Lituania e duhur
Lituania e duhur (Latin: Lithuania propria; Lituanisht: Tikroji Lietuva, Didžioji Lietuva) i referohet një rajoni që ekzistonte brenda Dukatit të Madh të Lituanisë ku flitej gjuha lituane.[1] Kuptimi kryesor është identik me Dukatin e Lituanisë, një tokë rreth së cilës u zhvillua Dukati i Madh i Lituanisë. Territori mund të gjurmohet nga famullitë e krishtera katolike të krijuara në tokat pagane baltike të Dukatit të Madh të Lituanisë, pas kristianizimit të Lituanisë më 1387. Lituania e duhur (Lituania Propria) dallohej gjithmonë nga tokat ruteniane pasi lituanezët ndryshonin nga rutenët në gjuha dhe besimi i tyre (paganizmi në fillim dhe katolicizmi që nga viti 1387).[2][3][4] Termi në latinisht u përdor gjerësisht gjatë Mesjetës dhe mund të gjendet në harta të shumta historike deri në Luftën e Parë Botërore.
Lituania e duhur ndonjëherë quhet edhe Lituania e Madhe, veçanërisht në kontrast me Lituaninë e Vogël.
Gjeografi lituanez Kazys Pakštas shkroi se Lituania e duhur ishte e njohur që nga ndarja administrative e Dukatit të Madh të Lituanisë në 1566, kur emri iu caktua palatinateve të Vilnius and Trakai.[5] Emri është përdorur në dokumente dhe harta.[5] Lituania e duhur përfshinte gjithashtu Dukatin e Samogitia.[5]
Evolucioni i fjalës[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Para Dukatit të Madh të Lituanisë[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Janë të njohura disa konfederata baltike nga gjysma e dytë e shekullit të 12-të dhe shekullit të 13-të.[6]
Historianët e caktojnë Lituaninë e duhur (ose Tokën e Lituanisë në një kuptim të ngushtë) si një tokë lituaneze që ekzistonte përpara Dukatit të Madh të Lituanisë, pranë tokave të tjera: Toka e Nalšia, Toka e Deltuvës, Toka e Upytės.[7][8][9][10] Sipas Henryk Łowmiański, Lituania e duhur ishte në bërthamën e voivodeshipit të ardhshëm Trakai midis lumenjve: Nemunas, Neris and Merkys.[11] Tomas Baranauskas sugjeroi[12] se Lituania e duhur ishte rreth zonës Ašmena, toka etnike lituaneze në Bjellorusinë e sotme. Sipas shkrimtarit bjellorus Mikola Yermalovich (edhe pse besueshmëria e tij vihet në dyshim nga studiuesit[13][14]) Lituania (bjellorusisht: Летапiсная Литва, letrare: Lituania e kronikave) ishte në rajonin e sipërm të Nemunas,[15][16] tani në Bjellorusinë e sotme.
Në Dukatin e Madh të Lituanisë[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Studiuesit shpesh përdorin termin Lituania e duhur për t'iu referuar tokave të banuara nga lituanezët etnikë.[17] Tashmë gjatë kohës së Dukatit të Madh, Lituania e duhur ishte një term i caktuar për tokën ku jetojnë lituanezët.[18] Administrativisht përbëhej nga Voivodeship i Vilnius, Voivodeship Trakai dhe Dukati i Samogitia.[19][20] Kjo ndarje vazhdoi edhe pas ndarjes së Komonuelthit Polako-Lituanez.[21] Kështu Dukati i Madh i Lituanisë u nda në rajone të tilla historike: Samogitia (fjalë për fjalë Lituania e Ulët), Lituania e duhur dhe Rutenia.
