Shihni burimin për Ariu i shpellës

{{Speciesbox|name=Ariu i shpelles|fossil_range=Middle to Late [[Pleistocene]], {{fossil range|0.25|0.027}}|image=Teufelshöhle-Höhlenbär-Dreiviertelprofil.jpg|image_upright=1.2|image_caption=Skeleti i ariut të shpellës|genus=Ursus|species=spelaeus|authority=[[Johann Christian Rosenmüller|Rosenmüller]], 1794|extinct=yes|classis=[[Mammalia]]|familie=[[Ursidae]]|phylum=[[Chordata]]|regnum=[[Animalia]]|ordo=[[Carnivora]]}}

'''Ariu i Shpellës''' ( Ursus spelaeus ) ishte një specie  ariu  që jetonte në Evropë dhe Azi gjatë epokës se akullnajave dhe u zhduk rreth 24.000 vjet më parë, gjatë fundit e epokes se akullnajave.

Si fjala "shpella" dhe emri shkencor spelaeus janë përdorur për shkak te fosileve të kësaj specie te cilet i janë gjetur kryesisht në shpella. Kjo pasqyron pikëpamjet e ekspertëve se arinjtë e shpellave mund të ken jetuar me te vertet ne shpella

== Taksonomia ==
[[Skeda:Cave bear AMNH.jpg|parapamje|Arctos spelaeus duke qendruar ne dy kembe]]
Skeletet e ariut të shpelles u përshkruan fillimisht në 1774 nga Johann Friederich Esper në librin e tij ” Zoolitë” ,të sapo zbuluar .Shkencëtarët në atë kohë mendonin se skeletët mund të përkisnin majmunëve, canidave, felineve, apo edhe dragonjve ose njebrishve ,ndersa Esper ka menduar se ata në fakt i përkisnin arinjve polare . Njëzet vjet më vonë, Johann Christian Rosenmüller , një anatomist nga Universiteti i Leipzig , i dha specieve emrin e saj binom. Eshtrat ishin aq të shumta sa shumica e kërkuesve kishin pak lidhje me to. Gjatë Luftës së Parë Botërore, me mungesën e fosfatit , toka nga shpellat ku ndodheshin kockat e ariut të shpellës u përdorën si burim i fosfateve. Kur "shpellat e dragonit" në rajonin e Steiermarkit të Austrisë u shfrytëzuan për këtë qëllim, vetëm këmbët ngelshin .

Shumë shpella në Evropën Qendrore kanë skelete të ariut të shpellës brenda, për shembull Heinrichshöhle në Hemer , Dechenhöhle në Iserlohn , Gjermani . Një skelet i plotë, pesë kafka të plota dhe 18 kocka të tjera u gjetën në Jaskinia Niedźwiedzia ( shpella ariu ) në 1966 në Poloni . Në Rumani , në një shpellë të quajtur Shpella e Medeve , 140 skeleti të ariut u zbuluan në vitin 1983.<ref>{{Cite web|title=Cave Bears. Jan Kowalski. psu.edu}}</ref>

=== Evolucioni ===
Si ariu i shpellës ashtu dhe ariu i murrmë mendohet të jenë prej ariut Plio ne Pleistocen ( Ursus etruscus ) që jetonin rreth 5.3  Mya deri në 100.000 vjet më parë. Paraardhësi i fundit i përbashkët i arinjve të shpellave dhe arinjve të murrmë jetonin mes 1.2-1.4 milion vite me pare. Paraardhësi i menjëhershëm i ariut të shpellës ishte ndoshta Ursus deningeri (ari i Deningerit), një specie e kufizuar në Evropën Pleistocene rreth 1.8 milion deri në 100.000 vjet më parë.Tranzicioni midis ariut Deninger dhe ariun shpellë është dhënë si interglacial fundit, edhe pse kufiri mes këtyre formave është arbitrar, dhe të ndërmjetme apo kalimtare taxa janë propozuar, p.sh. Ursus spelaeus deningeroides ,  ndërsa autoritetet e tjera e konsiderojnë si taxa të jetë variante kronologjike të llojit të njëjtë.

