Ylli

Mjegullnaja Yjore Reja e Madhe Magelanike. Pamje të mara nga NASA/ESA.

Ylli është nje trup qiellor i cili zotëron nxehtësi dhe dritë i mbajtur në formë nga graviteti. Ylli më i afërt me Tokën është Dielli, i cili është burimi i energjisë në Tokë, i largët 149 000 000km. Yjet e tjera janë të dukshme nga toka gjatë natës, kur ata nuk janë në drejtim nga Dielli apo të bllokuar nga fenomenet atmosferike. Historikisht, yjet më të shquar në sferën qiellore janë grupuar së bashku, dhe yjeve të ndritshëm u janë vënë emra të përveçëm. Katalogë të shumtë të mundshëm janë mbledhur nga astronomët, të cilat japin emërtime të standardizuar për yjet.

Për të paktën një pjesë të jetës së tij, një yll shkëlqen për shkak të ciklit termobërthamor, duke djegur hidrogjenin, dhe duke liruar energji që përshkojnë bërthamën e Yllit, dhe pastaj jep rrezatim në hapësirën e jashtme. Pothuajse te gjitha elementet natyrale më të renda se heliumi janë krijuar nga Yjet vete, ose nëpërmjet Mjegullnajave Yjore, dhe Supernova kur yjet shpërthejnë. Astronomët mund të përcaktoje në mase, moshën, përbërjen kimike dhe shumë faktorë tjerë te një Yll, duke matur shkëlqimin e dritës, spektrin e tij dhe lëvizjet neper hapësire. Në masën kryesore te një Yll duket evolucioni, gjithashtu dhe fati i tije. Karakteristikat tjera te një Yll janë të përcaktuara me historinë e tije evolucionare, duke përfshire, diametrin, rrotullimin e lëvizjes, dhe temperaturën.

Një Yll fillon rënien e tije dhe materialeve të përbëra kryesisht nga hidrogjeni, se bashku me helium dhe gjurmët e shumta të elementeve të renda. Pasi Thelbi Yjor është mjaft i dendur, një pjesë e hidrogjenit konvertohet në mënyre të qëndrueshme në helium përmes procesit të fuzionit bërthamor. Pjesa e brendshme e yllit nxjerr energji larg nga thelbi përmes një kombinimi të proceseve rrezues dhe atyre konvertues. Presioni i brendshëm tek bërthama e Yllit e mban atë që të mos shkatërrohet nga forca e gravitetit. Pasi karburanti i hidrogjenit në bërthame është i rraskapitur, ato Yje me një madhësi prej 0,4 herë më i madh se Dielli zgjerohen dhe bëhen një gjigant i kuq. Sistemet Binary dhe Yjet në grupe përbëhen nga dy apo më shumë Yje që janë të detyruar nga graviteti, dhe në përgjithësi lëvizin rreth njeri-tjetrit në orbita të qëndrueshme. Kur dy Yje të tille kane një orbite relativisht të ngushtë, ndërveprimin e tyre gravitacionale mund të ketë një ndikim të rëndësishëm në evolucionin e tyre. Yjet janë pjese e një strukturë shumë të madhe të detyruar nga graviteti neper Galaktika.

Historianet dhe zbuluesit e tyre

Historikisht, yjet kanë qenë të rëndësishëm për të qytetërimeve në të gjithë botën. Ata kanë qenë pjesë e praktikave fetare dhe përdorime për navigacion qiellor dhe orientim. Shumë astronomë të lashtë besonin se yjet ishin të vena në një sferë qiellore, dhe se ata ishin të pandryshueshëm. Lëvizjet e Diellit në Horizont ndaj yjeve, është përdorur për të krijuar kalendarë, të cilat mund të përdoren për të rregulluar praktikat, që sot dihen që janë ditët muajt etj. Kalendarit Gregorian, që përdoret aktualisht pothuajse kudo në botë, është një kalendar Diellor bazuar në kënd të boshtit të rrotullimit të Tokës në lidhje me yllin e saj lokal, Diellin.