Pjesa lindore e Lithuania Propria[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Për shekuj me radhë, trojet lindore dhe jugore të këtij territori, që kishin kontakte të drejtpërdrejta me Ruteninë dhe Poloninë, të banuara fillimisht nga lituanezët etnikë, ngadalë u rutenizuan, polonizuan dhe rusizuan, dhe territori lituanisht-folës u tkurr. Pjesët lindore të Lituania Propria pësuan humbje të mëdha të popullsisë gjatë Përmbytjes, dhe më tej gjatë Luftës së Madhe Veriore dhe pas epidemisë së murtajës në 1710-1711. Imigrimi i mëpasshëm i rutenëve dhe polakëve në këto territore e përshpejtoi procesin. Një shtytje e konsiderueshme për delituanizimin pasoi kur Lituania u bë pjesë e Perandorisë Ruse, dhe veçanërisht, pasi librat në gjuhën lituaneze u ndaluan të shtypeshin me shkronja latine në 1864. Procesi vazhdoi në kohën e sundimit polak, si shkolla në gjuhën lituaneze dhe bibliotekat u mbyllën, dhe më vonë nën sundimin sovjetik, pasi në këto territore nuk kishte fare shkolla lituaneze. Në ditët e sotme "ishuj" domethënës të njerëzve që flasin lituanisht mbeten në pjesët lindore dhe jugore të Lituanisë së duhur dhe Poloni. Shumë njerëz nga këto territore flasin ende bjellorusisht i referohen vetes si lituanez.[22]
Zhvillimet moderne[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Në fund të Luftës së Parë Botërore, Këshilli i Lituanisë shpalli një shtet të pavarur lituanez të rivendosur në tokat etnike lituaneze.
Pas negociatave me Rusinë Bolshevike, një pjesë e madhe e Lituanisë u njoh nga sovjetikët si pjesë e Republikës Lituaneze duke nënshkruar Traktatin Sovjeto-Lituanez të vitit 1920. Disa nga këto territore u pretenduan gjithashtu nga Republika e Dytë e Polonisë. Kjo çoi në një sërë konfliktesh ushtarake dhe përfundimisht në luftë.
Në vitin 1943, Antanas Smetona (në mërgim në atë kohë) filloi të punojë në një studim "Lithuania Propria".[23] Libri iu kushtua historisë së tokave lituaneze përpara polonizimit, rusifikimit dhe gjermanizimit duke shpresuar se do të ndihmonte për të vërtetuar një pretendim për territore të pakthyera në një konferencë paqeje pas Luftës së Dytë Botërore. Puna e tij mbeti e papërfunduar dhe për një kohë të gjatë ishte në dispozicion vetëm si dorëshkrim dhe praktikisht ishte e panjohur.[24]
Aktualisht Republika e Lituanisë nuk ka pretendime territoriale.[25]
Referime[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
- ^ Stone 2014, f. 4.
- ^ "Legacy of Medieval Lithuania" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 14 maj 2021. Marrë më 26 shtator 2020.
- ^ Gaučas 1986, f. 195-196.
- ^ Safarewicz 1967, f. 257-259.
- ^ a b c Gimžauskas 2001, f. 108.
- ^ Gudavičius, Edvardas. "Baltų žemių konfederacijos". Visuotinė lietuvių enciklopedija (në lituanisht). Marrë më 10 mars 2023.
- ^ Gudavičius, Edvardas. "Lietuvių žemių konfederacija". Visuotinė lietuvių enciklopedija (në lituanisht). Marrë më 10 mars 2023.
- ^ Gudavičius, Edvardas; Jasas, Rimantas. "Nalšia". Visuotinė lietuvių enciklopedija (në lituanisht). Marrë më 10 mars 2023.
- ^ Baranauskas, Tomas. "Deltuva". Visuotinė lietuvių enciklopedija (në lituanisht). Marrë më 10 mars 2023.
- ^ "Upytė". Visuotinė lietuvių enciklopedija (në lituanisht). Marrë më 10 mars 2023.
- ^ Jasas, Rimantas. "Lietuva". Visuotinė lietuvių enciklopedija (në lituanisht). Marrë më 10 mars 2023.
- ^ Baranauskas, Tomas (2002). "Kur buvo Lietuvos žemė?" (PDF). Lituanistica (në lituanisht). 2: 3–18. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 2007-09-28.
