Shihni burimin për Rrethi i Mallakastrës

{{coord|40.34|N|19.45|E|source:wikidata|display=title}}

'''Rrethi i Mallakastrës''' është njëri nga [[Rrethet e Shqipërisë|36-të rrethet]] e [[Shqipëria|Shqipërisë]]. Rrethi bën pjesë në [[Qarku i Fierit|Qarkun të Fierit]]. Rrethi i Mallakastrës ka 40,000 banorë (sipas [[2004]]), një sipërfaqe prej 325&nbsp;km² dhe kryeqendër [[Ballshi]]n.

[[Skeda:Mallakaster within Fier County in Albania.svg|parapamje|Mallakatër, në qarkun e Fierit]]

== Historia e zonës së Mallakastrës ==
Në vitin [[1980]] është zbuluar n [[Kreshpani|Kreshpan]] një thesar i mbretit [[Ilirët|ilir]] [[Monuni|Monun]]. Përpara kësaj kohe, nga [[Monuni]] kishim vetëm disa monedha të gjetura rastësisht, dy prej të cilave vinin nga fshati fqinj nga [[Cakrani]], pikërisht nga një vend që quhet [[Gurët e Zezë]], ku ka një [[kala]] [[Iliria|ilire]]9 të shekullit të katërt p.e.s. Gjetja e këtij thesari menjeherë lokalizoi edhe vendin kryesor të prodhimit të këtyre monedhave. [[Mbreti]] [[Monuni]] përmendet vetëm një herë në histori, rreth vitit [[280]] p.K(para [[Krishti]]t), kur ai merr pjesë në luftë për pretendimin e fronit të [[Maqedonia|Maqedonisë]]. Ishte një mbret ilir shumë i fuqishëm. Fakti i dytë historik vinte nga monedhat e gjetura që në shekullin e 19-të, të botuara nga studiues të asaj kohe, që tregonin se [[Monuni]] ka pushtuar edhe [[Dyrrahu]]n([[Durrësi]]n). Sepse në monedhat e tij që kishin simbolet e [[Durrësi]]t, përkatësisht një [[lopa|lopë]] të cilën e pinte [[viçi]] dhe nga ana tjetër një katror me stilizime, të cilat mbanin përveç emrit të qytetit [[Dyrrah]] edhe emrin e mbreti Monun. Gjetja e thesarit të [[Kreshpani]]t na çoi edhe në këtë qytet, qytetin e [[Gurëzezës]], me një vëmendje më të madhe për të parë aty selinë e shtetit ilir, nën drejtimin e Monunit, ndoshta edhe të paraardhësit të tij që ka qenë [[Glaukia]] i famshëm, mbreti i [[Taulantët|Taulantëve]], si edhe të pasardhësit të tij [[Mytili]]t, i cili pret monedhat e tij prej [[bronxi]] në [[Apolonia|Apoloni]]. Kemi një dinasti prej tre mbretërish të cilët qendrën e tyre e kishin në [[Cakrani|Cakran]]. Kërkimet [[arkeologjia|arkeologjike]] kanë treguar se ky ishte një qytet shumë i rëndësishëm, i formuar rreth vitit [[380]] p.K, tamam në kohën e Monunit, rreth vitit [[300]]-[[270]] p.K. Monuni ishte dhe mbret që përpiqet të kontrollojë financat, se deri atëherë mbretërit ilirë nuk kishin prerë [[monedha]]. Është Monuni mbreti i parë që pret monedhat dhe duhet kuptuar se kush ka financat, ka edhe politikën. Kjo është pastaj një histori që vazhdohet edhe nga mbreti [[Genci|Genc]], i cili mbyll serinë e mbretërve ilirë.

