Kënga e Beratit

“O Berat, o Berat !

(Këndoi Mara që menatë)

sa bonjakë na ke lënë !

Sa të veja shkulën flokët !

Ditë vrasje, ditë e zezë

Mos ardhsh kurrë më në jetë !

Nata e vdekja të mbuloftë !

Dielli kurr’mos të gëzoftë !

Nga të katër an’t e dheut

Tufa-tufa vinin qiftet

E nga gjith’shpellat e malevet,

Zbrisnin bisha këtu-atje ;

Gjak në erë, gjak në re,

Gjak në ujë, gjak në dhe ;

Gur më gur një copë mish

Kreje a llëre trimash kish !

Zonj’Mamica atë natë

Pa një ëndërr keq të gjatë,

Se iu duk i shoqi i verdhë

Me gjith’kurmin copëtuar

E kurorëzat mbi shtrat

I mbuloi me shqep të zi ;

Hoq unazën e martesës

E ia ndau më dy pjesë,

Një e mbajti, një ja dha,

Pra u zhduk e gjë s’i tha.

Natë e ditë ajo vajtoi,

Por nga varri dot s’e çoi”.

Ashtu Mara më këndoi,

Nuk këndoi, por rënkoi ;

Që nga oda e dëgjoi

Zonja Lenë e ma qortoi :

- “E përzishme, zonja nuse,

T’u çel kënga që menatë ;

Mos ndonjë ëndërr të keqe

A të vdekur ti ke parë ?”

- As ndonjë ëndërr të keqe

As të vdekurit kam parë,

Por e kam zemrën të thyer

E pahir më dalin lot.

Çfarëdo shoh, e shoh në zi.

Ububu ! Ky Niku ynë,

Kur u nis, seç u helmua

Dhe unazën më kërkoi !...

Vemi, nën’, vemi mbi kodër,

Tek zbulohen gjithë fushat,

Mbase Nkiu na rikthehet !”

Van’ të nxirat përmbi kodër,

Tek zbulohen gjithë fushat,

Mbase niku na rikthehet !”

Van’ të nxirat përmbi kodër

E vërejtën djathtas-majtas,

Kur përderësin me shkop

E me trastë pan’tek qante

- “O përderës, derëzi,

Paç uratën, përse qan ?

A mos kafshët t’i kan’ vjedhur,

A koliben ta kan’ djegur,

Apo birëthin e humbe

Në këto luftëra të shkreta ?”

- As kafshët e as koliben,

As dhe birëthin es’po qaj...

Sytë e mi u bënë lumë,

Që për Arbërin kullon...-

- “Fol’ti, zë i fatit t’keq !

(thirri vasha si e zalisur)

Ç’mizori pe në ushtri,

Si ra Arbëri në zi

Fol’ ! Ndër flamurët e luftës

Qift’n e Petës a e pe ?”

U përgjigj ai derëziu :

- “Them, un’them se dje menatë

atje lart në Myzeqe

ndiheshin gjëmë e llumabardhat

gjithë bota seç gjëmonte,

tymi i dyfeqevet

gjithë malet mjegullonte ;

zbardgëllimet të shpatavet

gjithë fushat seç shkëlqenin,

gjakut të ushtarëvet

lumenjt’seç mbuloheshin ;

nga copat eushtavet

bëheshin ura e ngriheshin male ;

si tallazi i detit bie,

pastaj kthehet në thellësi

e si arat e bleruara

tunden erës, që i përthyen,

vej e vinin duke u shtytur

gji më gjin ushtar më ushtar.

Por në orën që lëshon qetë

Punëtori e sanë u jep

E para kolibes s’vet

Kafshon pakëz buke e kripë,

U ndryshua pamja e luftës,

Për nga e djathta si shkreptimë

U sul mbreti e shpoi gardhin,

Gardhin e shkretë të heshtavet.

Tek e rënda kordhë binte,

Binin krerët breshërimë.

E kaloi plot me zhurmë

Duke shkelur me murgjarin

Të vdekur e të plagosur,

Ndërsa më të mëngjërën

Dukagjini, që e pa,

Mbi armiqtë si një shkëmb ra,

por ndër grykat me Baderin

Juniçerët u shtrënguan,

Trup më trup duke bashkuar

Dhe mburojën me mburojën

Porsi ndonjë ledh i hekurt,

I patundur dhe i tmerrshëm.

Më kot trimat guximtarë

Kryet përpoqën n’të ledh,

se goditur përdhe ranë.

Atëherë dhjet’kalorës,

Dhjet’dragonj u ranë shporevet,

Dhjet rrufera në stuhi,

U vërvitën mu në mes ;

Zgjatën ushtat si purteka,

shtinë, vranë, copëtuan,

ngritën pirgje k’tu e përtej

me të vdekur e t’plagosur

edhe hapën dyer të gjëra,

shtruan një udhë keq të gjatë

si një brazdë ndër të mbjella.

