Historia e Gjakovës

Historia e Gjakovës dhe sidomos rrethines se saj nis që nga kohët antike, ndërsa zhvillimi më i madh ndodhi gjatë periudhës osmane, kur ky vendbanim u shndërrua në një qendër të rëndësishme ekonomike dhe kulturore.

Gjakova mbart një trashëgimi të pasur kulturore, arkitektonike dhe shoqërore. Në periudhën antike, rajoni i Gjakovës ishte i banuar nga ilirët, popull autokton i Ballkanit. Zbulimet arkeologjike në zonë kanë treguar për ekzistencën e vendbanimeve të hershme dhe rrugëve tregtare që lidhnin qytetin me rajonet përreth. Gjatë Mesjetës, territori i Gjakovës ishte pjesë e formacioneve të ndryshme politike, duke përfshirë Mbretërinë e Dardanisë dhe më vonë Bizantin.

Rritja e qytetit lidhet ngushtë me periudhën osmane, kur Gjakova mori formën e një qendre urbane të zhvilluar. Ajo u themelua si qytet në shekullin XVI dhe u bë e njohur për pazarin e saj të madh, i cili u kthye në një nga qendrat më të rëndësishme tregtare të Ballkanit. Pazari i Vjetër i Gjakovës (Çarshia e Madhe) u zhvillua si një kompleks arkitektonik unik me punishte, dyqane dhe objekte fetare, që pasqyrojnë mjeshtërinë dhe kulturën lokale. Xhamia e Hadumit, e ndërtuar në vitin 1594 nga Mulla Jusufi dhe financuar nga Hadum Aga, është një nga monumentet më të rëndësishme të periudhës osmane.

Gjatë shekujve, Gjakova u dallua për kontributin e saj në art, kulturë dhe arsim. Në shekullin XIX, ajo u bë një qendër e rëndësishme e Rilindjes Kombëtare Shqiptare, ku figura si Ymer Prizreni dhe Abdyl Frashëri luajtën role të rëndësishme në përpjekjet për pavarësi. Shumë institucione edukative dhe kulturore u hapën gjatë kësaj periudhe, duke kontribuar në ruajtjen e identitetit kombëtar.

Gjatë Luftës së Dytë Botërore dhe periudhës së Jugosllavisë, Gjakova përjetoi sfida të shumta, por gjithashtu ruajti traditat dhe kulturën e saj. Lufta e fundit në Kosovë (1998-1999) pati pasoja të rënda për qytetin dhe popullsinë e tij. Gjakova vuajti shkatërrime të mëdha, dhunë dhe humbje njerëzore, por që nga përfundimi i luftës ka rifituar rëndësinë e saj si një qendër kryesore ekonomike dhe kulturore.

Sot, Gjakova njihet për trashëgiminë e saj historike, bukuritë natyrore dhe traditat unike. Çarshia e Madhe është restauruar dhe mbetet simbol i krenarisë qytetare, ndërsa kultura e mikpritjes dhe artizanatit vazhdon të jetë pjesë e identitetit të saj.

Gjakova u përmend si një fshat me treg në regjistrin otoman të vitit 1485 dhe kishte 54 familje. Shqiptarët vendas e zhvilluan atë në një qytet gjatë shekullit të 16-të. Gjakova ka qenë një vendbanim me shumicë etnike shqiptare që nga themelimi i saj, duke u rritur rreth strukturave themeluese të ndërtuara nga Hadim Sulejman Efendi, një shqiptar me rëndësi politike në zonë. Edith Durham vuri në dukje se Gjakova ishte themeluar nga anëtarë të fisit shqiptar Mërturi në shekullin XV-XVI, veçanërisht nga familjet e dy burrave që ishin pasardhës të Bitush Mërturi - Vula dhe Mërtur. Pasardhësit e familjes Vula ishin ende të pranishëm gjatë kohës së vizitës së saj në Shqipëri në dekadën e parë të shekullit të 20-të.

Në regjistrin otoman (defteri) të vitit 1485, Gjakova ishte një fshat me 67 familje. Në shekullin e 17-të, Katip Çelebi dhe Evliya Çelebi e përmendin këtë vend si Jakoviç, me 2000 shtëpi dhe 300 dyqane. Gjatë periudhës së hershme të sundimit osman, Gjakova dhe Komuna e Gjakovës ishin pjesë e Nahisë së Altun-ili. Shumica e fshatrave në Nahinë e Altun-ili ishin të banuara nga banorë me antroponomi shqiptare. Kjo shihet nga Selami Pulaha si një tregues që gjatë shekullit të 15-të (siç mbështetet nga defterët osmane), toka mes Junikut dhe Gjakovës ishte e banuar nga një shumicë etnike shqiptare. Në defterët osmanë të viteve 1571 dhe 1591, shumica e banorëve të Gjakovës si vendbanim ishin regjistruar me antroponomi shqiptare; onomastika shqiptare dominonte mbi atë sllave.

