Xhile Liçi
Xhile Zyber Liçi (1 janar 1868 - 20 mars 1949) ishte një patriot, aktivist dhe luftëtar i shquar i Rilindjes Kombëtare Shqiptare[1]. I lindur në fshatin Shëmbërdhenj (sot Skenderbegas) të rrethit të Gramshit, në një familje të varfër, ai e nisi jetën e tij patriotike në rrethana të vështira ekonomike që e detyruan të emigronte për të siguruar mbijetesën. Sidoqoftë, udhëtimet e tij nëpër trojet e Perandorisë Osmane, si Selaniku, Manastiri dhe Follorina, nuk e shkëputën nga ideali për lirinë dhe pavarësinë e Shqipërisë. Ai njihet si një figurë e rëndësishme e Rilindjes Kombëtare, i cili dha kontribut të rëndësishëm në përpjekjet për çlirimin e vendit nga zgjedha e huaj.
Në moshën 25-vjeçare, kushtet e vështira ekonomike e detyruan Xhile Liçin të largohej nga vendlindja. Në fillim, ai udhëtoi drejt Follorinës, ku filloi të punojë për ushtrinë turke, duke u marrë me furnizimin e saj. Kjo punë i mundësoi Xhile Liçit kontakte me figura të shquara patriotike si Idriz Gjakova, me të cilin ai ndau të njëjtin ideal të çlirimit kombëtar. Në Manastir, ai u përfshi në krijimin e një komiteti të fshehtë patriotik, ku bashkëpunoi me atdhetarë të njohur si Ismail Qemali, Rexhep Pasha Mati dhe Halit Bej Bërzeshta.
Gjatë viteve, Xhile Liçi ndërtoi një rrjet të gjerë lidhjesh me personalitete kryesore të Rilindjes Kombëtare, përfshirë Ismail Qemalin, Bajo dhe Çerçiz Topullin, Themistokli Gërmenjin dhe shumë të tjerë. Këto lidhje i mundësuan të përfshihej thellësisht në organizimin e lëvizjes për çlirimin e Shqipërisë. Ai luajti një rol të rëndësishëm në komitetet dhe organizatat që synonin përhapjen e gjuhës shqipe dhe edukimin kombëtar të shqiptarëve, si Komiteti i Manastirit dhe Shoqëria “Drita” e Bukureshtit.
Një nga arritjet e mëdha në rrugëtimin e tij ishte pjesëmarrja në Kongresin e Manastirit më 1908, ku mori pjesë aktivisht në punimet për unifikimin e alfabetit të gjuhës shqipe. Kongresi, përveç përcaktimit të alfabetit, përcaktoi detyra për organizimin e kryengritjeve për çlirimin e vendit. Xhile Liçi, i cili njihej edhe me pseudonime si “Seit Shëmbërdhenji” dhe “Xhile Haxhiu”, mbështeti krijimin e çetave të luftëtarëve të lirisë, të cilat u përhapën në shumë rajone të vendit.
Pas shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë më 28 nëntor 1912, Xhile Liçi dhe Asllan Shahini u caktuan si përfaqësues të Gramshit dhe Tomorricës në Kuvendin e Vlorës. Ata arritën deri në Berat, por për shkak të kushteve të vështira të motit dhe rrethanave të tjera, nuk mundën të vazhdonin më tej. Përmes një telegrami të dërguar Ismail Qemalit, ata konfirmuan mbështetjen e tyre për Kuvendin dhe përfaqësimin e krahinave të tyre.
Gjatë viteve të mëvonshme, Xhile Liçi qëndroi në radhët e patriotëve të përkushtuar, duke marrë pjesë aktive në mbrojtjen e vendit nga kërcënimet e brendshme dhe të jashtme. Ai përkrahu Qeverinë e Vlorës, dhe më vonë u rreshtua në mbrojtje të qeverisë së Fan Nolit pas Kongresit të Lushnjes dhe Luftës së Vlorës. Aktiviteti i tij nuk u kufizua vetëm në mbrojtjen e kufijve nga sulmet e huaja, por gjithashtu kundërshtoi përndjekjet e Ahmet Zogut dhe luftoi kundër grupeve që synonin destabilizimin e shtetit shqiptar.
Xhile Liçi ishte një kundërshtar i vendosur i regjimit të Ahmet Zogut dhe më vonë u bashkua me grupet antifashiste gjatë pushtimit italian të Shqipërisë. Ai vazhdoi të mbështeste idealet e pavarësisë dhe lirisë deri në fund të jetës së tij, duke dhënë ndihmë dhe strehim patriotëve të përndjekur.
Më 20 mars 1949, Xhile Liçi ndërroi jetë në fshatin e lindjes, Shëmbërdhenj, në moshën 81-vjeçare. Trashëgimia e tij si luftëtar i paepur për lirinë dhe pavarësinë e Shqipërisë mbetet gjallë në kujtimet e shqiptarëve dhe dokumentet historike. Kujtimet e tij të shkruara, përfshirë “Jetëshkrimin” dhe dokumente të tjera të ruajtura në Arkivin Qendror të Shtetit, janë dëshmi të rëndësishme të veprimtarisë patriotike të tij dhe të kontributit të pazëvendësueshëm që dha për çështjen kombëtare.
Veprimtaria e Xhile Liçit dhe angazhimi i tij në kauzën e lirisë e vendosin atë mes figurave të rëndësishme të Rilindjes Kombëtare. Vepra dhe shembulli i tij i përkushtimit ndaj atdheut i kanë dhënë një vend të veçantë [2] në historinë e Shqipërisë dhe mbeten një frymëzim për brezat [3] që pasuan.