Arinjtë e shpellave të gjetura në rajone të ndryshme, ndryshojnë në moshë, duke lehtësuar kështu hetimet në tendencat evolutive. . Një kafk e gjetura në Conturines , i paradhëmballë tretë është ende e pranishme, ndërsa më shumë rrjedhin mostrave në vende të tjera. Premorja e fundit e mbetur u lidh me molarët e vërtetë , zgjerimin e kurorës dhe dhënien e më shumë cusps dhe prerjen e kufijve. Ky fenomen, i quajtur molarizimi , e përmirësoi përçapjenkapacitetet e molarëve, duke lehtësuar përpunimin e vegjetacionit të fortë. Kjo lejoi që ariu i shpellës të fitonte më shumë energji për letargji, duke ngrënë më pak se paraardhësit e tij. 

Në vitin 2005, shkencëtarët gjetën dhe sekuenconin ADN- në bërthamore të një ariu shpellash që jetonte midis 42,000 dhe 44,000 vjet më parë. Procedura përdori ADN-në gjenomike të nxjerra nga njëri prej dhëmbëve të kafshës . Sekuestrimi i ADN-së drejtpërdrejt (në vend që të përsëritet më parë me reaksionin e zinxhirit polimeraz ), shkencëtarët gjetën 21 gjene të arijnve të shpellës nga mbetjet që nuk sollën sasi të konsiderueshme të ADN-së me teknikat tradicionale.  Ky studim konfirmoi dhe ndërtohet mbi rezultatet e një studimi të mëparshëm duke përdorur ADN mitokondriale të nxjerra nga ariu i shpellës që varion nga 20,000 në 130,000 vjeç.  Të dy tregojnë se ariu i shpellës ishte më i lidhur ngushtë me ariun e kafë dhe ariun polar sesa me atë të arinjve të zinj amerikan , por ishte ndarë nga prejardhja e ariut të murrm para lindjeve të dallueshme lindore dhe perëndimore të ariut të murrm dhe para ndarjes së ngjyrës kafe mbart dhe arinj polare. Vlerësimi i datës së divergjencëssë arinjve të shpellave dhe arinjve kafe është rreth 1.2-1.4 Mya.  Megjithatë, një studim i kohëve të fundit tregoi se të dyja llojet kishin një hibridizim mes tyre.

== Përshkrimi ==
[[Skeda:Ursus spelaeus Sergiodlarosa.jpg|parapamje|Restaurimi i jetës.]]
Ariu i shpellës kishte një kafkë shumë të gjerë, të mbushur me një ball të pjerrët. Trupi i tij i fortë kishte kofshë të gjatë, këmbët masive dhe këmbët e kthyera, duke e bërë atë të ngjashme në strukturën skeletore tek ariu kafe. Arinjtë e shpellave ishin të krahasueshëm në madhësi me arinjtë më të mëdhenj të kohës moderne. Pesha mesatare për meshkujt ishte 350-600 kg (770 deri në 1,320 lb), edhe pse disa mostra peshonte sa më shumë si 1.000 kg (2.200 lb), ndërsa femrat peshonte 225 deri në 250 kg (495-550 lb) . Nga skelet të ariut shpellë në muze, 90% janë meshkuj për shkak të një ide të gabuar se skelet femra ishin thjesht "xhuxha". Arinjtë e shpellave u rritën më shumë gjatë glaciations dhe më të vogla gjatë interglacials, ndoshta për të rregulluar shkalla e humbjes së nxehtësisë. 

Arinjtë e shpellave të periudhës së fundit të akullnajave kanë munguar dy ose tre premolarë të zakonshëm të pranishëm në arinjtë e tjerë; për të kompensuar, molari i fundit është shumë i zgjatur, me kushineta plotësuese.Humerusi i ariut të shpellës ishte e ngjashme në madhësi me atë të ariu polar. 

== Sjellja ==
[[Skeda:Ours des carvernes - Crâne.jpg|parapamje|Kafka e Ursus spelaeus : Arinjve të shpellave i mungonin dy ose tre premolarë të zakonshëm të pranishëm në specie të tjera ariu.]]

=== Zakonet dietike ===
Dhëmbët e tyre ishin shumë të mëdha. Dhëmbët e ariut të shpellës tregojnë dhëmballë më të madh se shumica e specieve moderne të ariut, duke sugjeruar një dietë me materiale të vështira. Megjithatë, zhardhokët dhe ushqime të tjera prej rëre, të cilat shkaktojnë dhëmb të veçantë në arinjtë moderne kafe, nuk duket se kanë përbërë një pjesë të madhe të dietave të arinjve të shpellës 'në bazë të analizës së dhëmbëve microwear.