Në vitin 1638, Arqipeshkvi i Barit, Gjergj Bardhi, raportoi se Gjakova kishte 320 shtëpi myslimane, 20 shtëpi katolike dhe 20 shtëpi ortodokse, dhe shkroi se rajoni është i banuar nga shqiptarë dhe se aty flitej gjuha shqipe.

Qyteti ishte zhvilluar në një qendër tregtare osmane në rrugën Shkodër–Istanbul, me tregun që ishte pranë Xhamisë Hadum, e ndërtuar në vitin 1594 nga Mimar Sinan dhe e financuar nga Hadum Aga. Evliya Çelebi e përmend atë si qytet në vitin 1662 dhe e përshkruan si një qytet në lulëzim dhe tërheqës me 2,000 shtëpi të ndërtuara me gurë, me çati dhe kopshte. Ndërtesat publike ishin të vendosura në një shesh të gjerë dhe përfshinin dy xhami të pasura, disa shtëpi lutjeje, disa hanë me çati plumbi, një hamam të këndshëm dhe rreth 300 dyqane.

Nga 3 deri më 6 shtator 1878, Gjakova u bë vendi i përplasjes mes Lidhjes Shqiptare të Prizrenit dhe Perandorisë Osmane. Gjatë kësaj lufte, u vranë 280 ushtarë osmanë, përfshirë 2 Pashallarë, dhe u plagosën 300 të tjerë.

Në maj të vitit 1845, pas shpalljes të Mustafa Reşid Pasha të ligjit për ndalimin e mbajtjes së armëve, 2,000 rebelë nga rajoni i Gjakovës dhe fshatrat malësore të Gjakovës, si Krasniqi, Gashi dhe Bytyçi, shpërthyen në një kryengritje. Rebelët, rreth 8,000 burra, e nxorrën garnizonin osman nga Gjakova. Megjithatë, pas ndërhyrjes së forcave osmane, ky kryengritje u shtyp dhe nuk u arrit një kontroll i plotë i rajonit.

Në vitin 1862, osmanët dërguan Maxharr Pashën me 12 divizione për të zbatuar Reformat Tanzimat në Malësitë e Gjakovës. Nën udhëheqjen e Mic Sokolit dhe Binak Alisë, fiset e Krasniqit, Gashit, Bytyçit dhe Nikaj-Mërtur organizuan një rezistencë pranë Bujanit. Rebelët u forcua nga forcat e Shalës, të udhëhequra nga Mark Lula. Pas betejave të ashpra, ata arritën të mundin forcën osmane dhe t'i dëbonin nga malësitë.

Kryengritjet dhe lëvizjet për pavarësi kundër osmanëve nga liderët shqiptarë të kohës, si Sulejman Aga i Botushës, vazhduan gjatë shekullit të 19-të dhe 20-të. Në një prej këtyre kryengritjeve, 5,000-6,000 luftëtarë shqiptarë, të udhëhequr nga Sulejman Aga i Botushës, mblodhën jashtë Gjakovës dhe sulmuan garnizonin osman në një përpjekje për të hyrë në qytet. Në vitin 1904, pas një kundër-përgjigje nga ushtria osmane, Shemsi Pasha dhe forcat osmane mbërritën në Gjakovë për të aplikuar taksa të rënda dhe për të ndaluar lëvizjen, duke shkatërruar fshatra dhe konfiskuar pasuritë.

Periudha moderne dhe Lufta e Kosovës

Gjakova ka vuajtur shumë nga forcat ushtarake serbe dhe malazeze gjatë Luftës së Parë Ballkanike. Sipas raporteve të The New York Times në vitin 1912, duke cituar burime Austro-Hungareze, njerëzit ishin varur në çdo anë të rrugës, dhe rruga që çonte në Gjakovë ishte kthyer në një "rrugë varresh." Në rajonin e Gjakovës, policia ushtarake malazeze formoi trupat e njohura si Korporata e Xhandarmërisë Mbretërore (Kraljevski žandarmerijski kor), të cilat kryenin abuzime dhe dhunë ndaj popullatës jo ortodokse. Disa nga ngjarjet më të njohura të Luftës që ndodhën në Gjakovë përfshijnë varjen masive të civilëve shqiptarë në vitin 1914 nga ushtria Serbo-Montenegrine dhe vrasjen e priftit katolik Luigj Palaj.