- ^ Gudavičius, Edvardas (1996). "Following the Tracks of a Myth". Lithuanian Historical Studies (në anglisht). 1: 38–58. doi:10.30965/25386565-00101003. S2CID 231347582. Arkivuar nga origjinali më 11 shtator 2019. Marrë më 29 shtator 2020.
- ^ Насевіч В.Л. Працэс утварэння Вялікага княства Літоўскага (13-14 стст.) // Актуальныя пытанні гісторыі Беларусі ад старажытных часоў да нашых дзён. Мн., 1992. С. 54-63.
- ^ Виктор Верас. "Карта летапiснай Лiтвы" (në bjellorusisht). Arkivuar nga origjinali më 2011-07-23. Marrë më 2010-10-05.
- ^ Виктор Верас. "У истоков исторической правды / Летописи о местонахождении Литвы" (në rusisht). Arkivuar nga origjinali më 2010-10-08. Marrë më 2010-10-05.
- ^ Venclova, Tomas. "Native Realm Revisited: Mickiewicz's Lithuania and Mickiewicz in Lithuania" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 2005-05-05. Marrë më 2007-04-24.
- ^ Ochmański, Jerzy (1981). Litewska granica etniczna na wschodzie od epoki plemiennej do XVI wieku (në polonisht). Wydawn. Nauk. Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. fq. 69–73. Marrë më 2006-04-26.
- ^ Viduramžių Lietuva Viduramžių Lietuvos provincijos Arkivuar 2007-04-19 tek Wayback Machine. Retrieved on 2007.04.11
- ^ Gimžauskas, Edmundas (2005). "LDK idėjos likimas XX a. Lietuvos bei Baltarusijos valstybingumų dirvoje" (PDF). Naujasis Židinys-Aidai (në lituanisht): 528. Marrë më 10 tetor 2023.
- ^ Authentic maps showing Lithuania Propria:
Poloniae Regnum ut et Magni Ducatus Lithuaniae Accuratiss Arkivuar 24 nëntor 2020 tek Wayback Machine (PDF). Retrieved 2007-04-22.
Poloniae Regnum ut et Magni Ducatus Lithuaniae Accuratiss Arkivuar 24 nëntor 2020 tek Wayback Machine (PDF). Retrieved 2007-04-22. - ^ Savukynas, Viriginijus (2003). "Etnokonfesiniai santykiai Pietryčių Lietuvoje istorinės antropologijos aspektu". Kultūrologija (në polonisht). 10: 80–98. Marrë më 2007-12-11.
- ^ Smetona, Antanas. "Lithuania Propria". Darbai ir dienos (në lituanisht). 2 (11): 191–234.
- ^ Aleksandravičius, Egidijus. "Istorija ir politika". Darbai ir dienos (në lituanisht). 2 (11): 185–190.
- ^ Claudio Carpini, Storia della Lituania: identità europea e cristiana di un popolo, Città Nuova, 2007, ISBN 978-88-31-10341-1, p.199
Referime[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
- Gaučas, P. (1986). "К вопросу о восточных и южных границах литовской этнической территории в средневековье" [On the issue of the eastern and southern borders of the Lithuanian ethnic territory in the Middle Ages] (PDF). Балто-славянские исследования (në rusisht). Moscow: Nauka: 195–213.
- Gimžauskas, E. (2001). "The Belorussian Factor in the Genesis of the Modern Lithuanian State, 1915-1917". Lithuanian Historical Studies (në anglisht). 6 (1): 107–126. doi:10.30965/25386565-00601006. ISSN 1392-2343. S2CID 251242686.
- Stone, Daniel Z. (2014). The Polish-Lithuanian State, 1386-1795 (në anglisht). University of Washington Press. ISBN 9780295803623.
- Frost, Robert (2015). The Oxford History of Poland-Lithuania (në anglisht). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-820869-3. LCCN 2014948999.
- Safarewicz, J. (1967). Studia językoznawcze (në polonisht). Warszawa.
{{cite book}}: Mirëmbajtja CS1: Mungon shtëpia botuese te vendodhja (lidhja)