Karakteristikat morfologjike të aparatit të përtypjes së ariut, duke përfshirë humbjen e premolarit, kanë kohë që janë sugjeruar për të treguar se dietat e tyre shfaqin një shkallë më të lartë të barishteve se sa ariu i murrmë euroaziatk . Në të vërtetë, një dietë e vetëm vegjetariane është nxjerrë në bazë të morfologjisë së dhëmbëve. Rezultatet e marra në isotopet e qëndrueshme të eshtrave të ariut të shpellës gjithashtu tregojnë një dietë të madhe vegjetariane për të pasur nivele të ulëta të azotit 15 dhe karbonit 13 ,të cilat janë akumuluar në një normë më të shpejtë nga mishngrënësit në krahasim për herbivorët.

Megjithatë, disa dëshmi tregojnë drejt përfshirjes së rastësishme të proteinave shtazore në dietat e arijnve të shpellave. Për shembull, shenjat e damkës në ariun e shpellës mbeten në zonat ku mbartët e shpellave janë vetëm mishngrënësit potencialë të regjistruar që sugjerojnë pastrim të rastit kanibalizmit, ndoshta tek individët që vdiqën gjatë letargjisë, dhe analiza mikro-dhëmbësh tregon se ariu i shpellës mund të ketë ushqyer një sasi më e madhe e kockave sesa bashkëkohësi i tij, ari i vogël euroaziatik. Përveç kësaj, ariu i shpellës nga Peştera cu Oase në majën jugperëndimore të pjesës rumune të Maleve Karpate kishte nivele të larta të azotit në kockat e tyre, tregues i gjithë vartshëm , edhe pse vlerat janë në rangun e atyre që gjenden për barngrënës si mamuthi .

Megjithëse opinioni mbizotërues aktual konkludon se mbartja e shpellës ishte kryesisht barishtore, dhe më shumë se çdo specie moderne e gjinisë Ursus  , duke shtuar dëshmi të theksuara në dietat omnivorous, bazuar si në ndryshueshmërinë rajonale të përbërjes isotopik të kockave mbetet tregues i plasticitetit dietik , dhe në një rivlerësim të kohëve të fundit të morfologjisë kraniodental që vendos ariun e shpellës në mes të llojeve të mbinatyrshme të mbartura moderne në lidhje me kafkat dhe dhëmbët.

=== Vdekshmëria ===
[[Skeda:Ursus spelaeus juvenile.jpg|parapamje|Skelet i qëndrueshëm i ariut të shpellave të mitur]]
Vdekja gjatë letargjisë ishte një fund i përbashkët për arinjtë e shpellave, kryesisht ato që pësuan ekologjikisht gjatë sezonit të verës, përmes mungesës së eksperiencës, sëmundjes ose pleqërisë. Disa shpella tregojnë kocka me shenja të sëmundjeve të shumta, duke përfshirë bashkim kurrizore , tumoret e kockave , dëmtimit të dhëmbëve , resorption dhëmb , nekrozë (veçanërisht në ekzemplarë të rinj), osteomielit , periostitis, rakit dhe gurët në veshka . Skeletet e ariut të shpellës janë gjetur me bacolë të thyer , ndoshta për shkak të luftimeve gjatë sezonit të mbarështimit Jetëgjatësia e arinjve të shpellës është e panjohur, megjithëse është vlerësuar se ato rrallë tejkalojnë njëzet vjeç. Paleontologët dyshojnë se të rriturit e ariut të shpellave kishin ndonjë grabitqar natyror, përveç ujqërve gri dhe hienave të shpellave , të cilat ndoshta do të kishin sulmuar mostra të sëmura ose të pafuqishme. Hienat e shpellës mendohet të jenë përgjegjëse për çrrënjosjen dhe shkatërrimin e disa skeleteve të arijnve të shpellës. Karkula të tilla të mëdha ishin një burim ushqimi optimal për hienat, veçanërisht në fund të dimrit, kur ushqimi ishte i pakët. Prania e luanit të shpellës plotësisht skelete të artikuluar , thellë në shpella të ariut të shpellave, tregon se luanët mund të kenë hyrë ndonjëherë në dens për të grabitur arijntë e e vegjël.