Grafiku i vjetër i datave të sakta të yjeve u shfaq në astronominë antike egjiptiane në 1534 p.e.s. Katalogët e njohura të yjeve janë krijuar nga astronomët babilonas dhe Mesopotamisë së lashte në fund të mijëvjeçarit të II p.e.s., gjate periudhës se Kassite ca 1531-1155 p.e.s. Katalogu i parë i yjeve në astronominë Greke ishte krijuar nga Aristillus në vitet 300 p.e.s., me ndihmen e Timocharis. Katalogu yjeve i Hipparchus (2 p.e.s) duke përfshire 1020 yje është përdorur për të mbledhur katalogun e yjeve të Ptolemeut. Hipparchus është i njohur për zbulimin yllit të ri të regjistruar si Nova. Shume nga yjet dhe emrat e tyre në përdorim sot, rrjedhin nga astronomia Greke.

Në dritën e dukshme të qiellit, astronomët Kineze ishin të vetëdijshëm se mund të shfaqeshin dhe yjet të reja. Në 185 pas Krishtit, ata ishin të paret që shkruajtën për Supernovën, e njohur tani si SN 185. Në ngjarjet yjore në historinë e regjistruar ishte Supernova SN 1006, e cila u vu re në 1006, dhe me shkrim në lidhje me astronomin Egjiptian Ridvan Ali ibn dhe disa astronomë Kineze. Supernova SN 1054, e cila krijoi Mjegullnajën-Nebulën Gaforrja, ishte vëzhguar nga astronomët Kineze dhe Islame.

Astronomët mesjetare Islamik vendosen emra arab për shumë yje që janë në përdorim dhe në ditët e sotme. Gjithashtu ata shpiken instrumente të shumta astronomike të cilat mund të llogaritinin pozicionet e yjeve. Nder to, Libri Stars Fikse (964) ishte shkruar nga astronomi persian Abd er-Rahman es-Sufi, i cili zbuloi një numër të konsiderueshëm te yjeve. Gjithashtu ai zbuloi dhe grupime yjesh (duke përfshire Velorum Omicron dhe grupimin Brocchi), dhe Galaktikat (duke përfshire Galaktiken Andromeda). Në shekullin e 11-te, dijetari persian Ebu Rayhan Biruni përshkroi Galaktikën Rruga e Qumështit si një mori fragmentesh që ka në baze yjet, mjegullnajat, dhe gjithashtu i dha një kuptim të mundshëm Poleve gjate një eklipsi Hënor në 1019.

Astronomi andaluzian, Ibn Bajjah propozoi se Glaktika Rruga e Qumështit ishte e përbëre nga shume yje të cilat pothuajse preknin njeri-tjetrin dhe që dukej teishte një imazh i vazhdueshëm për shkak te efektit të thyerjes nga materiale tokësore, duke përmendur vëzhgimin e tij si dëshmi në lidhje me Jupiterit dhe Marsit në 1106/1107 AD.

Astronomi evropian, Tycho Brahe identifikoi yje të reja në qiell natën, duke sugjeruar se qiejt nuk ishin të pandryshueshëm. Në 1584 Giordano Bruno sugjeroi se Yjet ishin në fakt Diej të tjere, dhe mund te kete planete te tjera, ndoshta edhe te ngjashem me Token, ne orbite rreth tyre, nje ide qe ka qene sugjeruar me heret nga filozofet e lashte greke, Democritus dhe Epikuri, dhe nga kozmologet mesjetare islame te till si Fakhr al-Din al-Razi. Nga fundi i shekullit ne vijim, ideja e Yjeve si Diej te larget ishte ne arritjen e nje konsensusi ne mes astronomeve. Per te shpjeguar pse keto Yje kan terheqe gravitacionale te Sistemit Diellor, Isaac Newton sugjeroi se Yjet jane shperndare ne menyre te barabarte ne cdo drejtim, nje ide e nxitur kjo nga Richard Bentley.

Astronomi Italian Geminiano Montanari regjistroi disa variacione ne shkelqimin e Yllit Algol ne 1667. Edmond Halley botoi matjet e para te levizjes se duhur, duke demonstruar se Yjet kishin ndryshuar pozicionet qe nga koha e lashte e astronomeve Greek Ptolemeut dhe Hipparchus. Matja e pare drejtperdrejte te distances te nje Ylli i qujtur (61 Cygni me distanc 11,4 vjet drite larg) eshte bere ne 1838 nga Friedrich Bessel duke perdorur teknike Paralaks. Matjet e Parallaksit treguan ndarjen e madhe te Yjeve ne qiell.

