Wikipedia:TWA/Earth/4
Toka është planeti i tretë nga Dielli. Është një nga katër planetët tokësor në sistemin tonë diellor. Kjo do të thotë se pjesa më e madhe e masa e tij është e ngurtë. Tre të tjerët janë Merkuri, Venera dhe Maris. Toka është quajtur edhe Planeti i Kaltër, "Planeti Tokë", dhe "Terra".
Toka është shtëpia e miliona llojeve të bimëve dhe kafshëve, duke përfshirë edhe njerëzit. Toka është i vetmi planet në galaktikën e njohur që mbështetë jetën. Toka ka shumë vende që janë të përshtatshme për jetesën e njerëzve, edhe pse disa zona të planetit mund të janë të rrezikshme apo të pabanueshme.
Shkenca tregon se Toka është formuar rreth 4,5 miliardë vjet më parë. Organizmat që jetojnë në Tokë kanë ndryshuar plotësisht ajrin e saj (atmosferën); kjo quhet biosferë.
71% e sipërfaqes së Tokës është e mbuluar me oqeane me ujë të kripur. Toka është i vetmi vend në Sistemin Diellor ku për momentin është i njohur të ekzistoj uji i lëngshëm. Pjesa tjetër prej 29% është e përbërë prej Tokës shkëmbore në formën e kontinenteve dhe ishujve.
Toka ndërvepron me objekte të tjera në Sistemin Diellor, veçanërisht Diellin dhe Hënën. Toka rrotullohet rreth Diellit një herë në çdo 365,25 ditë. Një rrotullim quhet një "ditë" dhe një orbitë rreth Diellit quhet një "vit". Kjo është arsyeja pse ka 365 ditë në vit, por një ditë e brishtë shtohet në kalendar çdo 4 vjet.[1]
Forma dhe struktura
Toka është një planet tokësor. Kjo do të thotë se është e përbërë nga shkëmb i ngurtë ndryshe nga një gjigant gazi si Jupiteri. Është më i madhi nga katër planetët tokësor në masë dhe diametër. Forma e Tokës është një sferoid i shtypur në pole. Kjo do të thotë se është në thelb një sferë, por zgjerohet në qendër. Perimetri i Tokës është rreth 40.000 kilometra; gjerësia mesatare e Tokës është rreth 12.700 kilometra. Pika më e lartë në Tokë është kulmi i malit Everest me 8848 metra mbi nivelin e detit. Pika më e ulët e natyrshme është në fund të Hendekut Mariana me 10,911 metra nën nivelin e detit. Për shkak të fryrjes në mes ose ekuator, pika më e largët nga qendra e Tokës është në majë të malit Chimborazo në Ekuador.[2]
Brenda, Toka është e ngjashme me planetët tjerë tokësor. Ajo ka një shtresë të jashtme të ngurtë shkëmbi të quajtur kore. Çdo gjë që jeton në Tokë është përmbi kore. Nën të është një shtresë e trashë shkëmbi gjysmë të lëngshëm të quajtur mantel. Nën të është një shtresë e hollë e lëngshme e quajtur bërthama e jashtme dhe pastaj bërthama e brendshme prej hekuri të ngurtë. Trashësia e kores ndryshon. Në tokë mesatarja është midis 30-50 kilometra trashësi. Nën oqeane në disa vende ajo është vetëm 6 kilometra e trashë.[3]
Pllaka tektonike
Toka është i vetmi planet tokësor me pllaka tektonike aktive. Për shkak të pllakave tektonike korja e Tokës në parim gjithandej në trashë shkëmb lëngshme të mantel më poshtë. Korja është e ndarë në pjesë të quajtura pllaka. Këto pllaka ndërveprojnë derisa lëvizin duke shkaktuar tërmete dhe krijuar vullkane dhe vargje malore. Vendi ku takohen pllakat quhen kufijtë tektonikë. Ekzistojnë tri lloje të kufirit tektonik: konstruktiv, destruktiv dhe transformues.[4]
Sipërfaqja
Toka ndryshon shumë nga vendi në vend. Mbi 70% e sipërfaqes së Tokës është e mbuluar nga uji. Sipërfaqja nënujore ka shumë nga të njëjtat karakteristika si deti mbi me vullkane, male dhe llogore apo kanione. 30% që nuk mbulohet nga uji është kryesisht pyje, shkretëtira, fusha, male dhe rrafshnalta. Civilizimi njerëzor ka çuar në rritje të urbanizimit - rritjen e qyteteve. Shumë gjëra mund të ndryshojnë sipërfaqen e Tokës. Pllakat tektonike janë shkaku kryesor i ndryshimit, por ka edhe të tjerë të tilla si erozioni nga era dhe shiu, erozioni nga oqeanet ose përplasjet e meteoritëve. Ka tre lloje kryesore të shkëmbinjve që përbëjnë sipërfaqen e Tokës: shkëmbi vullkanik është krijuar kur magma ose lava nga manteli arrin në sipërfaqe dhe ftohet. Kur të ftohet ajo kthehet në shkëmb ose ngurtësohet. Shkëmbi sedimentar bëhet nga sedimenti, si rëra apo pjesë të vogla të shkëmbit tjetër, që është grimcuar dhe paketuara ngushtë së bashku. Shkëmbi metamorfik është bërë kur të dy llojet e tjera janë ndryshuar nga temperaturat dhe presionet e larta ose të ulëta.[5]
