Shihni burimin për Shqiponja

{{automatic taxobox
| image = Eagles together.jpg
| image_caption = Nga e majta në të djathtë: [[shqiponja e malit]] (''Aquila chrysaetos''), [[shqiponja kafe e gjarpërinjve]] (''Circaetus cinereus''), [[shqiponja e vetmuar]] (''Buteogallus solitarius''), [[shqiponja e zezë]] (''Ictinaetus malaiensis'') dhe [[shqiponja Afrikane e detit]] (''Haliaeetus vocifer'').
| taxon = Accipitridae
| subdivision_ranks = Llojet
| subdivision = Shiko [[#Llojet|tekstin]]
}}

'''Lopaqië''' është emri që u jepet shumicës prejshpendëve te familjes së [[Accipitridae]]. Shumica prej më se 60 llojeve të Shqiponjave jetojnë në Euroazi dhe në [[Afrika|Afrikë]]. Jashtë këtij territori mund të gjenden vetëm 14 specie : 2 në [[Amerika Veriore|Amerikën Veriore]] (Shqiponja kryebardhë dhe Shqiponja e Artë), nëntë në [[Amerika Qendrore|Amerikën Qendrore]] dhe [[Amerika Jugore|Jugore]] dhe tri në [[Australia|Australi]].

== Përshkrimi ==
[[Skeda:Shqiponja e maleve.PNG|thumb|300px|right|Shqiponja e Gurëve]]Shqiponjat dallojnë nga [[Shpezët|zogjtë]] e tjerë grabitqarë duke qënë se janë shumë të mëdha, shumë më të fuqishme si dhe kanë kokën dhe sqepin më të rëndë.Shumica e shqiponjave janë më të mëdha se cdo lloj tjeter zogu , përjashtim bëjnë disa lloje hutash. Përmasat e një shqiponje variojnë nga 500g peshë dhe 40cm gjatësi; deri në 6.7kg - 9kg te [[shqiponja e Stellerit]] ose me një gjatësi deri në 1m si për shembull [[Shqiponja Filipinase]].

Si të gjithë zogjtë e tjerë grabitqarë, edhe shqiponjat kanë një sqep të fuqishëm për të shqyer mishin e presë, këmbë muskuloze dhe thonj të fortë e të mprehtë. Si shqisën më të zhvilluar kanë shikimin, ndersa nuhatja si te të gjithë zogjtë nuk është edhe aq e mirë (zogu i cili e ka më të fortën shqisë për nuhatje, mezi i afrohet shqisës për nuhatje të njeriut).

Shqiponjat për të gjetur prenë, pra përdorin sytë e tyre. Ky shikim i fortë i shqiponjës vjen si pasojë se kanë bebëzën e syrit shumë të madhe dhe mund ti dallojë edhe difraksionet më të vogla të dritës.

Femra shqiponjë në të gjitha rastet është më e madhe se mashulli.

Shqiponjat strofkat e tyre i ndërtojnë në drunj shumë të lartë, ose në shkrepa e humnera, të paarritshme për kafshë tokësore. Shumë lloje i bëjnë nga dy vezë. Në shumicën e rasteve zogu më i vogël shndërrohet në ushqim për zogun më të madh , i cili zakonisht është femër , duke qënë se këto të fundit janë më mëdha. Prindërit këtu nuk marrin kurrë pjesë. 

Për shkak të madhësisë dhe fuqisë të shqiponjave ato ndodhen ne krye të zinxhirit ushqimor si grabitqarë alfa. Preja e shqiponjave varion nga lloji. Shqiponjat  ''[[Haliaeetus]] dhe [[Ichthyophaga]]'' preferojnë peshkun por ata gjuajnë dhe kafshë të vogla si psh zogj të ndryshëm detar. Gjarpri është ushqimi i preferuar për shqiponja si : ''[[Circaetus]]'', ''[[Bateleur|Terathopius]]'', dhe ''[[Spilornis]],'' në pyjet tropikalë të Afrikës dhe Azisë , ku variozoni i llojeve të gjarpërinjve është i madh. Shqiponjat e degëzimit Alius janë të parat per të gjuajtur në habitat të hapur , duke kapur çdo lloj vertebrori. Aty ku nuk ka Alius , shqiponjat Buteonine zënë vend. Shumë lloje të tjera të degëzimit  ''[[Spizaetus]]'' jetojnë ne pyje të dendur. Këto lloj shqiponjash ushqehen me gjitarë dhe zogj. 

