Shihni burimin për Çinçila

'''Çinçilet''' janë ose të dy llojeve (''Chinchilla Chinchilla'' dhe ''Chinchilla'' ''lanigera'') i zymtë [[Brejtësit|brejtësve]] të parvorder Caviomorpha. Ata janë pak më të mëdhenj dhe më të fortë se ketrat tokësorë, dhe janë vendas në [[Andet|Malet e Andeve]] në [[Amerika Jugore|Amerikën e Jugut]]. Ata jetojnë në koloni të quajtura "tufa" në lartësi të larta deri në {{Convert|4270|m|ft}}. Historikisht, chinchilla jetonte në një zonë që përfshinte pjesë të [[Bolivia|Bolivisë]], [[Peruja|Perusë]], [[Argjentina|Argjentinës]] dhe [[Kili|Kilit]], por sot, kolonitë në të egra njihen vetëm në Kili.<ref name="Patton">{{Cite book|last=Patton|first=James L.|url=https://books.google.com/books?id=4aHLBgAAQBAJ&pg=PA769|title=Rodents|last2=Pardiñas|first2=Ulyses F. J.|last3=D'Elía|first3=Guillermo|publisher=University of Chicago Press|year=2015|isbn=9780226169576|series=Mammals of South America|volume=2|pages=765–768|language=en}}</ref> Së bashku me të afërmit e tyre, viscachas, ata përbëjnë familjen Chinchillidae. Ato lidhen gjithashtu me miun chinchilla.

Chinchilla ka leshin më të dendur nga të gjithë gjitarët që jetojnë në tokë. Në ujë, [[Lundërza e detit|vidra e detit]] ka një shtresë më të dendur. Chinchilla është emëruar pas njerëzve Chincha të [[Andet|Andeve]], të cilët dikur mbanin leshin e tij të dendur, si kadife. Deri në fund të shekullit të 19-të, chinchillas ishin bërë mjaft të rralla pasi ishin gjuajtur për leshin e tyre ultra të butë. Shumica e chinchillave të përdorura aktualisht nga industria e leshit për veshje dhe pajisje të tjera janë rritur në fermë.<ref>{{Cite journal|last=Jiménez|first=Jaime E.|year=1996|title=The extirpation and current status of wild chinchillas ''Chinchilla lanigera'' and ''C. brevicaudata''|url=http://www.chincare.com/HealthLifestyle/JEJ/JEJExtirpation1995.pdf|url-status=dead|journal=Biological Conservation|language=en|volume=77|issue=1|pages=1–6|doi=10.1016/0006-3207(95)00116-6|archive-url=https://web.archive.org/web/20190710204637/http://www.chincare.com/HealthLifestyle/JEJ/JEJExtirpation1995.pdf|archive-date=2019-07-10|access-date=24 shtator 2021}}</ref> Chinchilla -të shtëpiake të prejardhura nga ''C. lanigera'' nganjëherë mbahen si kafshë shtëpiake dhe mund të konsiderohen si një lloj kafshë shtëpiake xhepi.

== Specie ==
[[Skeda:Chinchilla_-_croquis_comparatif.svg|majtas|parapamje| Krahasimi i specieve të chinchilla.]]
Dy llojet e gjalla të chinchilla janë ''chinchilla chinchilla''   (e njohur më parë si ''Chinchilla brevicaudata'') dhe ''Chinchilla lanigera''. ''C. chinchilla'' ka një bisht më të shkurtër, një qafë dhe supe më të trashë dhe veshë më të shkurtër se ''C. lanigera''. Lloji i mëparshëm aktualisht po përballet me zhdukjen; kjo e fundit, edhe pse e rrallë, mund të gjendet në natyrë. Chinchilla të zbutura mendohet se janë të specieve ''C. lanigera.''<ref>[http://animal-world.com/encyclo/critters/chinchilla/chinchilla.php Chinchillas, Chinchillidae, Chinchilla lanigera, Chinchilla brevicaudata]. </ref>

