Shihni burimin për Arkitektura budiste

[[Image:Ajanta Caves, India, Ajanta stupa worship hall.jpg|thumb|300px|[[Chaitya]] në [[Shpellat Ajanta]]]]
'''Arkitektura fetare budiste''' u zhvillua në nënkontinentin indian në shekullin e III p.e.s.. Me arkitekturën e hershme fetare të [[budizmi]]t janë të lidhura këto struktura: manastiret ([[vihara]]t), vendet e adhurimit të relikeve ([[stupa (arkitekturë)|stupat]]) dhe faltoret ose hollet e lutjeve ([[chaitya]]t të quajtura edhe ''chaitya griha''), që më vonë në disa vende u quajtën tempuj.
Viharat fillimisht ishin vetëm streha të përkohshme të përdorura nga murgjit endacakë gjatë stinës së shirave, por më vonë u zhvilluan për të strehuar monasticizsmin në rritje dhe zhvillim të [[budizmi]]t. Një shembull ekzistues është një [[Nalanda]] ([[Bihari]]). Një tip i veçantë arkitekture fortifikuese e gjetur në mbretëritë e mëparshme dhe të sotme të [[Himalajet|Himalajeve]] janë [[Arkitektura e dzongeve|dzonget]].
Funksioni fillestar i një stupe ishte venerimi dhe ruajtja e relikeve të [[Buda|Budës]]. Shembulli më i hershëm i mbijetuar i një stupe është ai i [[Sanchi]]t ([[Madhya Pradeshi]]).
Në përputhje me ndryshimet në praktikën fetare, [[stupa]]t gradualisht ju bashkangjitën [[chaitya]]-grihave (holleve të lutjeve). Këto e arritën pikën e tyre kulmore në shekullin e I p.e.s., siç shihen në komplekset shpellore të [[Shpellat Barabar|Barabarit]], [[Shpellat Ajanta|Ajantas]] dhe [[Shpellat Ellora|Elloras]] ([[Maharashtra]]). [[Tempulli Mahabodhi]] në [[Bodh Gaya]] në [[Bihari|Bihar]] është një tjetër shembull i shquar.
[[Pagoda]]t janë një evoluim i stupave indiane.

==Zhvillimet e hershme==
[[File:Sanchi2.jpg|thumb|left|333px|Stupa e madhe në [[Sanchi]]]]
Arkitektura budiste u shfaq ngadalë në periudhën që pason jetën e Budës, së bashku me [[Arkitektura e tempujve hindu|Arkitekturën e tempujve hindu]]. 
[[Tempulli hindu|Tempujt hindu]] në këtë kohë kishin një plan të thjeshtë – një hapësirë të brendshme katrore, zona flijuese, shpesh me një ambulator rrethues të ndarë nga një radhë kolonash, me një çati konike, drejtëkëndore të pjerrët, mbrapa një verande ose zone hyrjeje, përgjithësisht të ndarë nga kolona të veçuara ose një kolonadë. Profili i jashtëm përfaqëson malin Meru, banesa e zotave dhe qendra e universit. Përmasat dhe proporcionet ishin të diktuara nga formula të shenjta matematike. Ky plan i thjeshtë u adoptua nga budistët e hershëm, ndonjëherë me shtimin e disa qelave për murgjit në periferi (veçanërisht në tempujt e hershëm shpellorë si në [[Shpellat Ajanta|Ajanta]] të [[India|Indisë]]).<ref>The World of Buddhism, Thames and Hudson, cituar në websitin Buddhamind: http://www.buddhamind.info/leftside/arty/architect.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160303213234/http://www.buddhamind.info/leftside/arty/architect.htm |date=3 mars 2016 }}</ref>
Në thelb plani bazik mbijeton deri në ditët e sotme në tempujt budist nëpër botë. Profili u përpunua dhe u bë në formën karakteristike të malit dhe u përdor në sitet e hershme budiste dhe vazhdoi në mënyrë të ngjashme në disa kultura (si ajo kmere), që shihet akoma në shumë tempuj të sotëm hindu. Në të tjerë, si në [[Arkitektura budiste e Japonisë|Japoni]] dhe [[Tajlanda|Tajlandë]], ndikimet vendore dhe praktikat e ndryshme fetare çuan në arkitektura të ndryshme.