Mënyrat e gjuetise variojnë nga lloji i shqiponjës dhe i presë. Me disa individë të cilët kanë krijuar teknika të avancuara , shumica e shqiponjave e kap prenë pa u ulur ne tokë , për ta dërguar në një vend të sheshtë e për tu ushqyer me të. 

Shqiponja Amerikane është shpendi që është regjistruar me prenë më të rëndë , specifikisht nje dre 6.8 kg.[http://www.trails.com/arts/amazing-bird-records.aspx] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170620215454/http://www.trails.com/arts/amazing-bird-records.aspx |date=20 qershor 2017 }} Kjo tregon se shumica e shqiponjave mund te mbajnë në fluturim pre që peshojne shumë herë më shumë se pesha e vetë shqiponjes. Megjithate ne shumicen e këtyre rasteve shqiponja ose ushqehet me prene ne vendin e sulmit ose e transporton atë me pjesë. Shqiponja me kurore ose shqiponja e arte jane dokumentuar te vrasin dhi qe peshojne me shume se 30kg. 

Autoret e zogjve  [[David Allen Sibley]], [[Pete Dunne]] e kanë përshkruar diferencen midis shqiponjave dhe zogjve të tjerë mishngrënës si më poshtë: 

"Ata kanë të pakën nje karakteristikë të përbashkët . U vëzhgua se zogjtë prediator shikojnë mrapa kurri 

përpara se te sulojnë prenë , duke iu druajtur gjahtarëve të tjerë. Këtë shqiponjat nuk e bëjnë." 

Nërmjet shqiponjave gjenden disa nga zogjtë më të mëdhenj prediator.Vetëm Kondorët dhe disa lloje Hutash janë më të mëdhenj. 

Në varësi të habitatit ku jetojnë shqiponjat kanë forma dhe madhësi të ndryshme. SHqiponja Harpy dhe shqiponja filipinase kanë krahë të shkurtër duke qënë se jetojnë në habitat pyjor, një karakteristikë kjo e nevojshme për të fluturar shpejt ndërmjet drurëve. Nga ana tjeter shqiponjat e familjes Aquila të cilat jetojnë në terren të hapur kanë krahë shumë të mëdha.  

Listat e mëposhtëme janë të Top 5 shqiponjave më të mëdha duke gjykuar nga pesha , gjatësia dhe hapja e krahëve.<ref>0713680261</ref> 
{| class="wikitable"
!Renditja
!Emri i shqiponjës
!Emri shkencor i shqiponjës
!Pesha trupore
|-
|1
|[[Shqiponja e Detit Steller]]
|''Haliaeetus pelagicus''
|6.7 kg 
|-
|2
|[[Shqiponja Filipinase]]
|''Pithecophaga jefferyi''
|6.35 kg 
|-
|3
|[[Shqiponja Harpy]] 
|''Harpia harpyja''
|5.95 kg 
|-
|4
|[[Shqiponja Bisht-Bardhë]]
|''Haliaeetus albicilla''
|4.8 kg <ref>https://en.wikipedia.org/wiki/Handbook_of_the_Birds_of_the_World</ref>
|-
|5
|[[Shqiponja Luftëtare]]
|''Polemaetus bellicosus''
|4.6 kg 
|}
{| class="wikitable"
!Renditja
!Emri i shqiponjës
!Emri shkencor i shqiponjës
!Gjatësia
|-
|1
|[[Shqiponja Filipinase]]
|''Pithecophaga jefferyi''
|100 cm<ref>http://sora.unm.edu/sites/default/files/journals/auk/v115n03/p0713-p0726.pdf</ref> 
|-
|2
|[[Harpy eagle|Shqiponja Harpy]]
|''Harpia harpyja''
|98.5 cm 
|-
|3
|[[Wedge-tailed eagle|Shqiponja Australiane]]
|''Aquila audax''
|95.5 cm 
|-
|4
|[[Shqiponja e Detit Steller]]
|''Haliaeetus pelagicus''
|95 cm 
|-
|5
|[[Shqiponja me Kurorë]]
|''Stephanoaetus coronatus''
|87.5 cm
|}
{| class="wikitable"
!Renditja
!Emri i shqiponjës
!Emri shkencor i shqiponjës
!Gjatësia e hapjes së krahëve
|-
|1
|[[Shqiponja Filipinase]]
|''Pithecophaga jefferyi''
|220 cm
|-
|2
|[[Shqiponja Bisht-Bardhë]]
|''Haliaeetus albicilla''
|218.5 cm 
|-
|3
|[[Shqiponja e Detit Steller]]
|''Haliaeetus pelagicus''
|212.5 cm 
|-
|4
|[[Shqiponja Australiane]]
|''Aquila audax''
|210 cm 
|-
|5
|[[Shqiponja e malit|Shqiponja e Malit]]
|''Aquila chrysaetos''
|207 cm 
|-
|6
|[[Shqiponja Luftëtare]]
|''Polemaetus bellicosus''
|206.5 cm
|}