William Herschel ishte astronomi i pare ne perpjekje per te percaktuar shperndarjen e Yjeve ne qiell. Gjate Viteve 1780, ai ka kryer nje seri pamjesh ne 600 drejtime, dhe numerimin e Yjeve pergjate cdo linje Syu. Nga kjo ai konkludoi se numri i mundshem eshte rritur ne menyre te qendrueshme drejt nje ane te qiellit, ne drejtim te qendres se Galaktikes tone Milky Way. Djali i tij, John Herschel perseriti kete studim ne hemisferen jugore dhe gjeti nje rritje korresponduese ne te njejtin drejtim. Shkenca Yjore u udheheq nga Joseph von Fraunhofer dhe Angelo Secchi. Duke krahasuar spektret e Yjeve te tille si SIRIUS, ata gjeten dallime ne forcen dhe numrin e linjave per shkak te thithjes se frekuencave te percaktuara nga atmosfera. Ne 1865 Angelo Secchi filloi klasifikimin e mundshem te tipeve. Megjithate, versioni modern i skemes se klasifikimit Yjor u zhvillua nga Annie J. Cannon gjate viteve 1900.

Në vitin 1910 astronomët Ejnar Hertzsprung, dhe Henry Norris Russell për të klasifikuar yjet ideuan Diagramin H-R, nga dy shkronjat fillore të dy astronomët.

Yjet Dyshe - Double Stars

Vezhgimi i (Yjeve dyshe=Double Stars) u rrit me rendesi gjate shekullit te 19. Ne 1834, Friedrich Bessel verejti ndryshimet ne levizjen e Yllit SIRIUS, dhe te nje Ylli fqinj i cili ishte i fshehur. Edward Pickering zbuloi binarin e pare spektroskopic ne 1899, kur ai verejti ndarjen periodike te vijavene Yllin Mizar ne periudhen 104 ditore. Vezhgimet e hollesishme te shume Sisteme Yjore jane mbledhur nga astronome te till si William Struve dhe SW Burnham, duke lejuar masat e mundshme qe do te percaktohet nga llogaritja e elementeve te syrit. Zgjidhja e pare per problemin e binareve nga vezhgimet e teleskopit eshte bere nga Felix Savary ne 1827. Shekulli 20 pa perparime gjithnje e me te shpejta ne studimin shkencor. Fotografia u be nje mjet i vlefshem astronomike. Karl Schwarzschild zbuloi se ngjyra e nje Ylli, dhe temperatura e tije, mund te percaktohet duke krahasuar madhesine vizuale kunder madhesine fotografike. Ne 1921 Albert A. Michelson beri matjen e pare te nje diameteri Yjor duke perdorur nje Interferometer ne Teleskopin Hooker. Puna e rendesishme konceptuale mbi bazen e fizikes ka ndodhur gjate dekadave te para te shekullit te 20.

Prototipat Yjore

Me perjashtim te supernoves, Yjet individuale jane pare dhe ne grupet tona lokale te Galaktikave, dhe sidomos ne pjesen e dukshme te Rruges se Qumeshtit = Galaktikes tone. Por disa Yje jane vene re ne galaktiken M100 te Grumbullimi Virgjeresha, rreth 100 milion vite drite nga Toka. Megjithate, jashte grumbullimeve lokale te Galaktikave, jane verenjtur shume Yje te grumbulluar, dhe ato individual te vecuar nga tjeret.

Yjet jane formuar brenda rajoneve te zgjatura me dendesi me te larte ne periudhen afatmesme nderyjore. Keto rajone jane quajtur rete molekulare dhe perbehet kryesisht nga hidrogjeni, me rreth 23-28% helium dhe nje per qind te disa elementeve te renda. Nje shembull i tille i rajonit eshte Mjegullnaja-Nebula Orion. Kur reja gjigande bie, sasit individuale te pluhurit te dendur ne forme te gazi formojn ate qe quhet Rruaza Bok. Kur kjo rruaze bie rritet, energjia gravitacionale kthehet ne nxehtesi dhe ndikon ne ngritjen e temperatures. Kur reja ka arritur perafersisht gjendjen e qendrueshme te ekuilibrit hydrostatik, athere formohet nje protostar ne berthame. Periudha e tkurrjeve gravitacionale zgjat per rreth 10-15 milion vjet.

