Rraza e Dritës

Rraza është treva skajore juglindore në bashkimin e 12 bajrakëve të Mirditës e mbështetur diku në rrënojat e Kalasë së Stelushit dh në fillesë të shtizës lumore të Matit . Po ta vështrosh Rrazën prej pozicionit gjeografik të zënë , do ti shkonte emri "harku shtizor i Shqipërisë".Eshtë zall-Germani , kordoni lidhës mes dy krahëve të "harkut shtizor" e zall-Germani është kufiri lindor i Rrazës me krahinën matjane . Krahët anësorë të "harkut shtizor" janë vijat kufizuese : nga Mirdita i djathti dhe krahu nga Kurbini ,krahu i majtë . Dy krahët , kur takohen në perëndim të Rrazës formojnë kularin madhështor të Shkopetit. Përroi i Shehut është guri i parë kufizues : këtu e nis shtegun e vet krahu jugor i Rrazës . Medha me Stragjun hijemirë , e nëpër Medhë kalon Zall-Germani që buron liqeneve karstikë në buzë të Cudhisë krutane . Këtu kemi pikën fillestare të vijës kufizuese dhe vija përfshin "derën e qytetit" , liqenet e Germanit dhe qafë - Belegun. Mes për mes hapësirës gjeografike të Rrazës përshkon Mati , lumi i tretë i Shqipërisë . E djathta lumore , që nga fillimi në fund e nga fush Uraka deri në kulm-Derven , përbën sistemnin kodrinor dhe brezin e zabeleve prej dushku , që çohen valë valë nga bregu-lumi në majë të kodrinave , e nga përroi i Kuke deri në majë të Valbinit , në lartësinë shtatëqind metra . Shtrirja është e butë , e pasur në bimësi kodrinore , me shumë prroska e fushëza në mes tyre .Pasi kapërcen butësirën e Sanxhakut dhe ultësirën e Shtogjut , vëmë re mbërthimin e lumit Mat i cili aty ngushtohet dhe sa më thellë thellohet ngushticave , edhe më egërsisht u kafshohet brinjëve të zeza . Këtu Mati është tepër i frikshëm dhe i rrufeshëm . Rrazjanët mbi valët e Matit e po të mbështetur në rrënjët e shkëmbinjve kanë ngritur "Urën e vogël" të gjatë veçse një shtat lisi .Rrazjanët jetojnë në ultësirën e poshtme të luginës së Matit. Vëshgimet e çdo fushe , skaj më skaj Rrazës , japin frymën qelizore të pirustëve ilirianë . Ata e krahas tyre ardianët , taulantët , dasaretët , parthinët etj .Flet vetë toka rrazjane , flasin vetë burimet arkeologjike të saj , që nga tetëdhjetë centimetra e deri në tri metra thellësi , flasin shekujt e shkuar për armët ilire e veglat e punës . Vetëm në çeljen e rrugës mes për mes Rrazës e vështro se çfarë mrekullie po na rrëfejnë mijëra vitet e dorës -dorë të mjeshtërisë pirustine:thika lufte dhe shtama vere , shpatë betejash e xhevahire femërore . Por pjesën kryesore të Rrazës e zë hapësira në të majtën lumore . Brenda saj veçohen gjashtë rrafshina që nisin nga Komsia e marrin livadhet e Germanit , fushë-Karicën e rrethe-Bazin , gaduishullin rrafshor të Shtogjut dhe sosin ultësirës ranore të Kokërdhokut .Këto rrafshina valëzohen e ngjiten deri në sistemin kodrinor të Kryq-Karicës , sa pastajvargëzojnë në drejtim kendrritës me vijën kufizuese të maleve , duke vijuar drejt megjullës e permarcit dhe pushtojnë zabelet e kallmit që të këputen matanë kufirit të Rrazës , në brigjet e Dervenit . Kufijtë e saj janë të ngulur mbi themele shenjtorësh . Në skajin lindor të Rrazës - "përroi i Shehut" është ngjitur me faltoren e "shehut" . Në skajin perëndimoor të Rrazës ndodhet -"varri i malësores" .Rraza është e shenjtë sepse dheun e Rrazës e lëmuan duarsh klerikët e hershëm të trojeve tona"Mekshi e Perlati, Vladani e Gjeçovi , Molla Jakupi e Bumci ,Hoxhë Nazi e aq si ata Rraza iu fal Zotit , se Rrazën e bekuan Fishta e Prenushi . Rraza edhe sot në shekullin satelitor murosi nëmuret e bardha të shkollës së Ulzës , emrin e më të madhit - papë , qe ka njohur bota katolike , emrin e Gjon Palit të Dytë . Rraza është vetë foleja e të Madhit Zot!Aq sa të pasur e kemi sipërfaqen e Rrazës , aq e më të pasur kemi nëntokën e saj . Shumë bimë e shumë pemë rriten e piqen në tokën e Rrazës , edhe pse bie shumë deborë , edhe pse mban shumë akull stina e dimrit . Që në shekullin e 13-të , Lundrea rrazjane nxori dhe përpunoi mineralin e bakrit. Zbulimet në thellësi të kodrinave ulzake , kërkimet në kodrinat e permarcit e në kryq -Karicë , ato gërmime kanë dhënë e premtojne vlera të mëdha .Në Rrazë hodhën shtat e gjak vatrat dhe fiset e rrazjanit , në Rrazë kishim kroin e buljerës dhe kosharin e drithit , kishim vijën e bashtinës dhe bunarin e prroskës , paramendën e qeve dhe stanin e berreve . Rraza është ajo vatër shqiptare që sot e një mijë vjet më parë , me baltën e Lundresë së saj , ajo ka farkëtuar këmbonë e mjete kishtare , arme e stoli përrallore , aq sa këto prodhime morën famë deri larg , deri në Raguzë e në Prusi .