Ashtu Drini i Zi në dimër,

mbushur nga përrenjtë e malevet,

vjen i fryrë e i tërbuar,

përpjek uj’rat e liqenit,

i merr zvarrë e i ndan dysh ;

Ngrihet lart tallazi i bardhë

E rreth brigjeve gjëmon ;

Por si uj’rat e liqenit,

Që, si ndahen, prapë kthehen,

kthehen vrap e bëjnë shesh,

sa dhe lumin e mbulojnë,

ashtu bë’kopeja e egër ;

(Si pa që pak po sulmonin),

duke u mbledhur dhe shtrënguar,

prapa t’dhjetëvet u mbyll.

Mbreti ahere e Dukagjini,

Si shpërndan’tjerët, u kthyen

Dhe ran’ bashkë mbi Baderin.

Para, prapa ; k’tej’andej,

I copëtuar e i thyer,

qeni i shkret’zu e u zbyth ;

Po i pazgjidhur e i tërë

Brenda vaut ai u mblodh ;

Si ariu i Tomorit,

I përzënë nga barinjtl,

Njërin vret, tjetrin e shqyen ;

Sado i çjerrë e përgjakur,

Po pa frik’ në t’madhen zemër,

Kthehet shpatit prej nga doli,

nginjur gjaku e ngopur mishi.

Si u ngrys, mbreti u tërhoq

Me të gjith’ushtrin’në fushë,

Ndezi dhe zjarret e natës,

Për t’plagosur u kujdes...”

- “Mos, të zëntë nëma e zezë”

(Thirri Mara si e çmendur)

Qifti i Petës a u mblodh,

A ma pe ndër të plagosur ?” –

Ai heshti, s’u përgjigj,

U zverdh e me sy në truall

Lotët i binin pikë-pikë.

Kuptoi vajza e drejt udhës

Zbriti duke ulëritur ;

Jo, nuk zbriti, u rrokullis

E nga malet perëndoi

* * *

Gjithë natën, gjithë ditën

Me kalorëtit e mi

Unë brodha pa pushuar ;

E përshkova nëntë fusha,

nëntë fusha e nëntë male

Duke prerë, duke vrarë

Qentë e shprishur dhe të ikur.

Si u zhdukën dhe të sprasmit

Përtej brinjës së Mokreut

Edhe dita si u ngrys,

hoqa shokët e u ktheva.

Sa më shumë i qaseshim fushës,

Vrehej, errej zemra ime,

Prekur vrasjes së trazuar,

Pasi zjarri u shua në hi.

Se gjith’drizat e barishtet

Ishin lyer në të kuq

Edhe brazdat e hendeqet

Ishin plot me gjak të piksur.

Afër vaut në Vajkal,

Ku u ndez e ashpër lufta,

Ishin t’vdekurit mal-mal,

E ndër stivat e të vdekurvet

Qen e ujq buzëngjyer

Grisnin, shqyenin bark e zorrë,

Ndërsa, duke krakëllitur,

Si re diellin mbulonin

Korba, sorra e skifterë.

Sa e bukur djalëri,që gjer dje i hante retë

Sot ka heshtur përgjithmonë

Porsi pleh shtënë në dhe !

Në sa trajta vdekja e shkretë

M’u dëftua në atë pamje !

Këtu një ushtar i ri

Mbylli sytë duke qarë

Mëmëzën duke kujtuar,

Që e priste, oh, më kot !

Atje armiku krah armikut

Si dy qen kafshoheshin,

Se dhe t’vdekur donin t’vriteshin.

I trazuar e i helmuar,

Hoqa syt’nga pamja e keqe,

Ktheva syt e afër urës

Pash’papritur një murgjar

Me kryet ulur mbi truall

E me frerat nëpër këmbë,

Me mbulesën copë-copë

E me shalën-o nën bark.

Un’iu qasa jo pa droje,

Se mbulesa në ar qëndisur

Një dyshim të lig më ngjalli,

Se m’u duk një luaneshë

N’fush’të gjelbër e qëndisur.

Pranë murgjarit një ushtar

Me dhjet’shigjeta në gji

Shtrirë ish si ka i therur.

Me dhëmb’ flamurin shtrëngonte,

kordhën e mbante në grusht

E me ballin kthyer qiellit

Edhe vdekjen e përbuzte.

As nga pendët e shqiponjës

As nga parzmor’ e argjëndtë,

Por nga vetullat e trasha

E nga sytë e zgurdulluar

Pal Golemin unë e njoha ;

E kërceva mos ish gjallë ;

E tërhoqa me kujdes,

Ku ish bari më i shkriftë.

Rripta ia preva parzmores,

Vura dorën përmbi zemër

E ajo m’u tund nën të.

Shpejt vrapova gjer te lumi,

Mora e solla një pikë ujë

E ia derdha përmbi faqet ;

Ai u shtriq me psherëtimë

si njeri në gjum’të rëndë,

Tundi kryet e m’u kthye ;

Si më njohu, pa lënguar,

me një t’humbët zë më tha :

“Lëri të vdekurit në vend,

lem’ të fle përgjithmonë

te ky shtrat i nderit tim,

mu tek eshtrat e të vrarëvet,

e të vrarëvet nga kjo dorë

që gjithmon’do m’jen’ kurorë.