Yjet e hershme me pak se 2 masa diellore jane quajtur Yjet T Tauri, ndersa ata me mase me te madhe jane Yje Herbig Ae/Be. Keto Yje te sapo lindur leshojne avionet e gazit pergjate boshtit te tyre te rrotullimit, e cila mund te ule vrullin kendore te Yllit dhe te rezultoje ne arna te vogla mjegullnaje te njohura si objektet Herbig-Haro. Keto avione, me rrezatim nga Ylli, ndihmojne per te perzene ret e gazit, ne te cilen Ylli eshte formuar.

Rendi kryesor

Yjet shpenzojne rreth 90% te hidrogjenit ne jeten e tyre te duke prodhuar helium ne reagime te larta te temperatures dhe presionit te larte ne berthame. Yjet e tille jane rend kryesore dhe jane quajtur xhuxh. Duke filluar ne rendin zero-mosha kryesore, perqindja e helium ne baze te nje Ylli rritet ne menyre te qendrueshme. Si pasoje, ne menyre per te ruajtur normen e kerkuar te fuzionit berthamor ne berthame, Ylli do te rritet ngadale ne temperature dhe shkelqim drite. Dielli per shembull, vleresohet te jete rritur ne shkelqim drite me rreth 40% qe nga rendi kryesore 4.6 miliard vjet me pare. Cdo Yll gjeneron nje ere Yjore qe shkakton nje rrjedhje te vazhdueshme te gazit ne hapesire. Per yjet e medha, shuma e humbur ne mase eshte e paperfillshme. Dielli humb 10-14 masa diellore cdo vit, ose rreth 0.01% nga masa e tij totale mbi jetegjatesine. Megjithate Yjet masive mund te humbasin 10-7 masa diellore per cdo vit, ne menyre te konsiderueshme qe ndikojne ne evoluimin e tyre. Yjet qe fillojne me me shume se 50 masa diellore mund te humbasin me shume se gjysma e tyre ne mase te plote, kur ato mbesin ne rendin kryesore.

Kohezgjatja e shpenzuar nga nje Yll ne rendin kryesore varet kryesisht nga sasia e karburantit qe ka dhe shkalla ne te cilen ai karburant digjet, dmth masa e tije fillestare dhe shkelqi i drites. Per Diellin, ky fenomen eshte vleresuar te jete rreth 1010 vjet. Yjet e medha e konsumojne lenden djegese shume shpejt dhe jane jeteshkurter. Yjet e vogla te quajtur xhuxhat e kuq = Red Dwarfs e konsumojne lenden djegese shume ngadale ne 10 deri ne qindra miliarda vjet. Pjesa e elementeve me te renda se heliumi mund te luajne nje rol te rendesishem ne evoluimin e mundshem. Ne astronomi te gjithe elementet me te renda se heliumi jane konsideruar si nje metal, dhe perqendrimi kimik i ketyre elementeve eshte quajtur veti metalike. Vetia metalike mund te ndikojne ne kohezgjatjen e nje Ylli dhe ne djegjen e karburantit te tij, Kontrolli ne formimin e fushave magnetike modifikon forcen e eres Yjore.

Yjet e mundshem te pakten 0,4 masa diellore, shterojne furnizimin e tyre te hidrogjenit ne thelbin e tyre. Shtresa e tyre e jashtme zgjerohet ne mase te madhe dhe te ftohte, per te formuar nje gjigant te kuq. Per shembull, ne rreth 5 miliarde vjet, kur Dielli do te jete nje gjigant i kuq, ai do te zgjerohet nga nje rreze maksimale prej rreth 1 AU (150.000.000 km), 250 here ne madhesise e tije te tanishme. Si nje gjigand, Dielli do te humbase rreth 30% nga masa e tij te tanishme. Eventualisht thelbi eshte i ngjeshur mjaftueshem per te filluar fusionin e helium, dhe Ylli tani gradualisht zvogelohet ne rreze.

