Sistemi nervor

Shpjegim

Ky artikull sipas rregullores mbi shkronjat Ç, ç, Ë, ë, bie në kundërshtim me rregulloren e Wikipedisë në gjuhën shqipe, për këtë arsye nuk mund të merret si i saktë derisa të rregullohet.

Sistemi nervor qendror

Organizmi ka disa sensore (receptorë ndjeshmërie), pjesa më e madhe e te cilëve ndodhet në sipërfaqe, dhe kanë si "detyre" të ndjejnë botën që na rrethon dhe të informojnë qendrat që përbejnë sistemin nervor (SN). Informacioni përçohet nëpërmjet sinjaleve elektrike që deshifrohen nga vetë qendrat dhe perceptohen si "njësi". Receptorët e lëkurës dhe mukozës se gojës e te hundës janë te ndjeshëm ndaj ngacmimeve te prekjes, termike dhe te dhimbjes ; meqë ato na mbajnë ne kontakt me boten e jashtme ndjeshmëria e tyre quhet ekzoceptive. Organizmi ka edhe organe te specializuar, qe ndodhen te gjithë ne koke, qe janë përgjegjës për shikimin, dëgjimin, nuhatjen dhe shijimin.

Disa receptorë te tjerë ndodhen ne kapsulat e artikulimit, ne muskujt skeletore dhe ne lidhjet muskul-tendine : janë te ndjeshëm ndaj ndryshimeve te gjatësisë ose ndja tensioneve te përbërësve te sistemit muskulor (muskujt, tendinat, ligamentet), pra bëhen aktive kur trupi lëviz. Organet e brendshme kane sensore qe perceptojnë dhimbjen dhe trysninë (për shembull kur mbushet fshikeza, ose ndryshimet kimike (për shembull sasia e dioksidit te karbonit ne gjak).

Te gjitha këto informacione duhet ti dërgohen qendrave nervore te cilat i integrojnë me njëra tjetrën dhe me atë qe ruajnë ne memorie, dhe e përdorin jo vetëm për te na lidhur me boten e jashtme, për te pasur sensin e vendndodhjes dhe drejtimit ne hapësirë dhe për te ditur nëse forca muskulare qe përdoret është e përshtatshme për rezistencën qe duam te mundim, për edhe për te dhëne përgjigje te përshtatshme. Këto te fundit mund te jene somatike (nëse ndërhyjnë muskujt skeletore) ose te brendshme (nëse ndryshohet aktiviteti i organeve te brendshme).

SN është një kompleks përbërësish ne vazhdimësi me njeri tjetrin te përbërë kryesisht nga indi nervor (neurone dhe qeliza gliale): ndahet ne dy pjese te mëdha, sistemi nervor qendror (SNQ) i cili ndodhet ne kafke dhe ne palcën kurrizore, dhe sistemi qendror periferik (SNP) qe ndodhet ne gjithë pjesën tjetër te trupit edhe brenda te gjithë organeve. SNP ku bëjnë pjesë te gjithë receptorët e ndjeshmërisë te lartpërmendur ka si detyre te perceptoje ngacmimet e ambientit dhe ato te brendshmet dhe tia dërgojë SNQ dhe me pas ti dërgojë te gjithë organeve përgjigjet e SNQ. Ky i fundit ka si detyre deshifrimin e informacioneve qe vijnë nga periferia, ti përpunoje dhe ti japë një përgjigje te përshtatshme.

SNQ përbëhet nga palca kurrizore, shtylla e trurit (qe përbëhet nga palca e zgjatur, ura dhe truri i mesëm), truri i vogël, truri i ndërmjetëm. SNp përbehet nga nervat, nyjet e receptorëve ndjesorë, duke përfshirë organet e aparatit te shikimit, dëgjimit, ekuilibrit, nuhatjes dhe shijes.

Përgjithësime për sistemin nervor qendror

SNQ përfaqëson bashkësinë e te gjitha formacioneve nervore qe ndodhen brenda kafkës dhe shtyllës kurrizore. Ne SNQ ndodhen te gjithë mekanizmat qe bëjnë te mundur përshtatjen e vazhdueshme te individit ndaj ndryshimeve te vazhdueshme te ambientit. Ky funksion jep përgjigje mjaft komplekse nëpërmjet te cilave SNQ rregullon funksionimin e te gjithë aparateve. SNQ lejon përshtatjen si ndaj ambientit rrethues dhe ndaj ndryshimeve te manjentit te brendshëm (sistemi nervor vegjetativ). Ai merr informacione si nga ambienti i jashtëm dhe nga ai i brendshëm nëpërmjet fibrave qe çojnë informacion nga periferia. Kjo mundësi rregullohet nga prania e disa receptorëve ndijore (retina e syut për dritën, Aparati i Kortit ne vesh për tingujt, receptorët termike te lëkurës dhe organeve te brendshme për ndryshimet e temperaturës, receptorët kimike për perceptimin e përqendrimeve jonike, receptorët e trysnisë për ndryshimet e saj, receptorët hormonale për kontrollin e funksioneve sekretuese etj)