Mund të them që krahina e Mallakstrës është nga më të pasurat nga pikëpamja arkeologjike, përveç këtij kryeqyteti të mbretërisë ilire të cilit nuk ia dimë emrin, përmendet vetëm një herë nga [[Frontini]], nga një historian [[roma]]k, për luftën që bën [[Pirro i Epirit]] në [[Iliri]], gjatë së cilës ai pushton edhe kryeqytetin e mbretërisë, që duhet të ketë qenë [[Cakrani]], por nuk na i thotë emrin e vet. Përveç këtij qyteti të rëndësishëm, kemi qytetin [[Bylisi|Bylis]] që është më i madhi i ilirisë, më i pasur, madje më i pasur edhe se [[Cakrani]], sepse zhvillohet pas vdekjes së Monunit, në kohën e djalit të tij [[Mytili]]t, por duke pasur një lloj pavarësie. Është një qytet që ka një sipërfaqe më të madhe se [[Gurzeza e Cakranit]], rreth tridhjetë hektarë, me mure shumë të fuqishme, me disa porta që tregojnë se ishte parashikuar për lëvizjen e një popullsie të madhe. Ka edhe një shesh publik, të rezervuar që në ndërtimin e qytetit, ku rreth vitit [[250]] p.K, në fund të dinastisë së Monunit, ndërtohet [[teatri]], [[stadiumi]], shëtitore të mëdha, një [[tempull]], të cilin ne akoma nuk e kemi zbuluar. Kishte një numër të mëdha banesash moderne për kohën me rrugë. Ka qenë një qytet i urbanizuar, qendra e një [[republika|republike]] të vogël, e cila u krijua pas rënies së [[dinastia|dinastisë]] së Monunit. Kryesohej nga [[Plutani]], i zgjedhur çdo vit sipas një modeli të marrë nga [[Apolonia]]. Pranë tij kishte një [[strategu|strateg]], i cili merrej me drejtimin e [[ushtria|ushtrisë]], [[këmbësoria|këmbësorëve]], një part që merrej me drejtimin e kalorësisë, kishte [[Gramateusi]]n që ishte sekretari dhe nëpunës të tjerë, ku më i rëndësishëm ishte një [[senati|senat]] i përbërë nga ata që quhen [[damujork]], duke marrë edhe terminologjinë e kohës. Dhe tregon që kjo republikë bazohej ne federimin e disa njësive të veçanta, ku më e rëndësishmja ishte qyteti fqinj [[Klosi]]. Është larg rreth dy-tre kilometra nga [[Bylisi]], qytet i lulëzuar. Kemi qytet që ishte edhe më i hershëm se Bylisi i krijuar në shekullin e pestë. Ku dhe atje qysh në mes të shekullit të tretë u ndërtua nja teatër, shëtitore një stadium, siç kishte dhe një qytet tjetër jo shumë larg Gurzezës, në krahun tjetër të luginës që nuk ia dimë emrin. Sot ndodhet në kalanë e [[Margëlliçi]]t, qytet që i ka fillimet qysh në shekullin e shtatë, por merr format e veta urbane vetëm në shekullin e IV-III p.e.s. I urbanizuar me rrugë të shtruara me plloça dhe me një ndarje të zonës zejtare nga zona e banuar. Ka mundësi që të ketë pasur edhe atje një tempull. Në burimet e shkruara, bylinët na dalin që në shekullin e katërt, si një organizim qytetesh, i cili ndikon mbi ngjarjet politike të kohës. Bylinët luajnë një rol të rëndësishëm deri në kohën e luftërave midis [[Cezari]]t dhe [[Pompeu]]t.

Në kohën e [[Cezar Augustit]], [[Bylisi]] kthehet në [[koloni]] romake. Kemi një lulëzim në kohën e antikitetit të vonë në Bylis. Deri sot janë zbuluar pesë [[kisha]] të rëndësishme të zbukuruara me [[mozaiku|mozaikë]] dhe tregojnë që Bylisi kishte zënë plotësisht vendin e [[Apollonia|Apollonisë]], atë vend pastaj ia kalon [[Ballshi]]t në shekullin e nëntë, pasi ishtë shkatërruar disa herë nga dyndjet [[barbarët|barbare]]. [[Peshkopata e Bylisit]] vendoset përfundimisht në Ballsh duke trashëguar edhe emrin.

Emri Mallakastër del për herë të parë në shekullin e trembëdhjetë, përmendet në lidhje me një kryengritje që ndodh në këtë zonë, gjatë së cilës rrënohet [[kështjella e Mylit]] ose [[Mylokastra]], e cila ndodhet përsëri na [[Cakrani|Cakran]]. Në gjithë këtë zone, [[Kreshpani|Kreshpan]], [[Cakrani|Cakran]] edhe [[Myli]] ndodhej atje. Ka shumë mundësi që lidhet pikërisht me këtë kështjellë që është krijuar në shekullin XII-XIII dhe pastaj shkatërrohet përfundimisht me një zjarr të fuqishëm, të cilin e kemi konstatuar nga gërmimet arkeologjike. Mendoj që teza tjetër që e lidh me [[latinishtja|latinishten]] ‘kastrum’ dhe ‘malla’ që është nga [[greqishtja]], domethënë qytet i keq, është një teori pa bazë dhe mundësia është të lidhet pikërisht me kështjellën. Lidhet me [[Myli]]n ,të cilin ne nuk e dimë se ç’kuptim kishte myl, myll në shqipen mesjetare, por është e sigurt që vjen nga kjo zonë.