Shkaterrimi nga Supernova

Nje evolucionin perfundimtar tek Ylli, do te hedhe shtresat e jashtme si nje mjegullnaje planetare. Ne qofte se ajo qe mbetet pas atmosferes se jashtme eshte me pak se 1,4 masa diellore, Ylli zvogelohet ne nje objekt relativisht te vogel (rreth madhesise se Tokes), dhe nuk eshte i mjaftueshem per kompresionin masiv per te marre formen, i njohur si nje xhuxh i bardhe. Xhuxhit i Bardhe = White dwarfs ne fund do te nxihet ne nje xhuxh te zbehte per nje shtrirje shume te gjate kohore. Historite, shenimet e dhena tregojne se Nebula Gaforrja, ishte e para qe u vezhgua mbas nje supernove rreth viteve 1050 pas Krishtit. Ne Yjet me te medha, procesi vazhdon deri ne berthame hekuri qe rritet ne menyre te madhe (me shume se 1,4 masa diellore). Kjo baze do te bjeri papritur duke pare qe elektronet jane drejtuar ne protonet e tije, duke formuar neutrone dhe protone. Valet e formuara nga kjo renie shkakton pjesen tjeter te Yllit te shpertheje ne nje supernova. Supernova eshte aq e ndritshmesa qe mund te shkelqeje me shume se nje kohe te shkurter ne te gjithe Galaktiken.

Shumica e perberjes se Yllit qe perhapet nga shperthimi Supernoves krijon nje Yll Neutron, i cili nganjehere quhet si nje Pulsar, ose X-ray burster. Ne rastin e Yjeve shume te medha ne mase, pas shperthimit te Supernoves krijohet Black Hole = Vrima e Zeze. Ylli Neutron formohet kur nje Yll gjigand shperdhen ne fenomenin Supernova, dhe te gjith Neutronet e dala jasht nga shperthimi bashkohen se bashku per te formuar Yllin me te bukur dhe me te fuqishem i cili eshte Neutron Star. Brenda nje Vrime te Zeze eshte nje fenomen i cili eshte akoma i pa zgjidhur nga shkenctaret. Dalja e materialeve nga Supernova dhe Era Yjore luajne nje rol te rendesishem ne formimin e e nje gjenerate te re Yjesh.

Mosha e Yjeve

Shumica e Yjeve jane rreth 1 miliard deri ne 10 miliard vite e vjeter. Disa Yje te mund te jene edhe afer 13.7 miliarde vjet pak a shume sa vet mosha e Universit. Ylli me i vjeter i zbuluar i cili eshte, HE 1523-0901, eshte nje rreth 13.2 miliarde vjet i vjeter. Sa me i madh te jet Ylli, aq me i shkurter eshte jeta e tije, kryesisht per shkak te mases ne berthamen e tyre, duke shkaktuar djegjen e hidrogjenit me shpejte. Jeta e nje Ylli shume te madh zgjat perafersisht 1 milion vjet, ndersa Yjet e mases minimale (si prsh Xhuxhi Kuq) e konsumojne lenden djegese shume ngadale dhe ky variacion zgjat ne dhjetra deri ne qindra miliard vjet.

Perberja Kimike

Kur Yjet formohen ne Galaktiken tone Milky Way jane te perbera nga rreth 71% hidrogjen dhe helium 27%, dhe me nje pjese te vogel te elementeve te renda. Zakonisht pjesa e elementeve te renda eshte e matur ne drejtim te permbajtjes hekurit ne atmosferen Yjore, si hekuri qe eshte element i perbashket. Nje matje te perberjes kimike te nje Ylli mund te perdoret per te deshmuar moshen e tije. Pjesa e elementeve te renda eshte nje tregues i mundesise se Ylli mund te kete nje Sistem Planetare. Ylli me permbajtje me te pakte hekuri nga te gjith te tjeret eshte xhuxhi HE1327-2326, me vetem 1/200,000 permbajtje te hekurit. Gjithashtu ekzistojne Yje qe tregojne perberje te pazakonte te elementeve te vecanta ne spektrin e tyre, vecanerisht kromin dhe elementeve te rralla toke.