Këto informacione arrijnë ne sistemin qendror ku përpunohen për ti dhëne një përgjigje te përshtatshme natyrës se ngacmimit te perceptuar dhe i dërgohen periferisë nëpërmjet fibrave qe dalin nga SNQ. Aktiviteti lëvizor i mirëfillte varet integriteti antomofunksional jo vetëm i fibrave dalëse po dhe nga formacionet receptoriale qe dërgojnë informacione ndijore ne SNQ dhe sidomos nga integriteti i këtij te fundit qe bën te mundur ne çdo moment dhënien e përgjigjeve te përshtatshme.

SNQ shfaqet i ndërtuar nga përsëritja e disa qarqeve. Këto qarqe përbëhen nga 1) një qelize qe ka kontakt me periferinë, ku mbledh informacionet (neuron ndijor) ; 2) një qelize qe i dërgon mesazhe periferisë për te realizuar kontraktimet muskulore ose aktivitetet sekretore (neuron lëvizor) ; 3) një qelize qe ndërvendoset mes te dyjave dhe modulon informacionin qe vjen me sinjalin dalës (neuron i ndërmjetëm). Parimet kryesore te funksionimit te SNQ mund te konceptohen duke imagjinuar një numër shume te madh te këtyre zinxhirëve. Ka zinxhirë qe nuk kane neuron te ndërmjetëm dhe janë baza e përgjigjeve te menjëhershme, reflekseve. Ne te vërtete edhe zinxhirët ku neuroni i ndërmjetëm është i pranishëm mund te japin përgjigje te menjëhershme kryesisht si përgjigje ndaj një gjendjeje urgjete ose për mbrojteje.

Baza e funksionimit te SNQ është neuroni. Neuroni është një qelize e specializuar ne përçimin e shpejte te sinjaleve elektrike qe pasi arrijnë ne fund te zgjatimeve te tij çlirojnë substanca kimike nëpërmjet te cilave neuroni komunikon me qelizat e tjera. Neuroni mund te ndryshoje vazhdimisht sasinë dhe cilësinë e këtyre kontakteve duke krijuar një plasticitet nëpërmjet te cilin SNQ mund te memorizojë eksperienca te reja.

Teoria e neuronit

Kjo teori mbështet në ndarjen anatomike të çdo elementi nervor nga të tjerët. Pra SNQ (Sistemi Nervoz Qendror) është i ndërtuar nga elemente qelizore të ndarë nga forma, përmasat dhe karakteristikat morfologjike shumë të ndryshme, të lidhura mes tyre nga zona të specializuara të quajtura sinapse. Përgjatë aksonit impulsi nervor përhapet me shpejtësi si një vale qe çon në një kthim total të potencialit elektrik. Kur potenciali arrin në fund të aksonit çliron në hapësirën ndërqëlizorë midis dy neuroneve një numër te caktuar neurotransmetuesish që modifikojnë aktivitetin elektrik të neuronit tjetër.

Palca kurrizore

Përshkrimi makroskopik i palcës kurrizore

Palca kurrizore është pjesë e SNQ, bashke me trurin me te cilin eshtë e lidhur drejtpërsëdrejti. Ndodhet ne shtyllën kurrizore dhe ka formën e një cilindri te gjate, paksa i shtypur para dhe mbrapa, i gjate rreth 44 cm, me një diametër mesatar 1cm dhe peshe 28 g. Lidhet me periferinë me një seri dyfishe prej 33 nervash shpinore qe dalin nga shtylla kurrizore nëpërmjet vrimave ndërvertebrore. Çdo nerv degëzohet ne dy rrënje, një te pare dhe një te pasme, qe janë te lidhur me palcën kurrizore.