Mallakastriotët janë një popullsi që dalin disa herë në burimet historike të shekullit XIII-XIV, duke luajtur një rol të rëndësishëm qoftë në ngjarjet që zhvillohen në [[Çamëria|Çamërinë]] e sotme, por edhe me shtegtimin e tyre të famshëm të shekullit XIII-XIV, në rrethinat e [[Atika|Atikës]]. Një pjesë e [[arbëreshët|arbëreshëve]] të kësaj zonë vijnë nga [[Mallakastra]], duke marrë me vete emrat jo vetëm emrin e një fshati pra Malakastër, por edhe emrat e fshatrave të tjerë, siç kemi [[Hekali]]n dhe [[Varibobi]]n.

Mallakastra përbën një krahinë krejt të veçantrë nga pikëpamja [[etnografia|etnografike]]. Ajo trajtohet si një pjesë e [[Toskëria|Toskërisë]], në përgjithësinuk ndahet nga [[Labëria]]. Megjithatë, këngët i ka të ndryshme, dialektin e ka të ndryshem nga [[Labëria]], megjithëse ka ngjashmëri të mëdha, ka lidhjet e vazhdueshmë të krushqisë në të dy brigjet.

Ajo që i ka bashkuar shpeshherë ka qëne, sepse të dy krahët kanë qenë përkrahës të [[Bektashizmi]]t që ishte një sekt opozitar ndaj regjimit të Sulltanëve në shekullin XVIII-XIX. Është karakterizuar nga një patriotizëm i theksuar, qoftë me lëvizjen e [[Tafil Buzi]]t, por edhe me ngjarjen e lëvizjes së [[Rrapo Hekali]]t, që ka motivin e qartë të patriotizmit ku thotë ‘Po për kë lufton vallë, as për mua as për ti, po për gjithë [[Shqipëria|Shqipërinë]]’. Është hera e parë që ndjehet ajo frymë e [[Rilindja Kombëtare|rilindjes kombëtare]] e cila nuk doli vetëm nga penda e [[Naum Veqilharxhi|Veqilharxhit]] dhe e patriotëve të tjerë pas tij, por doli direkt dhe nga lëvizja popullore. Qoftë edhe tek [[Tafil Buzi]], cili ishte një nga nxitësit e lëvizjes së Mallakastrës në manifestin e tij dhe është i pari që shpreh idenë e pavarësisë me armë, por edhe nga poezia popullore që del nga fjalët e Rrapo Hekalit.

== Popullsia ==
Banorët e kësaj treve quhen Mallakastriotë . Popullsia është myslimane dhe e krishterë ortodokse . Rajoni është një qendër e rendit Bektashi dhe Halveti (në një masë më të vogël). Rajoni është i njohur për traditat e tij kulturore dhe ka nxjerrë shumë luftëtarë trima përfshirë Rrapo Hekalin .

== Ekonomia == 
Mallakastër është një rajon i rëndësishëm industrial për Shqipërinë pasi ka rezerva gazi natyror dhe nafte të cilat e bëjnë zonën një qendër të prodhimit dhe përpunimit të naftës në Shqipëri. Mallakastër njihet edhe për bujqësinë e saj e cila prodhon një larmi të madhe produktesh.

== Njerëz të shquar == 
[[Kadri Roshi]] , aktor i njohur

[[Mehmet Shehu]] , politikan komunist

Rrapo Hekali , figura kryesore e revoltës shqiptare të vitit 1847

Liri Belishova , politikane komuniste

Qani Toro, politikan komunist

Dervish Hekali, Hero

Luftar Paja

Ismail Klosi

Ramiz Aranitasi

== Ndarja administrative ==
Rrethi i Mallakastrës përbëhet nga një bashki dhe 8 komuna që janë:
* '''[[Bashkia Mallakastër]]'''
* [[Njësia administrative Aranitas]]
* [[Njësia administrative Fratar]]
* [[Njësia administrative Greshicë]]
* [[Njësia administrative Hekal]]
* [[Njësia administrative Kutë]]
* [[Njësia administrative Ngraçan]]
* [[Njësia administrative Qendër]]
* [[Njësia administrative Selitë]]

== Referimet ==
{{ref}}
 
== Lidhje të jashtme ==
* [http://www.balkanweb.com/gazetav5/artikull.php?id=52143 BalkanWeb.Com - Bylis, zbulohet kantina më e madhe në Ballkan]{{Lidhje e vdekur}}

== Shiko edhe ==
{{Shqipëria}}

[[Kategoria:Rrethe në Shqipëri|M]]


{{AL-gjeo-cung}}