== Përhapja ==
Amerika e Veriut : Shqiponja e Artë , Shqiponja Amerikane

Zona Neotropikale ( Amerika Qëndrore dhe Jugore) :  ''[[Spizaetus]]'' (katër specie), Shqiponjat e vetmuara (dy specie.), Shqiponja Harpy,Shqiponja me Kreshtë,Shqiponja Krahëror-zezë([[black-chested buzzard-eagle]]) .

Australia : Shqiponja Bishtpykë ( jetojne dhe ne Guinenë e Re) , SHqiponja e Detit Bark-Bardhë ( Jeton dhe në Azi ) , Shqiponja e Vogel

Guinea e Re : Shqiponja Kapul , SHqiponja Bishtpukë dhe Shqiponja Pigmi.

== Grupet ==
Shqiponjat zakonisht ndahen në grupe.

=== Shqiponja e Peshkut ===
Shqiponja e Peshkut e ka pjesën më të madhe te dietës së saj peshk, të gjallë osë kërrmë( të vrarë).

=== Shqiponja me Cizme ===
[[Skeda:Harpy Eagle with wings lifted.jpg|parapamje|264x264px|Shqiponja Harpi (Harpy)]]
Shqiponjat me Cizme ose " Shqiponjat e vërteta" kane këmbë relativisht të shkurtra.

=== Shqiponja e Gjarprit ===
Shqiponja sic sygjeron dhe emri ushqehet me gjarpërinj dhe reptile e zvaranikë te tjerë.

=== Shqiponjat Harpi ( Harpy) ===
Shqiponjat Harpi janë shqiponja te mëdha qe jetojnë në pyje tropikale. Grupi përmban nga 2 deri në 6 specie , në dependencë nga autori.Megjithate ndryshime të theksuara mund të verejme pë shqiponjat e këtij grupi me njëra tjetën.