Atmosfera
Atmosfera e një planeti është shtresë e gazrave të ndryshme që rrethojnë atë. Ajo mbahet aty nga graviteti. Atmosfera e Tokës përbëhet nga rreth 78% azot, 21% oksigjen dhe sasi të vogla të gazeve të tjera. Kjo përzierje quhet shpesh ajër. Më tej ka një shtresë të gazit të ozonit të quajtur shtresa e ozonit. Ozoni thith rrezatimit ultravjollcë nga Dielli. Rrezatimi ultravjollcë është i rrezikshëm për njerëzit, kështu që pa shtresën e ozonit jeta nuk do të jetë e mundur. Atmosfera mbron gjithashtu tokën nga goditjet e meteorëve dhe asteroidet e vogla. Kjo është për shkak se ata digjen për shkak të të gjithë fërkimit derisa fluturojnë nëpër atë. Ajo gjithashtu ndihmon për të mbajtur ngrohtë Tokën. Disa gaze përfshirë dyoksidin e karbonit dhe metanin veprojnë si një batanije rreth Tokës, duke mbajtur ngrohjen nën to dhe duke e mbajtur tokën të ngrohtë.[6]
Moti, klima, dhe cikli i ujit
Ajrit i nxehtë ngritet. Duke u ngritur ai ftohët përsëri dhe bie. Kjo quhet rryma konvektive. Kur ajri i nxehtë takohet me ajër të ftohtë ndodhin efekte të ndryshme të motit. Rrymat konvektive janë shkaku i pothuajse të gjithë motit në Tokë. Kur uji sipërfaqësor nxehet ai avullohet dhe bëhet avull ose lagështi. Avujt e ujit të nxehtë ngriten. Duke u ngritur ai ftohët. Kur ftohet mjaft ai kthehet përsëri në ujë. Kjo shkakton retë dhe shi. Kjo quhet cikli i ujit. [7]
Orbita dhe rrotullimi
Toka merr rreth 24 orë për të përfunduar një ditë dhe rreth 365 ditë për të përfunduar një vit. Në fakt, Toka merr 365.24 ditë të sillet rreth Diellit. Pas çdo katër viteve shtohen një ditë shtesë, dhe viti ka 366 ditë. Ky është një vit i brishtë. Toka është, mesatarisht, 150 milionë kilometra larg nga Dielli, dhe lëviz me një shpejtësi prej 30 kilometra në sekondë ose 108.000 milje në orë. Hëna sillet rreth Tokës në një distancë mesatare prej 250.000 milje. Ajo është e lidhur me baticë me Tokën, që do të thotë se gjithmonë ka të njëjtën anë përball Tokës. Duhet rreth një muaj për të përfunduar një orbitë. Toka është pjesë e Sistemit Diellor dhe sillet rreth Diellit së bashku me mijëra objekte të vogla dhe tetë planetë. Dielli, dhe për këtë arsye Sistemi Diellor, aktualisht janë duke udhëtuar nëpër Krahun e Orionit të Galaktikës Kashta e Kumtrit që do të ndodhë edhe për rreth 10.000 vitet e ardhshme.[8]
Referimet
- ^ Gnawledge, O'penn. "Planeti Tokë në Bilancin e Historisë". Revista Shkenca dhe Natyra. SandNjournal.com/Earthinthebalance. 21 mars 20. Qasur 24 prill 2013.
- ^ "Origjina e Hënës dhe Tokës". Reisch, Maggy. Nature.com: Vëllimi 10: 2, fq.19-27. http.www.nature.com/102/Reisch/Earth. Qasur 2009-07-28.
- ^ "Pllaka tektonike. Zallë lëvizës". Roberts, Paul. Harvard University Press. http.www.harvard.edu/roberts/shifting. Qasur 2009-07-28.
- ^ Toshiro Tanimoto. "Korja e Tokës". American Geophysical Union. Qasur 2009-08-02.
- ^ "Korja". Alphonz, Edgar. Oregon State University. http.www.osu.edu/Alphonz/Crust. Qasur 2009-07-03.
- ^ "NASA - Atmosfera e Tokës". Udhëzuesit studentor të NASA-s. http.www.nasa.gov/student/atmosphere. Qasur 2009-08-06.
- ^ "Çka e shkakton moti?". Udhëzuesit studentor të NASA-s. http.www.nasa.gov/student/weather. Qasur 2009/08/06
- ^ "Tokës në Rrugën e Qumështit". Udhëzuesit studentor të NASA-s. http.www.nasa.gov/student/milkyway. Qasur 2009-08-06.