== Gama dhe habitati ==
Gama e ariut të shpellës shtrihej në të gjithë [[Evropa|Evropën]]; nga [[Spanja]] dhe [[Britania e madhe (ishull)|Britania e Madhe]] në perëndim, [[Italia|Itali]] , pjesë të [[Gjermania|Gjermanisë]] , [[Polonia|Polonisë]] , [[Gadishulli Ballkanik|Ballkanit]] , [[Rumania|Rumanisë]] dhe pjesëve të [[Rusia|Rusisë]] , përfshirë [[Kaukazi (regjion)|Kaukazin]]; dhe [[Irani|Iranin]] verior . Asnjë gjurmë e arinjve të shpellave nuk janë gjetur në [[Skocia|Skoci]] , [[Skandinavia|Skandinavi]] apo në vendet baltike , të cilat ishin mbuluar të gjithë në akullnajat ekstensive në atë kohë. Numri më i madh i mbetjeve të ariut të shpellës janë gjetur në [[Austria|Austri]] , [[Zvicra|Zvicër]], Italia e veriut, Spanja veriore, [[Franca]] jugore dhe Rumania, afërsisht korresponduese me Pirenejtë, Alpet dhe Karpatet. Numri i madh i eshtrave të gjetura në Evropën jugore, qendrore dhe lindore ka bërë që disa shkencëtarë të mendojnë se Evropa mund të ketë pasur dikur një numër të kafshëve të shpellave. Të tjerë megjithatë theksojnë se ndonëse disa shpella kanë mijëra eshtra, ato u grumbulluan gjatë një periudhe prej 100,000 vjetësh ose më shumë, duke kërkuar kështu vetëm dy vdekje në një shpellë në vit për të llogaritur numrin e madh.

Ariu i shpellës ka banuar në zonat malore të ulëta, veçanërisht në rajonet e pasura me shpella gëlqerore . Ata duket se i kanë shmangur fushat e hapura, duke preferuar tokat e pyllëzuara ose me pyje.

== Marrëdhëniet me njerëzit ==
[[Skeda:De nyeste Kunstretninger og smitsomme Sindslidelser-Vægtegning i Combarelles.png|parapamje|Ariu i shpellës (e djathta e sipërme) së bashku me kafshët e tjera të përshkruara në artin e shkëmbinjve nga shpella Les Combarelles]]
Midis viteve 1917 dhe 1923, shpella Drachenloch në Zvicër u gërmua nga Emil Bächler. Gërmimi zbuloi më shumë se 30,000 skeleti të arinve të shpellave. Gjithashtu zbuloi një gjoks ose cist të gurit të përbërë nga një mur i ulët i ndërtuar nga pllaka gëlqerore pranë një muri shpellash me një numër të kafkave ariu brenda saj. Gjithashtu, një kafkë ariu shpellash u gjet me një kockë femur nga një ari i mbërthyer brenda saj. Bursa shprehu spekulime se kjo ishte një provë e riteve fetare parahistorike që përfshinin ariun e shpellës, ose se ariu i shpellës së Drachenloch ishte gjuajtur si pjesë e një rituali të gjuetisë ose se kafkat ishin mbajtur si trofe. Në Arkeologji, Fe, Ritual (2004), arkeolog Timothy Insollpyet me forcë nëse Drachenloch gjen në cistin e gurit ishin rezultat i ndërveprimit njerëzor. Insoll thotë se dëshmitë për praktikat fetare që përfshijnë shpellën në këtë periudhë kohore janë "larg bindës". Ai gjithashtu deklaron se krahasimet me praktikat fetare që përfshijnë arinjtë që njihen nga kohët historike janë të pavlefshme.

Një fenomen i ngjashëm u ndesh në Regourdou, në Francën jugore. Një gropë drejtkëndore përmbante eshtrat e të paktën njëzet arinjve, të mbuluar nga një pllakë masive guri. Mbetjet e një Neandertali rrinin afër një grope guri, me objekte të ndryshme, duke përfshirë një humerus ariu, një kruajtës, një bërthamë dhe disa thekon, të cilat u interpretuan si oferta të rënda.

Gjetja e pazakontë në një dhomë të thellë të shpellës Basura në Savona , Itali, mendohet të jetë e lidhur me adhurimin e arijnve të shpellave, pasi ka një stalagmite të paqartë zoomorfike të rrethuar nga fishekë balte. U përdor me sa duket nga Neandertalët për një ceremoni; kockat e ariut të shpërndara në dysheme më tej sugjerojnë se kjo ka të ngjarë të ketë pasur një lloj qëllimi ritual.