Priftërinjtë serbë ushtruan konvertime të dhunshme të katolikëve shqiptarë në Ortodoksizmin Serb. Sipas një artikulli të "Neue Freie Presse" të datës 20 mars 1913, priftërinjtë ortodoksë dhe ushtria serbe konvertuan 300 katolikë nga Gjakova në besimin ortodoks serb. Pater Angelus, një françeskan që refuzoi të mohojë besimin e tij, u torturua dhe u vra me bajoneta. Instituti i Historisë në Prishtinë raportoi se Malazezët konvertuan mbi 1,700 katolikë shqiptarë në besimin ortodoks serb në rajonin e Gjakovës në mars të vitit 1913.

Gjatë Luftës së Dytë Botërore, kur Kosova u bë pjesë e Shqipërisë së Madhe nën sundimin italian dhe më pas nën kontrollin gjerman, serbët u përndoqën nga paramilitarët shqiptarë. Një numër i madh vrasjesh të serbëve ndodhën në vitin 1941 në rrethinën e Gjakovës.

Gjakova Pas Luftës së Kosovës

Nga viti 1953 deri në vitin 1956, në Kosovë u zhvillua një fushatë sistematike represioni nga ana e policisë jugosllave me qëllim largimin e shqiptarëve nga rajoni. Protesta e parë kundër policisë jugosllave, ku u shfaq flamuri shqiptar i ndaluar, u mbajt në Gjakovë më 1 maj 1956. Kjo protestë u pasua nga protesta të tjera, ku nxënësit e shkollave të mesme dhe studentët kërkuan të shprehnin mbështetje për flamurin shqiptar. Gjatë këtyre ngjarjeve, 19 shqiptarë u vranë nga policia sekrete jugosllave.

Në vitin 1990, gjatë periudhës së shpërbërjes së Jugosllavisë, u krijua Sindikata e Pavarur e Punëtorëve të Kosovës (BSPK). Kongresi themelues i BSPK-së u mbajt në Gjakovë dhe, megjithëse kishte marrë leje për të zhvilluar aktivitetin, policia e shpërndau ngjarjen gjatë ditës së dytë. Gjakova u dëmtua shumë gjatë Luftës së Kosovës, duke përjetuar shkatërrim të madh fizik dhe humbje të mëdha njerëzore dhe shkelje të të drejtave të njeriut. Në lokalitetin e Meja, vetëm 4 km jashtë qendrës së Gjakovës, ndodhi masakra e më shumë se 377 burrave shqiptarë të moshës 16 deri në 60 vjeç, të cilët u vranë nga policia serbe më 27 prill 1999. Kjo ishte masakra më e madhe e Luftës së Kosovës.

Shumë nga trupat e viktimave u gjetën në varrezat masive të Batajnicës. Gjykata Ndërkombëtare Penale për ish-Jugosllavinë ka dënuar disa oficerë të ushtrisë dhe policisë serbe për përfshirjen e tyre në këto krime. Sipas ICTY, OSBE-së dhe organizatave ndërkombëtare të të drejtave të njeriut, rreth 75% e popullsisë u dëbuan nga forcat policore dhe paramilitare serbe, ndërsa shumë civilë u vranë gjatë këtij procesi. Zonat e shumta të qytetit u shkatërruan, kryesisht përmes djegies dhe plaçkitjes, por gjithashtu gjatë luftimeve lokale mes forcave të sigurisë së qeverisë dhe grupeve të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK).

Veprimet e forcave jugosllave në Gjakovë ishin një pjesë e rëndësishme e akuzave të Kombeve të Bashkuara për krime lufte ndaj ish-presidentit serb Sllobodan Milosheviqi. Ushtria jugosllave kishte vendosur forca të shumta në qytet dhe afër tij, duke krijuar dy kazerma, për shkak të rrezikut nga një sulm nga UÇK nga kufiri me Shqipërinë. Në një ngjarje, avionët e NATO-s keqidentifikuan një karvan refugjatësh shqiptarë dhe e sulmuan atë.

Shih edhe

• Gjakova
• Komuna e Gjakovës