[[File:Sanchi_temple_17.jpg|thumb|right|327px|Tempull i periudhës Gupta në [[Sanchi]] përkrah hollit absidal me themele nga periudha Maurya]]
Tempujt e hershëm shpesh ishin prej druri dhe prandaj kanë mbetur vetëm pak gjurmë, megjithëse guri u përdor gjithmonë e më shumë. Tempujt shpellorë si ata në Ajanta kanë mbijetuar më mirë dhe ruajnë formën e planit, verandën dhe ndarjet e brendshme nga kjo periudhë e hershme. Pasi funksionet e tempullit-manastir u zgjeruan, forma e planit filloi të ndryshonte nga tradita hindu dhe u bë më i përpunuar, duke ofruar dhoma fjetjeje, ngrënieje dhe studimi.
Një zhvillim i ri karakteristik në sitet fetare ishte [[stupa (arkitekturë)|stupa]]. Stupat fillimisht ishin më shumë skulptura se ndërtesa, thelbësisht shënuese të disa siteve të shenjta ose duke përkujturar një njeri të shenjtë që kishte jetuar aty. Format e mëvonshme janë më të stërholluara dhe në shumë raste i referohen modelit të malit Meru.
Një nga sitet më të hershme budiste akoma në ekzistencë është ai i [[Sanchi]]t në Indi dhe kjo ka në qendër një stupa që thuhet se ka qenë ndërtuar nga mbreti mauryan Ashoka (273-236 p.e.s.). Struktura e thjeshtë zanafillore është e mbështjellë në një të tillë më të vonë e më të dekoruar dhe përgjatë dy shekujve i gjithë siti ishte i përpunuar. Katër pikat kardinale janë shënuar nga portikë guri të stërholluar.<ref>Disa fotografi dhe përshkrime të mëtejshme mund të shihen te siti http://www.buddhamind.info/leftside/arty/architect.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160303213234/http://www.buddhamind.info/leftside/arty/architect.htm |date=3 mars 2016 }}</ref>
Ashtu si me [[Arti budist|Artin budist]], arkitektura ndoqi përhapjen e [[Budizmi]]t përgjatë [[Azia Jugore|Azisë Jugore]], [[Azia Juglindore|Jug-lindore]] dhe [[Azia Lindore|Lindore]] ku modelet e para indiane shërbyen si një pikë reference, madje edhe pse [[budizmi]] pothuajse u zhduk nga [[India]] vetë në shekullin e X.
Dekorimet e siteve budiste u bënë në mënyrë të qëndrueshme më të stërholluara përgjatë dy shekujve të fundit p.e.s., me futjen e pllakateve dhe frizave, duke përfshirë figurat njerëzore, veçanërisht nëpër [[stupa (arkitekturë)|stupa]]. Megjithatë, [[Buda]] nuk paraqitej në formën njerëzore deri në shekullin e I të e.s., në vend të të cilit përdoreshin simbole anikonike. Kjo është trajtuar më në detaje në fazën anikonike të [[Arti budist|Artit budist]]. Ajo ndikoi në zhvillimin e tempujve, që pastaj, në shumicën e rasteve, u bënë sfondet e imazheve të Budës.
Me përhapjen e [[Budizmi]]t, arkitektura budiste u degëzua në disa stile, duke pasqyruar të njëjtat prirje të artit budist. Format e ndërtesave u ndikuan gjithashtu në një farë mase nga format e ndryshme të [[Budizmi]]t në vendet veriore, që praktikonin kryesisht Budizmin Mahayana dhe një jug ku mbizotëroi [[Budizmi Theravada]].