== Zhdukja ==
[[Skeda:Medvebarlang21.jpg|parapamje|Skeleti i një ariu shpellë në Shpellën e Ariut ( Chişcău , Rumani )]]
Rivlerësimi i fundit i fosileve tregon se ariu i shpellës ka vdekur ndoshta 24,000 vjet më parë. Një grup kompleks faktorësh, në vend se një faktor i vetëm, sugjerohet që kanë çuar në zhdukjen.

Krahasuar me specie të tjera megafaunale që gjithashtu u zhdukën gjatë maksimumit të fundit të akullnajave, ariu i shpellës besohej të kishte një dietë më të specializuar të bimëve me cilësi të lartë dhe një distancë gjeografike relativisht të kufizuar. Kjo ishte sugjeruar si një shpjegim se pse ai vdiq aq shumë më herët se pjesa tjetër. Disa ekspertë kanë kundërshtuar këtë pretendim, pasi ariu i shpellës kishte mbijetuar ndryshimeve klimatike të shumëfishta përpara zhdukjes. Përveç kësaj, hulumtimi i mitohondrit i ADN-së tregoi se rënia gjenetike e ariut të shpellës filloi shumë kohë para se të zhdukej, duke demonstruar humbjen e habitatit për shkak të ndryshimit të klimës nuk ishte përgjegjës. Së fundmi, nivele të larta δ 15 N u gjetën në eshtrat e arave të shpellave nga Rumania , duke treguar më shumë mundësi ushqimi se sa besonin më parë.

Mbingarkesa nga njerëzit është larguar shumë, sepse popullatat njerëzore në atë kohë ishin shumë të vogla për të paraqitur një kërcënim serioz për mbijetesën e arijnve të shpellës, ndonëse të dy speciet mund të kenë konkurruar për hapësirë jetese në shpella.  Ndryshe nga arinjtë e murrmë, arinjtë e shpellave përfaqësohen rrallë në pikturat e shpellave, duke i udhëhequr disa ekspertë që të besojnë se ariu i shpellës mund të ishte shmangur nga gjuetarët njerëzorë ose preferencat e tyre të habitatit nuk mund të kenë mbivendosje. Paleontologu i ndjerë Björn Kurtén hipoteza që popullatat e arijnve të shpellave ishin të fragmentuara dhe nën stres edhe para ardhjes së akullnajave.  Popullatat që jetojnë në jug të Alpeve ndoshta mbijetuan dukshëm më gjatë.

Disa dëshmi tregojnë se ariu i shpellës përdorte vetëm shpellat për letargji dhe nuk ishte e prirur të përdorte vende të tjera, të tilla si gëmusha , për këtë qëllim, ndryshe nga ariu më i zoti . Kjo sjellje e specializuar në letargji do të shkaktonte një shkallë të lartë të vdekshmërisë së dimrit për arinjtë e shpellave që nuk gjetën shpella në dispozicion. Prandaj, kur popullsia njerëzore u rrit ngadalë, ariu i shpellës u përball me një pishinë të ngurtë të shpellave të përshtatshme dhe u zbeh ngadalë në zhdukje, pasi që të dy njerëzit e Neandertalit dhe njerzit moderne kërkonin shpella si lagje të banimit, duke privuar arinjtë e shpellave të një habiteti jetësor. Kjo hipotezë është duke u hulumtuar në këtë kohë. Sipas studimit kërkimor, botuar në revistën Biologjia Molekulare dhe Evolucioni, datimi i radiokarbonit i mbetjeve fosile tregon se arushja e shpellës ka pushuar të jetë e bollshme në Evropën Qendrore rreth 35,000 vjet më parë. "Kjo mund t'i atribuohet zgjerimit njerëzor në rritje dhe konkurrencës që rezulton midis njerëzve dhe arinjve për tokën dhe strehimin", shpjegon shkencëtari, i cili e lidh këtë me përfaqësimin e pakët fosil të predhës së ariut në rekordet e bollshme fosile të kësaj specie.

== Referime ==
<br />
<references />
[[Kategoria:Gjitarë]]
[[Kategoria:Gjitarë të zhdukur]]
[[Kategoria:Gjitarë parahistorikë]]
[[Kategoria:Gjitarët e Evropës]]
[[Kategoria:Mishngrënës]]
[[Kategoria:Mishngrënësit e Pleistocenit]]
[[Kategoria:Mishngrënës të Europës]]
[[Kategoria:Mishngrënës parahistorikë]]
[[Kategoria:Arinjë]]