Gjate viteve te para te jetës shtylla e qafës dhe pjesa përkatëse e palcës kurrizore rriten njësoj, ndërsa shtylla e gjoksit dhe e barkut rriten me shume se palca përkatëse. Ky fenomen bën te mundur qe ne fund te zhvillimit palca kurrizore mos ta mbushi tërësisht ne gjatësi shtyllën kurrizore duke u ndalur ne vertebrën e dyte te zonës se mesit. Meqë nervat shpinore dalin nga shtylla kurrizore nëpërmjet vrimave përkatëse ndërvertebrore, si pasoje nervat e pare shpinore bëjnë një rruge horizontale për te dale tek vrima e emergjencës, ndërsa te tjerët bëjnë një rruge me te pjerrët, derisa te fundit janë te detyruar te shkojnë pothuajse vertikalisht ne crimat përkatëse. Palca kurrizore(PK) është e rrethuar nga tre fletëza lidhëse qendërsynuese, meningjet shpinore.

Ne pjesën e poshtme PK hollohet ne konin placor ndërsa meningjet te fijen fundore qe fiksohet ne faqen e mbrapme te kockës se bishtit si ligament i bishtit. Ky ligament është e element qëndrueshmërie për palcën dhe ndihmon për ta mbajtur ne pozicion qendror ne kanalin kurrizor. Kështu lëngu i shtyllës jo vetëm qe e suhqen paceb por dhe e mbron duke zbutur trumat dhe shtypjet me skeletin. PK nuk është uniforme, por ka dy pjese me te zgjeruara, një ne nivelin e qafës (fryrja cervikale) dhe një ne nivelin e belit (fryrja lombare). Këto fryrje janë pasoje e pranisë se gjymtyrëve te sipërme e te poshtme. Tek gjymtyrët ne fakt ndodhen shume muskuj dhe një inervim kompleks si lëvizor dhe ndijor, prandaj fibrat nervore janë te shumta. Kjo sjell një numër me te madh dhe volum te larte ne pjesën përkatëse te PK, qe sjell dhe fryrjet. Ne sipërfaqe PK ka disa hulli gjatësore qe përshkojnë te gjithën. Pk ndhat ne nënujësi qe quhen neuromere ne te djathte dhe ne te majte te te cilëve shfaqen dy rrënjë një e parme dhe një e pasme. E parmja përbëhet nga aksone neuronesh lëvizore qe inervojnë muskujt skeletore, ose muskulaturën e lëmuar dhe gjëndrat. Rrënja e pasme përbëhet nga aksone neuronesh pseudounipolare qe vendosen ne nyjet shpinore dhe e i çojnë PK informacionet qe marrin nga periferia.

Struktura e palcës kurrizore

Neqoftese e seksjonojmë tërthorazi PK vihet re se lënda gri ndodhet ne qendër ndërsa e bardha ne periferi. Ne qendër PK përshkohet nga një kanal i holle qe quhet kanali qendror i cili vazhdon ne shtyllën e trurit dhe brenda tij mban lëngun e shtyllës kurrizore.

Lënda gri është noformë fluture. Pjesa tërthore është lidhja gri ku kalon kanali qendror, ndërsa krahët ndahet ne te parme e te pasme.

Nëse e shikojmë ne mënyrë tredimensionale lënda gri përbehet nga shtylla me neurone, ndërsa e bardha nga fibra nervore qe transportojnë impulset. Quhen shtylla neuronesh nëse janë te gjate përndryshe marrin emrin bërthama.

Lënda e bardhe e përbëre nga fibra nervore kryesisht me mielinë ndahet nga grija nga disa kordonë. Ne çdo gjysme te PK dallohen një kordon i pasem, një anësor dhe një perparem.

Substanca gri e shtyllës kurrizore

Substanca gri ka neurone me akson te gjate me mielinë qe del nga ajo dhe neurone me akson te shkurtër pa mielinë qe rijnë brenda saj.

Neuronet lëvizore grupohen ne pjesën e parme ku formojnë shtylla me gjatësi te ndryshme ose bërthama. Janë neurone multipolare dhe aksonët e tyre përshkojnë lenden e bardhe mes dy kordonëve dhe shfaqen te veshur me mielinë. Pasi dalin nga palca bëjnë pjese ne rrënjët e parme te nervave shpinore. Ndahen ne alfa dhe gama ku te paret shërbejnë për fibrat muskulore te lëmuara skeletore ku degëzohen dhe çdo dege krijon sinaps me një fibër muskulore, ndërsa te dytët inervojnë muskulaturën e lëmuar te boshtit neuromuskulor.

Me hark reflektor kuptojmë kur një akson pasi del nga palca arrin ne një muskul

Shiko dhe këtë

• Njeriu