== Shqiponja si simbol kombëtar ==
[[Skeda:Flag of Albania (1914-1920).svg|parapamje|283x283px|Shqiponja si simbol i kombit shqiptar
Flamuri i Republikës së Shqipërisë (1914-1920)
]]
[[Skeda:Kotka.vaakuna.svg|parapamje|283x283px|Shqiponja e paraqitur në stemën e [[Kotka]] ([[Finlandë]])]]
Shqiponja është simbol i shumë kombeve  dhe shteteve të ndryshme :
* Flamuri Kombëtarë Shqiptar - Shqiponja Dykrenare e zezë.
* Emblema e Perandorisë Selxhuke - Shqiponjë dykrenare.
* [[Armenia|Emblema e Armenisë]] - Një Shqiponjë e Artë dhe një [[Luani|luan]].
* [[Austria|Emblema e Austrisë]] - Një Shqiponjë e zezë. 
* [[Egjipti|Emblema e Egjiptit]] - Një Shqiponjë e Artë, është e marrë nga Shqiponja e Artë e Saladinit e gjetur ne Citadelën e Saladinit ne [[Kajro]].
* [[Gjermania|Emblema e Gjermanisë]] - Një Shqiponjë e zezë.
* [[Gana|Emblema e Ganës]] - Dy Shqiponja duke mbajtur emblemën.
* [[Islanda|Emblema e Islandës]] - Një Shqiponjë bashkë me një dragua, bullë dhe një gjigant e mbajnë emblemën e shtetit.
* [[Indonezia|Emblema e Indonezisë]] - Një Shqiponjë në pamje të Garudës.
* [[Iraku|Emblema e Irakut]] - Shqiponja e Artë e Saladinit.
* [[Jordania|Emblema e Jordanisë]] - Një Shqiponjë e zezë.
* [[Meksika|Emblema e Meksikesë]] - Një Shqiponjë mbi një kaktus duke ngrënë [[Gjarpëri|gjarprin]].
* [[Moldavia|Emblema e Moldavisë]] - Një Shqiponjë e cila ne këmbën e majtë mban një shkop, në të djathtin një degë, kurse në sqep mban një kryq.
* [[Mali i Zi|Emblema e Malit të Zi]] - Një Shqiponjë Dykrenare e Artë.
* [[Baskia|Emblema e Nafarroasë]] - Një Shqiponjë zezë.
* [[Nigeria|Emblema e Nigerisë]] - Ka një Shqiponjë të kuqe në maje.
* [[Nepali]] - Ka nje shqiponje te zeze ne mes.
* [[Panamaja|Emblema e Panamasë]] - Një Shqiponjë e llojit të harpjeve.
* [[Filipinet|Emblema e Filipineve]] - Ka Shqiponjën kryebardh sikurse edhe [[SHBA]]-ja, por [[Shqiponja Filipinase|Shqiponja majmun-ngrënëse e Filipineve]] është zogu nacional i këtij shteti.
* [[Polonia|Emblema e Polonisë]] - Një Shqiponjë e bardhë me sqep dhe kurorë të Artë.
* [[Rumania|Emblema e Rumanisë]] - Një Shqiponjë e Artë duke mbajtur në këmbët e saja një shpatë në të djathtë dhe një shkop në të majtë. Në gojë mban një kryq.[[Skeda:Montenegro flag (2).jpg|parapamje|275x275px|Shqiponja në flamurin malazez]][[Rusia|Emblema e Rusisë]] - Një Shqiponjë e Artë Dykrenare.
* [[Serbia|Emblema e Serbisë]] - Një Shqiponjë e bardh e [[Nemanjiqët|Shtëpisë së Nemanjiqit]].
* [[Siria|Emblema e Sirisë]] - Shqiponja e Artë e Saladinit.
* [[Jemeni|Emblema e Jemenit]] - Një Shqiponjë e Artë me një shpatë ndër këmbë.
* [[Zambia|Emblema e Zambisë]] - Një Shqiponjë ngjyrë portokalli dhe të kuqe, në majë të flamurit.

Përdorime historike :
* Sundimtarët Ptolemean në [[Egjipti|Egjipt]] e përdornin.
* [[Napoleon Bonaparte]] e përdori si Shqiponjën e Artë Romake si simbol për Perandorinë e re Franceze.
* [[Persia|Perandoria Persiane]]: Simboli i ushtrisë Persiane ishte një Shqiponjë.
** [[Romakët]] përdornin në ushtritë e tyre Shqiponjën si simbol, prej këndej dulen :
*** [[Perandoria Bizantine]] e bëri simbol Shqiponjën e Artë dykrenare. Njëra kokë simbolizonte [[Perandoria Romake|Romën]], tjetra kokë simbolizonte "Romen e Re". Prej kësaj dolen :
*** Flamuri Kombëtarë Shqiptarë ([[Skënderbeu]] vendosi emblemën e principatës së tij si simbol të Mbretërisë Shqiptare- kjo kishte rrjedh nga Simboli e [[Perandoria Bizantine|Perandorisë Bizantine]]).
*** Pas rënies së [[Bizanti|Perandorisë Bizantine]], [[Rusia|Rusët]] murrën simbolin e [[Bizanti]]t.
** [[Karolus Magnus]], Perandor i [[Historia e Gjermanisë|Perandorisë Franke]] muar simbolin e Romës si të vetin, por [[Historia e Austrisë|Habsburgët]] e heqën Shqiponjën e Artë dhe vendosen në vend të saj Shqiponjën Imperiale. Prej kësaj doli :
*** [[Austro-Hungaria|Perandoria Austriake]] mur simbol një Shqiponjë dykrenare. Pas shkatërrimit të [[Austro-Hungaria|Austro-Hungarisë]], [[Austria]] heqi një nga kokat dhe mur si simbol Shqiponjën Njëkrenare.
*** [[Prusia]], dhe më vonë edhe [[Gjermania]] vendosen një Shqiponjë të zezë si simbol nacional.

