Jump to content

Etika

Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë

Etika (greq. Ηθική, nga fjala ήθος, ithos - ves, dok, zakon) në filozofi është studimi dhe vlerësimi i sjelljes njerëzore në dritën e parimeve morale. Parimet morale mund të shikohen si standarti i sjelljes që njerzit kanë ndërtuar për veten e tyre ose si lënda e shtërngimeve dhe detyrimeve që një shoqëri e caktuar kërkon nga pjestarët e saj. Ajo merret me çështjet se çfarë është e mirë dhe çfarë është e keqe, si mundemi ne të bëjmë dallimet mes tyre, a është e mira dhe e keqja e njejtë për të gjithë; si mundemi të bëjmë vendime të forta që mund të ndihmojnë apo pezmatojnë të tjerët? Emërtimi përdoret edhe për çdo sistem ose teori të vlerave morale ose parimore. Tradicionalisht etika ndahet në etike normative, metaetikë, dhe etikë e zbatuar.[1] Definimi me i shkurtes i etikes eshte se ajo paraqet shkencen mbi moralin, deri sa morali eshte grumbulli i normave, rregullave dhe sjelljeve qe e shoqerojne individin gjate jetes se tij qofte ne aspektin profesional qofte ne ate te perditshmerise. Pra etika si shkence merret me parimet apo fenomenet morale. Ajo eshte nje aktivitet i arsyes ne kerkim te se mires morale.

Etika (nga greqishtja εθος (o ήθος) éthos, "Karakter", "sjellje", "zakon" ),, është ajo dege e filosofise qe studion fondamentet objektive e racionale qe percaktojn sjelljet nerezore si nje "status deontico", ose nje qendrim qe di te dalloje te miren, te drejten, te moralshmen, nga sjelljet qe percaktohen si te keqija ose te pa moralshme.

Etika mund te percaktohet edhe si nje kerkim i nje o me shum kritereve qe i lejojne individuit pershtatjen e lirise se tij me ate te te tjereve. Ajo, gjithashtu kerkon nje base razionale, jo emotive, te te sjellurit, qe nuk te cojne ne pershtatje solidariste o dashurore te tipit irracional. Ne kete menyre ajo vendos nje korniz te dallueshme, kufinj brenda se ciles liria njerezore mund te perhapet e te zhvillohet. Ne kete koncept te ngushte shpesh here konsiderohet sinonim i Filosofise morale: ne kete pikevieshtirimi ajo ka ne thelb vlerat e moralit che percaktojne sjelljet nerezore.

Por etika merret gjithashtu edhe me percaktimin e asaj qe mund te quhet "Kumtimshmeri", kuptimshmeria e ekzistences nejerezore. kuptimi i thelle i etikes-ekzistenciale te jetes si individuti e te cosmosit qe e rrethon. Edhe per kete arsye, tashme behen dallime midis "etikes" e "moralit". Nje motiv tjeter është, se meqenese jan perdorur shpesh si sinonime, preferohet te perdoret, fjala "moral" per te percaktuar nje bashkesi vlerash, ligje e zakone te nje individui o te nje grupi te percaktuar njerezish. preferohet qe fjala "etike" te rezervohet per te percaktuar thelbin racional (filozofik) per te ndertuar moralin si dishipline.

Etika mund te jete "pershkruese" qe pershkruan sjelljet njerezore, ose normative qe jep indikacione. Por ne cdo rast kerkimi behet mbi kuptimin e teorive te etikes. Mund te jete subjektive, kur merret me subjektin qe vepron, pavarsisht nga qellimet, ose obbjektive kur vepirimi është realizuar me basa e vlera te perbashketa me istitucionet.