==Galeri shembujsh==
<gallery mode=packed heights=222px>
File:Mahabodhitemple.jpg|[[Tempulli Mahabodhi]] në Gaya të Indisë {{flagicon|India}}
Image:Bhutan dzong at paro.jpg|Rinpung Dzongu ndjek një tip të veçantë arkitekture fortese që haset në mbretëritë e lashta dhe të tanishme të Himalajeve, në mënyrë të veçantë [[Butani]] {{flagicon|Bhutan}}
Image:Sanchi Stupa distant view.jpg|Stupa e madhe në [[Sanchi]] në Indi i konsideruar një gur themeli i arkitekturës budiste {{flagicon|India}}
File:Ulan Bator.- Gandan Monastery (3).JPG|Statuja e Avalokiteśvaras (emri monogol: Migjid Janraisig), Manastiri Gandantegchinlen. Statuja e brendshme më e madhe në botë, 26.5 metra e lartë në [[Mongolia|Mongoli]] {{flagicon|Mongolia}}
Image:Vatadage.jpg|Tempulli Vatadage në [[Polonnaruwa]], është një faltore unike rrethore që përfshin një dagoba të vogël. Vatadage ka një çati konike me tre nivele, që ngrihet në një lartësi prej 12-15 metrash, e mbajtur nga kolona që zvogëlohen gradualisht në lartësi {{flagicon|Sri Lanka}}
Image:Kofukuji08s3200.jpg|Pagoda e [[Kofukuji]]t në Nara të Japonisë {{flagicon|Japan}}
File:Stupas around the Dhamekh Stupa, Sarnath.jpg|[[Stupa Dhamekh]] në [[Saranathi|Saranath]] {{flagicon|India}}
Image:Minar-i Chakri in 1836, Kabul.jpg|Minar-i Chakri vizatim i vitit 1836 në [[Afganistani|Afganistan]] {{flagicon|Afghanistan}}
Image:COLLECTIE TROPENMUSEUM Temperaschilderij voorstellende de Borobudur als bedevaartsoord TMnr 75-2.jpg|Një pikturë nga G.B. Hooijer duke paraqitur [[Borobuduri]]n gjatë lulëzitimit të tij {{flagicon|Indonesia}}
File:Potala Palace, former residence of Dalai Lama, 2006.jpg|Stupa afër Pallatit Potala në Lhasa të [[Tibeti]]t, {{flagicon|China}}
File:Shwedagon-Pano.jpg|[[Pagoda Shwedagon]], Mianmar {{flagicon|Myanmar}}
File:ความงามยามค่ำคืน.JPG|Wat Phra Kaew, [[Bangkoku|Bangkok]], [[Tajlanda|Tajlandëd]] {{flagicon|Thailand}}
File:Nan Hua Main Temple.jpg|Tempulli Nan Hua Main, [[Afrika e Jugut]] {{flagicon|South Africa}}
File:Golden Temple Elista Kalmykia.jpg|Tempulli i artë i Budës Shakyamuni, Kalmykia, Federata Ruse {{flagicon|Russia}}
File:Japantown-pagoda-crop.jpg|Pagoda e Paqes me pesë kate në Japantown, [[San Francisco]] {{flagicon|USA}}
File:Great Drigung Kagyud Lotus Stupa.JPG|Stupa e madhe e Zambakut Drigung Kagyud në [[Lumbini]], [[Nepali|Nepal]] {{flagicon|Nepal}}
</gallery>

==Shiko edhe==
* [[Budizmi]]
* [[Arkitektura shkëmbore e Indisë]]
* [[Shpellat Barabar]]
* [[Shpellat Ajanta]]
* [[Shpellat Ellora]]
* [[Shpellat Pandavleni]]

==Referimet==
{{reflist}}
{{Commons category|Buddhist architecture|Arkitektura budiste}}

==Lidhje të jashtme==
*[https://web.archive.org/web/20100130185156/http://www.pem.org/library/collections/offen Peabody Essex Museum—Phillips Library: The Herbert Offen Research Collection] — ''books and items on Buddhist architecture.''

[[Kategoria:Budizëm]]
[[Kategoria:Arkitektura aziatike]]