Fusha Magnetike

Fusha magnetike e nje Ylli eshte krijuar brenda rajoneve te brendshme aty ku ndodh qarkullimi konektive. Kjo levizje e funksioneve plazma funksiono si nje dinamo, duke gjeneruar fusha magnetike qe shtrihen ne te gjithe Yllin. Fuqia e fushes magnetike ndryshon sipas mases dhe perberjes se Yllit, dhe sasia e aktivitetit magnetik ne siperfaqe varet nga rrotullimi i Yllit. Ky aktivitet prodhon njollat e zeza ne siperfaqe, te cilat jane rajone te fushave te forta magnetike, dhe me e ulet se temperaturat e siperfaqes normale. Fusha magnetike vepron mbi ererat Yjore tek nje Yll. Yjet me te vjeter te tilla si Dielli kane nje norme shume te ngadalshme te rrotullimit dhe nje nivel me te ulet te aktivitetit ne siperfaqe. Nivelet e aktivitetit te mundshem ndryshojne ne menyre ciklike dhe mund te zhduken fare per disa periudha.

Masa

Nje nga Yjet me masiv i njohur, eshte Eta Carinae, me 100-150 here me i madh ne mase se sa Dielli. Jetegjatesia e tije eshte shume e shkurter, vetem disa miliona vjet. Nje studim i grupit Arches sugjeron se nje Yjet me 150 masa Diellore eshte kufiri i mundshem ne epoken e tanishme te Universit. Arsyeja per kete limit nuk eshte e njohur saktesisht, por kjo eshte pjeserisht per shkak te shkelqimit te drites e quajtur Eddington e cila percakton shumen maksimale qe kalon neper atmosferen e nje Ylli. Megjithate, nje Yll i quajtur R136a1 ne grupin 136a RMC ka nje madhesi prej 265 masash diellore, duke e vene limitin e madhesise prej 150 Masave Diellore ne pikpytje. Yjet e pare te formuar pas Big Bangut mund te kene qene me te medha, deri ne 300 masa diellore ose me shume, per shkak te mungeses se elementeve te renda ne perberjen e tyre. Me nje mase vetem 93 here se e Jupiterit, AB Doradus C, eshte Ylli me i vogel i njohur. Trupat e vegjel jane quajtur Xhuxhat Kafe, te cilat zene nje siperfaqe te percaktuar dobet gri ne mes te mundshem dhe gjigandet e gazit. Kombinimi i rrezeve dhe mases te nje Yll percaktojn gravitetit siperfaqesor. Yjet gjigand kane nje siperfaqe te gravitetit shume te ulet se sa Yjet e rendit kryesore, ndersa e kunderta eshte rasti tek Yjet kompakt te tille si Xhuxhat e Bardhe. Graviteti siperfaqesor mund te ndikoje ne pamjen e spektrit tek nje Yll.

Rrotullimi

Shkalla e rotullimit te mundshem mund te perafrohet me ane te matjes spektroskopike. Yjet e reja kane nje norme me te shpejte te rrotullimit ne 100 km/s ne ekuator. Ylli i Tipit-B i quajtur Achernar, ka nje shpejtesi te rrotullimit ekuatorial me rreth 225 km/s, duke i dhene Yllit nje diameter qe eshte me shume se 50% me e madhe se distanca ne mes te poleve. Nje pjese e madhe e krahut kendore eshte i shperdoruar si rezultat i humbjes se mases me ane te eres Yjore. Perkunder kesaj, shkalla e rrotullimit per nje Yll tip Pulsar eshte shume e shpejte. Ylli Pulsar ne zemer te Mjegullnajes Gaforrja, rrotullohet 30 here ne sekonde. Norma e rrotullimit te Yllit Pulsar gradualisht do te ngadalesohet per shkak te emetimit te rrezatimit.

Temperaturat

Temperatura e siperfaqes se nje Ylli eshte e percaktuar nga shkalla e prodhimit te energjise ne berthamen e tije, plus dhe nga drita e rrezatimit. Ajo eshte dhene normalisht si temperatura ne fuqi, e cila eshte temperature e nje organi te idealizuar qe rrezaton energjine e tij ne te njejtin shkelqim drite ne siperfaqen e Yllit. Temperatura efektive eshte vetem nje vlere perfaqesuese, megjithate, Yjet kane nje renie temperature me rritjen e distances nga berthama. Temperatura ne rajonin e berthames te nje Yll eshte disa milione grade. Temperatura e siperfaqes se nje Ylli, se bashku me permasat vizuale te tije, jane perdorur per te klasifikuar Yjet. Yjet e vogla te tilla si Dielli kane nje temperature ne siperfaqe prej rreth disa mijra G/C. Gjigandet e Kuq kane temperatura relativisht te uleta ne siperfaqe prej rreth 3327 G/C, por ata gjithashtu kane nje shkelqim drite te larte per shkak te siperfaqes tyre te madhe.