== Shqiponja si figurë simbolike ==
Në Antikë Shqiponja ishte Zog i [[Zeusi]]t (babait të perëndive), dhe edhe ishte zog i perëndisë Romake Jupiterit (Jupiteri ishte babai i perëndive Romake, njejt si Zeusi te Perënditë Greke), përfaqësonte Fuqi dhe Fitore. Në Mitologji mund të gjendet një kafshë, me trup luani dhe qafë e kokë Shqiponje. Pas [[Luani]]t Shqiponjat janë stemat (Emblemat) më të preferuara. Në Ikonografi është Shqiponja simbol i Evangjelistit Johannes. Shumë Etni Indiane adhurojnë Shqiponjat si kafshë të shenjta.

Shqiponja është një nga simbolet më të vjetra që ka njohur njerëzimi. Grekët dhe Persianët e shenjtëruan atë me diellin, si simbol i lartësimit dhe i shpirtit i shoqëruar me Perëndinë supreme të qiellit, duke përfaqësuar parimin shpirtërorë. Për grekët shqiponja ishte emblema e Zeusit. Druidët e konsideronin atë si simbol i të Gjithëpushtetshmit i cili vështron nga gjendjet më të larta shpirtërore.

Shqiponja është një shpend i ditës jeta e të cilit është lidhur me dritën dhe me elementin e zjarrit dhe të ujit. Shqiponja karakterizohet me guximin që ka në fluturim, shpejtësinë dhe familjaritetin që ka me bubullimën dhe vetëtimën, të cilat janë atributet e perëndive të krijimit. Shqiponja gjithashtu përfaqëson fisnikërinë e trashëguar, fuqinë dhe luftën. Si luani në tokë, Shqiponja është mbreti i qiellit. Si një shpend ndërmarrës, fluturon nga një botë në tjetrën dhe ripërtërihet për të udhëhequr shpirtrat.

Që në kohët parahistorike, është një simbol i përbashkët i fortësisë dhe fuqisë. I përhapur tek Kristianët në kohën e kryqëzatave, është përfshirë në gëzofët e perandorëve dhe mbretërve të Evropës si emblemë, për shkak të rëndësisë që gëzon. Shqiponja me dy-krerë ose dy-koka është një fuqizim i simbolit dhe një dyfishim i fuqive të saj.

* Ne bibël, Shqiponja është shoqëruar me Shën Gjonin, Ungjillorin për shkak të kuptimit të tij të drejtë per dritën frymëzuese të intelektit.

* Ne Indinë e lashtë, Garunda, një shpend i madh mitik, një shpend diellor, përmendet në Ramajana si kali i Vishnusë, Vishnu duke qënë i dyti i trinisë së shenjtë indiane e përbërë nga Brahma, Vishnu dhe Shiva.

* Në Rome, Shqiponja qëndron mbi skeptrin e Jupiterit dhe e bën vullnetin e tij te ditur kundrejt qenieve njerëzore. Nëpër monedha, shfaqet si simboli emblematik i legjioneve dhe i fuqisë së perandorisë.

* Në Persi (Iran), simbolizonte fitoren e Persianëve mbi Medean, nga e cila ishte bërë një ogur (shenjë) kur fluturonte mbi fushëbetejë.

* Në Meksikë, Shqiponja është një perëndi e vjetër e bimësisë, e shoqëruar me xhaguarin, simbol i forcave telurike (tokësore), nga errësira e botës materiale, kurse perëndia-shpend përfaqëson qiellin dhe dritën, shpirtin hyjnor. I dhuron fuqinë e saj Luftëtarëve-Shqiponjë, elita e luftëtarëve Aztekë. Perandori Aztek vishej me pendë shqiponje që gjithashtu zbukuronin fronin ceremonial.