Ne qender te cdo lloj koneptimi te etikes qendrojne nocione si e mira, e keqja, virtyti dhe nje vision i percaktuar i njeriut ne raporte njerezore. Keto ide ja shpesh te lidhura me fene, o gjithsesi me nje ideologjo. Etika qe ka ne base fene ne fakt, percakton ligje sjelljeje qe pretendon qe te jen te vlevshem per te gjithe, ndersa etika laike nuk mundohet qe t vendos vlera te perjetshme, por tergohet e kujdesshme per sa u perket nevojave nerezore qe duhet te kene kujdes disa kushte e trasformime historike. Ne te vertete te flasesh per enje etike laike mendohet menjener konfrontimi me etiken fetare, ose me nje sistem vlerash dogmatike e universale te individuit; ne realitet është me e drejte te flasesh perplasje e laike me problemin etik, duke percaktuar kesht kete perplasje si nje pike riferimenti te nje ideologjie e paracaktuar e vene per te matur me problematikat e individuit e te kontekstit konkret historik ne te cilin shprehet.

Etika normative është studimi filozofik i sjelljes etike dhe hulumton parimet themelore të moralit . Ai synon të zbulojë dhe justifikojë përgjigjet e përgjithshme për pyetjet si "Si duhet të jetohet?" dhe "Si duhet të veprojnë njerëzit?", zakonisht në formën e parimeve universale ose të pavarura nga fusha që përcaktojnë nëse një veprim është i drejtë apo i gabuar. [ 9 ] Për shembull, duke pasur parasysh përshtypjen e veçantë se është e gabuar t'i vësh zjarrin një fëmije për argëtim, etika normative synon të gjejë parime më të përgjithshme që shpjegojnë pse është kështu, si parimi që nuk duhet t'i shkaktosh vuajtje ekstreme . i pafajshmi , i cili vetë mund të shpjegohet me një parim më të përgjithshëm. [ 10 ] Shumë teori të etikës normative synojnë gjithashtu të drejtojnë sjelljen duke i ndihmuar njerëzit të marrin vendime morale . [ 11 ]

Teoritë në etikën normative thonë se si duhet të veprojnë njerëzit ose çfarë lloj sjelljeje është e saktë. Ata nuk synojnë të përshkruajnë se si njerëzit zakonisht veprojnë, çfarë besimesh morale kanë njerëzit e zakonshëm, si ndryshojnë këto besime me kalimin e kohës ose cilat kode etike mbahen në grupe të caktuara shoqërore. Këto tema i përkasin etikës përshkruese dhe studiohen në fusha si antropologjia , sociologjia dhe historia dhe jo etika normative. [ 12 ]

Disa sisteme të etikës normative arrijnë në një parim të vetëm që mbulon të gjitha rastet e mundshme. Të tjerat përfshijnë një grup të vogël rregullash bazë që trajtojnë të gjitha ose të paktën konsideratat më të rëndësishme morale. [ 13 ] Një vështirësi për sistemet me disa parime bazë është se këto parime mund të bien ndesh me njëri-tjetrin në disa raste dhe të çojnë në dilema etike . [ 14 ]

Teori të dallueshme në etikën normative sugjerojnë parime të ndryshme si themel të moralit. Tri shkollat ​​më me ndikim të mendimit janë konsekuenca , deontologjia dhe etika e virtytit . [ 15 ] Këto shkolla zakonisht paraqiten si alternativa ekskluzive, por në varësi të mënyrës se si përcaktohen, ato mund të mbivendosen dhe jo domosdoshmërisht e përjashtojnë njëra-tjetrën. [ 16 ] Në disa raste, ato ndryshojnë në cilat veprime i shohin si të drejta ose të gabuara. Në raste të tjera, ata rekomandojnë të njëjtën mënyrë veprimi, por japin arsyetime të ndryshme përse është e drejtë.

  • "Etika është përgjegjësia e zgjeruar në pakufi kundrejt gjithçkaje që jeton." - Albert Schweitzer, Kultur und Ethik, Kap. 21
  • "Të jesh etik do të thotë, të bëhesh me të vërtetë duke menduar (të jesh i tillë)." - Albert Schweitzer, Kultur und Ethik
  1. ^ Pasho Baku: Enciklopedia universale e ilustruar. Shtëpia Botuese Bacchus, Tiranë, 2011, fq. 296