Rrezatimi

Energjia e prodhuar nga Yjet, si nje produkt i fuzionit berthamor, rrezaton ne hapesire si dy rrezatimeve, elektromagnetike dhe rrezatimet grimce. Rrezatimi grimce tek nje Yll njihet si Era Yjore e cila ekziston si nje rrjedhe e qendrueshme e therrmijave elektrike, si protonet e lira, grimcat alfa, dhe grimcat beta, te cilat rrjedhin nga shtresat e jashtme te Yllit si nje rrjedhe e qendrueshme nga berthama. Prodhimi i energjise ne berthame eshte arsyeja pse Yjet shkelqejne aq shume. Cdo here qe dy siguresa atomike perplasen me njera tjetren formojn nje sigurese atomike te nje elementi te ri, dhe me te rende sic eshte Rrezja Gamma e cila lirohet nga ky fusion berthamor. Kjo energji eshte e konvertuar ne format e tjera te energjise elektromagnetike, duke perfshire edhe driten e dukshme. Ngjyra e nje Ylli, percaktohet nga frekuenca e drites dhe varet nga temperatura e shtreses se jashtme te Yllit, duke perfshire fotosferen e tije. Perveç drites se dukshme, Yjet gjithashtu nxjerrin format e rrezatimeve elektromagnetike te cilat jane te padukshem per syri i njeriut. Te gjitha komponentet e rrezatimit elektromagnetik Yjor, si ai i dukshem dhe ai i padukshem jane teper te rendesishem. Duke perdorur spektrin Yjor, astronomet mund te percaktoje tek nje Yll, temperaturen e siperfaqes, gravitetin e siperfaqes dhe shpejtesine rrotulluese. Masa mund te matet drejtperdrejt ne sistemet binare. Me keto parametra, astronomet mund te llogarisin moshen e Yllit.

Klasifikimi

Sistemi aktual i klasifikimit Yjor e ka origjinen ne fillim te shekullit te 20-te, kur Yjet jane klasifikuar nga A ne Q bazuar ne fuqine e linjes hidrogjenit. Kur klasifikimi u rendit nga temperatura, i perngjante me shume skemes moderne. Klasifikimet jane te renditur edhe si mas komponenteve, duke filluar nga Yjet e Tipit-O, te cilat jane shume te nxehta, ose Yjet e Tipit-M te cilet jane te ftohte. Klasifikimet kryesore, per temperaturen e siperfaqes jane: O, B, A, F, G, K, dhe M. A. Me te zakonshem nga keto jane Yjet e tipave L dhe T, te cilet klasifikohen me te ftohtet dhe me te vegjlit ne mase, dhe quhen Xhuxhat Kafe. Çdo renditje ka 10 nen-ndarjeve, te numeruar nga 0 ne 9, megjithate, ky sistem prishet ne temperaturat ekstreme te larta te cilat humbin renditjen e Yllit duke e kalur ate ne extrem. Perveç kesaj, tipat e Yjeve mund te klasifikohet edhe nga efektet e shkelqimit te drites, te cilet korrespondojne me madhesine e tyre hapesinore. Keto klasifikime shkojne nga 0 (Gjigandet e larte), 3 (Gjigandet), 5 (Xhuxhat e rendit kryesore). Dielli yne eshte nje sekuence tip G2, klasifikimi 5 (Xhuxh i Verdhe). Yjet e llojit Xhuxha te Bardhe kane klasen e tyre qe fillon me shkronjen D. Klasifikimi me teje eshte ne klasa DA, DB, DC, DO, DZ, dhe DQ, ne varesi te llojeve te linjave qe gjendet ne spektrin Yjeve.

Tipi-O 33,000 K Zeta Ophiuchi
Tipi-B 10,500–30,000 K Rigel
Tipi-A 7,500–10,000 K Altair
Tipi-F 6,000–7,200 K Procyon A
Tipi-G 5,500–6,000 K Dielli
Tipi-K 4,000–5,250 K Epsilon Indi

Tipi-M 2,600–3,850 K Proxima Centauri

Shiko edhe