Na këtë flamur e mbretit

Të m’i thuash këto fjalë :

“Pal Golemi edhe i vdekur

i tmerroi armiqt’me sy

e, si ikën, pra ai ra.

E t’u thuash shokëvet t’mi :

Pal Golemi nuk ka vdekur,

Zëri i luftës do ta ngrerë

E do jen’gjithmon’me ju

Krahu, kordha e zemra e tij.

Tashti, Balë, në atë lis

Var mburojën e parzmoren,

Shtoji karkallin e zi

E mbi to dhe kordhën time.

Pra, kur dielli të shkëlqejë

E me rreze t’i qëllojë,

Prej shkreptimavet të tyre,

T’kapur tmerrit, do të bien

Gjithsa m’u trembën në jetë ;

E në qetësinë e natës

Ata hekura e çeliku,

tundur erës së Mokreut,

një ushtri e gjall’do t’i duken

Qenit t’qasur n’errësirë.”

Foli e kryet i ra në gji.

Shtrembëroi sytë përdhe

Me të gjtih’kurmin u shtri.

Unë u ngrita, se m’u sos

E nga shokët-o u ktheva

Që t’i hapnim bashk’një Varr.

Atje poshtë i pashë ata

Duke prur’ një të plagosur ;

Tezgën bër’ kishin me llërë.

Si u afruan, u zalisa,

Kur e pash’të artin qift

Sqepin ngritur, krahët shtjellë

Mbi atë karkall prej bronzi.

Ish i bardhë si qiri,

Kryet rënë kish mbi supq,

flokët i ngisnin përdhe,

gjaku i rridhte pika-pika

qafës s’hapur si një shegë,

jeta mbledhur i ish në sy.

Si më pa, me dhemshuri

Më vërejti e buzëqeshi :

“Mos më qaj, vëllauthi im,

Mos më qaj në zulmën time,

Në kët’ditë flamurtare,

Në kët’ditë t’Arbrit tonë !

Po në ushtri kthehu e thuaju

E t’i thuash edhe darës :

- Malli i mir’në djalëri

Është si vajtë e kandilit ;

Niku dhëndërith i ri

Dasmën me luftën ndërroi

Edhe vallet me Vajkalin,.

Njëqind qenër m’u vërsulën

E të njëqind dhe po hanë ;

Pastaj Bader tradhëtari

Që nga prapa më qëlloi.

E t’i thuash edhe mëmës :

- Niku u nis e do mënojë,

po ti, nënë, mos e prit.

Pse për birëthin, që humbe,

Ai një bijëz të ka lënë,

ty ta ka truar përjetë !

Pra lart ngjitu në çardhak,

nuses sime të m’i falesh,

S’bukurës së Lalës-o,

Ndërsa ajo më kujton,

Më kujton me zemër-o :

- Këtë unazë ta dërgoi

Niku yt, se t’u martua,

T’u martua me një plakë,

Me një plakë kaq të zezë

E ti, e bukur t’i martohesh “ –

Sosi fjalën e m’u shgua

Si kandili, kur s’ka vaj,

Si një lulëz e këputur,

Që dhe e fishkur erë mban.

E, ndërsa ne po mendonim

që në varre t’i mbulonim,

përkëtej urës një vajzë

na u dëftua si një hije.

Flok’t i kishte të ndërliksur,

Syt’ të futur thell’në ballë,

Me fustanin copë-copë

E me këmbët të përgjakura :

“o ushtarë, o vëllezër,

ju përher’ të lumë qofshi !

Mbase pat’në këtë fushë

Një kalorës trim të ri

Me një karkall-o të artë,

Ku një qift i fluturon ?

Ar’i karkallit përzihet

Me një tuf’flokësh të verdhë,

E ka ballin porsi dielli

Ka dy sy si sy shkëndija,

Dy shkëndija të shkreptimës ;

E ka gojën si unazë

Edhe fjalëzën të ëmbël

Porsi hojet e pranverës...

Deh, ju lutem, më kallëzoni !”

Sy ndër sy ne u vërejtëm,

në lot sytë na u mbytën,

Helmi buzën na e qepi.

Ajo u zverdh e na vështroi

E u kthye dhe, sa e pa

Shtrirë t’vdekurin mbi dhe,

Dha një britmë e në krahë

E ftohtë si borë i ra.

Vam’t’i flisnim, s’u përgjegj,

Vam’ta preknim, nuk lëvizi,

Vam’ta ngrinim e na vdiq.

Zemra e mbushur m’Nik’n e saj,

Rritur me mall e hare,

Si u rëndua helmit t’keq,

Më s’i nxuri dhe i plasi.

Jan’ dy varre në Vajkal ;

Fle te njëri Pal Golemi

E mbi të mbiu një lis

Me gjith’ gjethet në blerim.

Fle te tjetri Niku i Petës,

Vasha e lalës i fle pranë,

Se, si u deshën përmbi dhe,

Ashtu duhen dhe nën dhe ;

Atje mbiu një qiparis,

Mbiu dhe molla e bardhë !

Mori bijë, bija e Lalës,

Moj e bukur, e trishtuar,

Pse m’kujtove mot’n e shkuar ?