Rasa gramatikore

Rasa gramatikore është një term në gjuhësi që tregon kategorizim të emrave, përemrave, mbiemrave, pjesoreve, dhe numërorëve sipas funksioneve të tyre gramatikore përkatëse brenda një fraze ose fjalie të dhënë. Në disa gjuhë, emrat, përemrat, mbiemrat ose gjymtyrë të tjera marrin forma të ndryshme të lakimit, varësisht nga rasa e tyre. Ndërsa një gjuhë evoluon, rasat mund të bashkohen (për shembull, në greqishten e lashtë, rasa vendore u bashkua me rasën dhanore), një fenomen i quajtur zyrtarisht si sinkretizëm.^[1]

Anglishtja e ka humbur në masë të madhe sistemin e saj të lakimit nëpër rasa, megjithëse përemrat vetorë ende kanë tri rasa, të cilat janë forma të thjeshtuara të rasave emërore, kallëzore dhe gjinore. Ato përdoren me përemrat vetorë: rasa kryefjalore (I, you, he, she, it, we, they, who, whoever), rasa kundrinore (me, you, him, her, it, us, them, whom, whomever) dhe rasa gjinore (my, mine; your, yours; his; her, hers; its; our, ours; their, theirs; whose; whosever).^[2] Forma të tilla si I, he dhe we përdoren si kryefjalë ("I kicked the ball"), dhe forma të tilla si me, him dhe us përdoren si kundrinor ("John kicked me").

Gjuhët si greqishtja e lashtë, armene, asameze, shumica e gjuhëve balto-sllave, baske, bengale, shumica e gjuhëve kaukaziane, shumica e gjuhëve dravidiane,^[3] gjermane, japoneze, koreane, latine, sanskrite, gjuhët turkike dhe gjuhët Urale kanë sisteme të gjera rasash, me emra, përemra, mbiemra dhe përcaktorë që të gjithë lakohen (zakonisht me anë të prapashtesave të ndryshme) për të treguar rasën e tyre. Numri i rasave ndryshon midis gjuhëve:

2 rasa: persishtja ;

3 rasa: anglishtja e sotme ka tri por vetëm për përemrat; arabishtja;

4 rasa: gjermanishtja, islandishtja, greqishtja moderne dhe irlandishtja;

5 rasa: shqipja, rumanishtja dhe greqishtja e lashtë;

6 rasa: bengalishtja, latinishtja, sllovenishtja dhe turqishtja;

7 armenishtja, serbo-kroatishtja, çekishtja, lituanishtja dhe polonishtja kanë shtatë;

8 rasa: sanskritishtja dhe tamilishtja;

14 rasa: estonishtja ; 15 rasa: finlandishtja; 18 rasa: hungarishtja;

dhe gjuha tsez ka 64 rasa.

Më zyrtarisht, rasa është përcaktuar si "një sistem i shënjimit të emrave të varur për llojin e marrëdhënies që ata mbajnë në kokat e tyre".^[4]

Historia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Është pranuar gjerësisht se grekët e lashtë kishin një ide të caktuar për format e një emri në gjuhën e tyre. Një fragment i Anacreonit duket se e vërteton këtë. Sidoqoftë, nuk mund të konkludohet se grekët e lashtë dinin me të vërtetë se cilat ishin rasat gramatikore. Rasat gramatikore u njohën së pari nga stoikët dhe nga disa filozofë të shkollës peripatetike.^[5]^[6] Përparimet e atyre filozofëve u përdorën më vonë nga filologët e shkollës aleksandriane.^[7]

Gjuhët indo-evropiane[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Në këtë shenjë në rusisht duke përkujtuar një përvjetor të qytetit të Balakhna, fjala *Balakhna (*rusisht: Балахна) në të djathtë është në rasën *emërore, ndërsa fjala Balakhne (*rusisht: Балахне ) është në rasën *dhanore në Balakhne 500 Let* ('Balakhna është 500 vjeç', fjalë për fjalë '[Ka] 500 vjet Balakhna') në pjesën e përparme të shenjës. Për më tepër, *let* është në rasën gjinore (shumës).