== Llojet e Shqiponjave ==
[[Skeda:Sir Arny(Philippine Eagle).jpg|parapamje|227x227px|Shqiponja Filipinase]]
Në familjen [[Accipidritae]] këto Gjini emërtohen si shqiponja:
* [[Shqiponja Filipinase|Phitecophaga]] 
* [[Shqiponjat e vërteta|Aquila]] 
* [[Harpyhaliaetus]] 
* [[Spizastur]] 
* [[Shqiponja peshkatare e Liqeneve|Ichthyophaga]] 
* [[Hieraaetus]] 
* [[Spizaetus]] 
* [[Nisaetus]] 
* [[Oroaetus]]
* [[Shqiponja Luftëtare|Polemaetus]] 
* [[Stephanoaetus]] 
* [[Ictinaetus]]
*[[Skeda:Martial Eagle (Polemaetus bellicosus) - Flickr - Lip Kee (3).jpg|parapamje|223x223px|Shqiponja Martial]][[Harpyopsis]]
* [[Lophaetus]]
* [[Shqiponja e Detit|Haliaeetus]] 
* [[Morphnus]]
[[Shqiponja peshkatare]] formon një familje në vete (Pandionidae), [[Shqiponjat Gjarpërngrënëse]] formojnë një nënfamilje (Circatinae).
Shqiponja më e madhe që jetojë në tokë ishte [[Shqiponja e Haastit|Harpagornis moorei]], e cila jetojë në [[Zelanda e Re|Zelandën e Re]]. Diku nga viti 1400 pas. L.K ajo u shfaros.

== Literatura ==
* Theodor Mebs, Daniel Schmidt: Die Greifvögel Europas, Nordafrikas und Vorderasiens. Franckh-Kosmos, Stuttgart 2006, ISBN 3-440-09585-1.
* del Hoyo, J.; Elliot, A. & Sargatal, J. (editors). (1994). Handbook of the Birds of the World Volume 2: New World Vultures to Guineafowl. Lynx Edicions. ISBN 84-87334-15-6
* Shlaer, Robert (1972-05-26). "An Eagle's Eye: Quality of the Retinal Image". Science 176 (4037): 920–922. doi:10.1126/science.176.4037.920. PMID 5033635. http://www./920?ck=nck. Retrieved 2007-11-20. 
* Lerner, H. R. L.; D. P. Mindell (2005). "Phylogeny of eagles, Old World vultures, and other Accipitridae based on nuclear and mitochondrial DNA". Molecular Phylogenetics and Evolution 37 (37): 327–346. doi:10.1016/j.ympev.2005.04.010. 
* Bunce, M.; et al. (2005). "Ancient DNA Provides New Insights into the Evolutionary History of New Zealand's Extinct Giant Eagle". PLoS Biol 3 (1): e9. doi:10.1371/journal.pbio.0030009. PMID 15660162. PMC 539324. http://biology.plosjournals.org/perlserv/?request=get-document&doi=10.1371%2Fjournal.pbio.0030009 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080306062717/http://biology.plosjournals.org/perlserv/?request=get-document&doi=10.1371%2Fjournal.pbio.0030009 |date=6 mars 2008 }}. Retrieved 2006-12-27. 
* Berrin, Katherine & Larco Museum. The Spirit of Ancient Peru:Treasures from the Museo Arqueológico Rafael Larco Herrera. New York: Thames and Hudson, 1997. 
* Office of Law Enforcement. "National Eagle Repository". Mountain-Prairie Region. United States Fish and Wildlife Service. http://www.fws.gov/mountain-prairie/law/le65.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071010032432/http://www.fws.gov/mountain-prairie/law/le65.html |date=10 tetor 2007 }}. Retrieved 2007-11-20. 
* Sin, Lena (2006-04-30). "Charges laid in eagle-poaching case". The Province (CanWest MediaWorks Publications Inc.). https://web.archive.org/web/20090531090255/http://www2.canada.com/theprovince/news/story.html?id=7037508c-70c7-4c47-9d3e-713a118e6b66&k=55151. Retrieved 2007-11-20.

[[Kategoria:Shpezë]]
[[Kategoria:Shqiponja]]