kohët e hershme.
Sipas teorisë së sugjeruar nga Stephen Batiuk, populli i kulturës Kura-Araxes mund të ketë përhapur teknologjinë e hardhisë dhe verës Vitis vinifera në Mesdheun Lindor dhe Mesopotaminë gjatë "Gjysmëhënës pjellore". Përhapja e formës së kupës së verës, siç është e shfaqur në prodhimin e verës nga vendi Khirbet Kerak, lidhet drejtpërdrejt me këtë popullsi. Në të njëjtën linjë, edhe enët e mëdha qeramike që përdoren për fermentimin e rrushit janë interpretohen si një tjetër indikacion i lidhjes së popullsisë Kura-Araxes me përhapjen e këtyre teknologjive në atë periudhë historike.
Zakonet e varrimit[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Praktikat e inhumimit në kulturën Kura-Araxes janë të përziera, duke u evidentuar varre të sheshta si dhe varre të mëdha kurgane, që në disa raste janë të rrethuara me dolmen. Kjo dallim në formën dhe madhësinë e varreve tregon për një diversitet të popullsisë etno-gjuhësore në këtë periudhë. Ky lloj diversitet në praktikat funerare reflekton gjithashtu ndryshimet dhe influencat e ndryshme që kanë ekzistuar në shoqërinë Kura-Araxes në atë kohë.
Duke analizuar situatën në periudhën e kulturës Kura-Araxes, TA Akhundov thekson mungesën e unitetit në monumentet funerare, e cila konsiderohet e çuditshme në kontekstin e një kulture të vetme. Ritet e varrimit shfaqen me ndryshime të mëdha dhe duket se janë të ndikuar dobët nga zakonet e jashtme. Varrimet mund të jenë në forma të ndryshme si kurgane, varrime jo kurgane, varrime në gropa të tokës, kuti ose kripte guri, në shtresat e tokës poshtë ose sipër tyre, me variante varrimet e rrumbullakëta dhe ato drejtkëndore. Ka edhe dallime thelbësore në pozicionin tipik të kufomës gjatë varrimit. Në komplekset e varrimit të kulturës Kura-Araxes, ka disa raste kur janë përfshirë edhe djegje. Këto dallime e sjellin një ndërlikim në praktikat e varrimit dhe shfaqin një shumëllojshmëri në metodat dhe traditat funerare të kësaj kulture të hershme.
Në bazë të informacioneve të dhëna, mund të konkludojmë se kultura Kura-Araxes u zhvillua gradualisht duke përfshirë një sintezë të disa traditave kulturore, duke përfshirë kulturat e lashta të Kaukazit dhe territoreve të afërta. Ky proces i zhvillimit tregon për një ndikim të ndryshëm nga traditat dhe kulturat e rajonit, duke rezultuar në një kulturë të pasur dhe të ndryshme në shumë aspekte. Në këtë mënyrë, kultura Kura-Araxes pasqyron një histori dhe zhvillim të ndërlikuar të kulturës dhe civilizimit në rajonin e Mesdheut të Largët gjatë periudhës së saj të hershme.
Në vendet e vona të kulturës Kura-Araxes, shpesh shiheshin kurganë me madhësi shumë të ndryshme, ku kurganët më të mëdhenj e më të pasur ishin të rrethuar nga kurganë më të vegjël që përmbanin më pak pasuri. Këto kurganë gjithashtu përmbanin një shumëllojshmëri të gjerë punimesh metalike. Ky trend sugjeron shfaqjen eventuale të një hierarkie të theksuar sociale në kulturën Kura-Araxes. Praktika e ruajtjes së pasurisë relativisht të madhe në kurganët e varrimit mund të jetë një ndikim kulturor nga qytetërimet më të lashta të Gjysmëhënës Pjellore në jug, që tregonte për një organizim shoqëror dhe hierarki të rëndësishme në këtë periudhë të hershme.
Në mijëvjeçarin e 3-të para Krishtit, një grup i veçantë tumash të kulturës Kura-Araxes u dallua për pasurinë e tyre në një fazë të fundit të zhvillimit të kulturës. Këto tuma, të njohura si tumat e periudhës Martqopi (ose Martkopi), ishin në bregun e majtë të lumit Alazani dhe shpesh ishin 20-25 metra të larta dhe 200-300 metra në diametër. Tumat e Martqopi përmbanin artefakte të pasura, si bizhuteri ari dhe argjendi, që tregonte për një nivel të lartë të pasurisë dhe zhvillimit të kësaj kulture. Ky grup i tumave të veçanta tregon për një fushë të pasurisë dhe kontaktit të Kura-Araxes me zhvillimet e tjera në rajon në atë kohë.
Grim etno-gjuhësor[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Edhe pse nuk dihet të saktë se cilat gjuhë ishin të pranishme në Kura-Araxes, dy teoritë më të përhapura sugjerojnë një lidhje me gjuhët hurro-urartiane dhe/ose gjuhët anadollake. Në rajon, gjithashtu mund të fliteshin gjuhët kartvelian dhe kaukazian verilindor. Një studim i vitit 2023, duke përdorur filogjenetikën linguistike Bayesian në lidhje me të dhënat gjenetike arkeologjike, etnoekologjike dhe të popullsisë njerëzore, sugjeron se proto-karto-zan (dmth. proto-gjeorgjisht-zan) flitej nga para-Kura-Araxes dhe fermerët e Kura-Araxes që lulëzuan në pellgun ujëmbledhës të lumit Mtkvari (Kura) gjatë epokës së bakrit dhe bronzit. Ky studim përpiqet të lidhë rrënjët e gjuhësisë së kësaj periudhe me zhvillimet arkeologjike dhe popullsore të asaj kohe në rajon.
- ^ Wang, Chuan-Chao (2016). "Ancient human genome-wide data from a 3000-year interval in the Caucasus corresponds with eco-geographic regions". Nature Communication.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)