== Shpërndarja dhe habitati ==
[[Skeda:Habitat_du_Chinchilla_lanigera_-_Auco.jpg|majtas|parapamje| Habitati Chinchilla në [[Andet|malet Ande]] të [[Kili|Kilit]].]]
Më parë, chinchillas pushtuan rajonet bregdetare, kodrat dhe malet e [[Kili|Kilit]], [[Peru|Perusë]], [[Argjentinë|Argjentinës]] dhe [[Bolivia|Bolivisë]]. Mbi-shfrytëzimi shkaktoi rënien e këtyre popullatave dhe, qysh në vitin 1914, një shkencëtar pohoi se speciet po shkonin drejt zhdukjes. Pesë vjet punë në terren (botuar në 2007) në Provincën Jujuy, Argjentinë, nuk arritën të gjejnë një mostër të vetme. Popullsitë në Kili mendohej se ishin zhdukur deri në vitin 1953, por kafsha u gjet të banonte në një zonë në Rajonin Antofagasta në fund të viteve 1900 dhe në fillim të viteve 2000. Kafsha mund të jetë zhdukur në Bolivi dhe Peru, megjithëse një ekzemplar i gjetur (në një restorant në Cerro de Pasco) mund të vijë nga një popullsi vendase.<ref name="Patton"></ref>

Në habitatet e tyre amtare, chinchilla jetojnë në gropa ose të çara në shkëmbinj. Ata janë kërcyes të shkathët dhe mund të kërcejnë deri në 1.8 m. Grabitqarët në të egra përfshijnë zogjtë grabitqarë, skunks, [[Felidët|felines]], [[Gjarpri|gjarpërinjtë]] dhe [[kanidët]]. Chinchillas kanë një sërë taktikash mbrojtëse, duke përfshirë spërkatjen e urinës dhe lëshimin e leshit nëse kafshohen. Në të egra, chinchilla janë vërejtur duke ngrënë gjethe [[Bimët|bimore]] [[Fruti|, fruta]], fara dhe [[Insekti|insekte të]] vogla.

Në natyrë, chinchilla jetojnë në grupe shoqërore që i ngjajnë kolonive, por quhen siç duhet tufa. Madhësitë e tufës mund të shkojnë nga 14 anëtarë deri në 100, kjo është si për ndërveprimin shoqëror ashtu edhe për mbrojtjen nga grabitqarët. Ata mund të shumohen në çdo kohë të vitit. Periudha e tyre e shtatzënisë është 111 ditë, më e gjatë se shumica e brejtësve. Për shkak të kësaj shtatëzënie të gjatë, chinchilla lindin me gëzof të plotë dhe me sy hapur. Foshnjat janë zakonisht të vogla në numër, kryesisht dy.

== Konservimi ==
[[Skeda:Chinchilla_brevicaudata-Verso-PhotoJimenez.jpg|200px|parapamje| Një chinchilla me bisht të shkurtër, e klasifikuar si "E rrezikuar" nga [[Bashkimi Ndërkombëtar për Ruajtjen e Natyrës|IUCN]], në [[Kili]] në 2007.]]
Të dy llojet e chinchilla janë aktualisht të listuara si të [[Llojet e rrezikuara|rrezikuara]] nga Lista e Kuqe e IUCN e Specieve të Kërcënuara për shkak të një humbje të rëndë të popullsisë të përafruar me një humbje prej 90% të popullsisë globale gjatë 15 viteve të fundit.  Rënia e rëndë e popullsisë është shkaktuar nga gjuetia e chinchilla nga njerëzit. Deri në vitin 1996, ata ishin të listuar si të pacaktuar në Listën e Kuqe të IUCN. Në vitin 2006, nënspeciet me bisht të gjatë u renditën si "Të [[Llojet e cënuara|cenueshëm]]" ndërsa nënllojet me bisht të shkurtër u renditën si "[[Llojet në rrezik kritik|Të rrezikuar në mënyrë kritike]]". Deri në vitin 2008, të dy u renditën si "Të rrezikuar në mënyrë kritike", dhe në vitin 2016 ata u riklasifikuan si "të rrezikuar" për shkak të rimëkëmbjes së kufizuar në disa zona.<ref name="short-tailed">{{cite iucn|title=Short-tailed chinchilla|url=https://www.iucnredlist.org/species/4651/22191157|access-date=24 shtator 2021|language=en}}</ref><ref name="long-tailed">{{cite iucn|title=Long-tailed Chinchilla|url=https://www.iucnredlist.org/species/4652/117975205|access-date=24 shtator 2021|language=en}}</ref>

== Referime ==
{{Referencat}} 

== Linqe te jashtme ==

* {{Commons category-inline|Chinchilla|Chinchillas}}
[[Kategoria:Gjitarët e Amerikës së Jugut]]