Megjithëse nuk ishin shumë të spikatura në anglishten moderne, rasat paraqiteshin shumë më spikatur në anglishten e vjetër dhe gjuhët e tjera të lashta indo-evropiane, të tilla si latinishtja, persishtja e vjetër, greqishtja e lashtë dhe sanskritishtja. Historikisht, gjuhët indo-evropiane kishin tetë rasa morfologjike, megjithëse gjuhët moderne zakonisht kanë më pak, duke përdorur parafjalët dhe renditjen e fjalëve për të përcjellë informacionin që ishte transmetuar më parë duke përdorur forma të veçanta emërore. Midis gjuhëve moderne, rastet ende shfaqen dukshëm në shumicën e gjuhëve balto-sllave (përveç maqedonishtes dhe bullgarishtes^[8]), me shumicën që kanë gjashtë deri në tetë rasa, si dhe islandishtja, gjermanishtja dhe greqishtja e re, të cilat kanë katër. Në gjermanisht, rastat janë shënuar kryesisht te nyjat dhe mbiemrat, dhe më pak te emrat. Në islandisht, nyjat, mbiemrat, emrat e njerëzve dhe emrat janë shënuar të gjitha për rasë, duke e bërë atë, ndër të tjera, gjuhën gjermanike të gjallë që mund të thuhet se ngjan më shumë me proto-gjermanikishten.

Tetë rastet historike indo-evropiane janë si më poshtë, me shembuj ose të rasës shqipe ose të alternativës sintaksore shqipe për rasën:

Rasa	Tregon	Shembull fjalësh rasore	Fjalia shembull	Pyetëse	Shënime
Emërore	Kryefjala e një foljeje të shtjelluar	makina	Makina është e kuqe.	Kush apo çfarë?
Kallëzore	Kundrinor i drejtë i një foljeje kalimtare	makinën	Gjoni e mori makinën* me vete.*	Kë apo çfarë?
Dhanore	Kundrinori i zhdrejtë i një foljeje	makinës	Makinës i dha pamje të re.	Kujt apo për çfarë?
Rrjedhore	Lëvizje prej diku	prej makinës	Pëllumbi u frikësua prej makinës.	Prej kujt / Nga kush?
Gjinore	Zotërues i një emri tjetër	i, e makinës	Xhami i makinës* nuk hapet automatikisht.*	I, e kujt?
Thirrore	Adresuesi	Besnik	Besnik, a je mirë? Përshëndetje, Besnik!
Vendore	Vendndodhja, qoftë fizike ose kohore	në Japoni, te Stacioni i autobusit, në të ardhmen	Ne jetojmë në Japoni. Gjoni po na pret në stacionin e autobusit. Ne do të shohim se çfarë do të ndodhë në të ardhmen.	Ku? Kur?	Përafërsisht korrespondon me parafjalët shqipe në, mbi dhe nga dhe parafjalë të tjera më pak të zakonshme.
Instrumentale	Një mjet ose mjet i përdorur ose shoqërues i pranishëm në/gjatë kryerjes së një veprimi	me një leckë, me dorë	Ne fshiu dyshemenë me një leckë. Kjo letër është shkruar me dorë.	Si? Me çfarë ose duke përdorur çfarë? Me çfarë mjeti? Me kë?	Korrespondon me parafjalët shqipe nga, me dhe përmes, si dhe ndërtime sinonime të tilla si duke përdorur dhe përmes.

Të gjitha sa më sipër janë vetëm përshkrime të përafërta; dallimet e sakta ndryshojnë ndjeshëm nga gjuha në gjuhë, dhe si të tilla ato shpesh janë më komplekse. Rasa bazohet thelbësisht në ndryshimet në emër për të treguar rolin e emrit në fjali - një nga tiparet përcaktuese të të ashtuquajturave gjuhë flektive. Anglishtja e vjetër ishte një gjuhë flektive, por anglishtja moderne nuk funksionon në këtë mënyrë.

Evolucioni[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Ndërsa gjuhët evoluojnë, sistemet e rasave ndryshojnë. Në Greqinë e Lashtë të hershme, për shembull, rasat gjinore dhe rrjedhore u bashkuan, duke dhënë pesë rasa, në vend që të gjashtë të mbajtura në latinisht. Në hindishten moderne, rasat sanskrite janë reduktuar në tri: një rasë e drejtë (për kryefjalë dhe kundrinorët e drejtë) dhe rasë e zhdrejtë, dhe një rasë thirrore.^[9]^[10] Në anglisht, përveç përemrave të diskutuar më lart, rasti është zhdukur tërësisht, përveç për dyzimin pronor/jo-posesiv te emrat.