Akciza
Një akcizë, apo taksë e akcizës, është çdo taksë mbi mallrat e prodhuara që zakonisht vendoset në momentin e prodhimit për konsum të brendshëm dhe jo për shitje. Prandaj është një tarifë që duhet paguar për të konsumuar produkte të caktuara. Akcizat shpesh shoqërohen me detyrime doganore, të cilat vendosen mbi mallrat e mëparshme kur ato kalojnë një kufi të caktuar në një drejtim të caktuar; doganat vendosen për mallrat që bëhen sende të tatueshme në kufi, ndërsa akciza vendoset për mallrat që u krijuan në brendësi.
Akciza konsiderohet një taksë indirekte, që do të thotë se prodhuesi ose shitësi që paguan taksën ndaj qeverisë pritet të përpiqet të rikuperojë humbjen e tyre duke rritur çmimin e paguar nga blerësi eventual i mallrave. Pra, akciza është një taksë që lidhet me një sasi, jo një vlerë, në krahasim me tatimin mbi vlerën e shtuar që ka të bëjë me vlerën e një malli ose shërbimi. Akcizat zakonisht vendosen si shtesë e një takse indirekte, si p.sh. tatimi mbi shitjen ose tatimi mbi vlerën e shtuar (TVSH). Në mënyrë tipike, një akcizë dallohet nga një taksë shitjeje ose TVSH në tre mënyra:
- një akcizë është zakonisht një taksë për njësi, që kushton një shumë specifike për një vëllim ose njësi të artikullit të blerë, ndërsa një taksë shitjeje ose taksë mbi vlerën e shtuar është një taksë ad valorem dhe proporcionale me çmimin e mallrave,
- një akcizë zakonisht zbatohet për një gamë të ngushtë produktesh, dhe
- një akcizë është zakonisht më e rëndë, duke llogaritur një pjesë më të lartë të çmimit të shitjes me pakicë të produkteve të synuara.
Shembuj tipikë të akcizës janë taksat mbi alkoolin dhe pijet alkoolike ; taksa e alkoolit, për shembull, mund të përbëhet nga një taksë prej n euro për hektolitër alkool të shitur ; duhan të përpunuar (puro, cigare etj.), produkte energjetike (naftë, gaz etj.), automjete apo produkte të ashtuquajtura "luks". Qëllimi i ligjvënësit është të dekurajojë konsumin e produkteve që ai konsideron se kanë një eksternalitet negativ, por ndonjëherë akciza vendoset edhe për çajin ose kafenë (nganjëherë referuar si taksë mëkati).
Kohët e fundit, akciza është futur në disa forma transporti që konsiderohen si ndotëse (si transporti ajror) ose në konsumin e produkteve që gjenerojnë mbetje ndotëse që janë pak ose aspak të ricikluara ose të dëmshme për mjedisin (si p.sh. produkte, paketime të caktuara plastike, etj.).
Këto janë burimet më të vjetra të të ardhurave për qeveritë në mbarë botën. Në vitin 2020, taksat mbi konsumin përbënin mesatarisht 30% të të ardhurave totale tatimore në vendet e OECD, ekuivalente me 9.9% të PBB-së në këto vende.