Shihni burimin për Lufta Osmano-Venedikase (1570-1573)

{{Infobox military conflict
|conflict=Lufta e katërt osmano-venedikase
|image=[[Skeda:Battle of Lepanto 1571.jpg|300px|border|Lepanto]]
|image_size=300px
|caption=Beteja e Lepantit
|partof=the [[Luftërat osmano-venedikase]]
|date=27 qershor 1570 – 7 mars 1573
|place=[[Qiproja|Qipro]], [[Deti Jon]] dhe [[Deti Egje|Egje]]
|result=Osmanët fitojnë
|territory=Qiproja nën sundimin osman
|combatant1='''[[Lidhja e Shenjtë (1571)|Lidhja e Shenjtë]]''':
* {{flagicon|Republic of Venice}} [[Republika e Venedikut]]
* {{flagicon|Spain|1506}} [[Spanja Hapsburge|Spanja]]
** [[Skeda:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|23px]] [[Mbretëria e Siçilisë]]
** [[Skeda:Flag of Cross of Burgundy.svg|23px]] [[Mbretëria e Napolit]]
* [[Skeda:CoA Pontifical States 02.svg|23px]] [[Shtetet Papale]]
* [[Skeda:Flag of Genoa.svg|23px]] [[Republika e Gjenovës]]
* {{flagicon|Tuscany|medici}} [[Dukati i Madh i Toskanës]]
* [[Skeda:Coat of arms of Federico and Guidobaldo da Montefeltro.svg|20px]] [[Dukati i Urbinos]]
* [[Skeda:Flag of Savoie.svg|23px]] [[Dukati i Savojës]]
* [[Skeda:Flag of the Order of St. John (various).svg|23px]] [[Urdhri i Shën Gjonit të Jeruzalemit|Kalorësit e Maltës]]
|combatant2=[[File:Flag of the Ottoman Empire (1453-1844).svg|24px]] [[Perandoria Osmane]]
|commander1={{flagicon|Republic of Venice}} [[Marco Antonio Bragadin]](u ekzekutua)<br>{{flagicon|Republic of Venice}} [[Alvise Martinengo]]<br>{{flagicon|Republic of Venice}} [[Sebastiano Venier]]<br>{{flagicon|Spain|1506}} [[Gjoni i Austrisë]]<br>[[File:CoA Pontifical States 02.svg|20px]] [[Marcantonio Colonna]]<br>[[Skeda:Flag of Genoa.svg|23px]] [[Giovanni Andrea Doria]]<br>{{flagicon|Republic of Venice}} [[Jacopo Soranzo]]
|commander2=[[Selimi II]] <br> [[Sokollu Mehmed Pasha]] <br> [[Piali Pasha]] <br> [[Lala Mustafa Pasha]]<br> [[Myezinzade Ali Pasha]]{{KIA}}<br> [[Occhiali]]
}}
'''Lufta e katërt osmano-venedikase''' gjithashtu i njohur si '''Lufta e Qipros''' ([[Gjuha italiane|Italisht]]: ''Guerra di Cipro'') u luftua midis viteve 1570 dhe 1573. U bë midis [[Perandoria Osmane|Perandorisë Osmane]] dhe [[Republika e Venedikut|Republikës së Venedikut]], kësaj të fundit iu bashkua [[Lidhja e Shenjtë (1571)|Lidhja e Shenjtë]], një koalicion i shteteve të krishtera të formuara nën kujdesin e [[Papa|Papës]], i cili përfshinte [[Spanja Hapsburge|Spanjën]] (me [[Mbretëria e Napolit|Napolin]] dhe [[Mbretëria e Siçilisë|Siçilinë]]), [[Republika e Gjenovës|Republikën e Gjenovës]], [[Dukati i Savojës|Dukatin e Savojës]], [[Urdhëri i Shën Gjonit të Jeruzalemit|Kalorësit e Maltës]], [[Dukati i Madh i Toskanës|Dukatin e Madh të Toskanës]] dhe shtete të tjera italiane.

Lufta filloi me pushtimin osman në ishullin e [[Qiproja|Qipros]] të mbajtur nga [[Qiproja venedikase|Venediku]]. Kryeqyteti [[Nikosia]] dhe disa qytete të tjera ra shpejt në ushtrinë dukshëm superiore osmane, duke lënë vetëm [[Famagusta]] në duart venedikëve. Përforcimet e krishtera u vonuan dhe Famagusta përfundimisht ra në gusht 1571 pas një rrethimi 11 muajsh. Dy muaj më vonë, në [[Beteja e Lepantos|Betejën e Lepantos]], flota e bashkuar e krishterë shkatërroi flotën osmane, por nuk ishte në gjendje të përfitonte nga kjo fitore. [[Osmanllinjtë|Osmanët]] shpejt rindërtuan forcat e tyre detare dhe Venediku u detyrua të negociojë një paqe të veçantë, duke iu dhënë Qipros qëndrime osmane dhe duke paguar një haraç prej 300,000 dukatesh.

==Prapaskena==
Ishulli i madh dhe i pasur i [[Qiproja|Qipros]] kishte qenë nën [[Qiproja venedikase|sundimin venedikas]] që nga viti 1489. Së bashku me [[Mbretëria e Kandisë|Kretën]], ajo ishte një nga [[Stato da Màr|zotërimet kryesore të huaja]] të Republikës, me popullsinë autoktone greke të vlerësuar në 160,000 në mesin e shekullit të 16-të.<ref>McEvedy & Jones (1978), p. 119</ref> Përveç vendndodhjes së tij, e cila lejonte kontrollin e tregtisë [[Levanti|Levantine]], ishulli posedonte një prodhim fitimprurës pambuku dhe sheqeri.<ref>Faroqhi (2004), p. 140</ref> Për të mbrojtur koloninë e tyre më të largët, venedikasit paguanin një haraç vjetor prej 8,000 dukatesh ndaj [[Sulltanati i Mamlukut (Kajro)|Sulltanatit të Mamlukut të Egjiptit]], dhe pas [[Lufta osmano-mamluk (1516-17)|pushtimit]] të tyre nga osmanët në vitin 1517, marrëveshja u rinovua me [[Porta e Lartë|Porten e Lartë]].<ref>Finkel (2006), pp. 113, 158</ref><ref>Cook (1976), p. 77</ref> Sidoqoftë, vendndodhja strategjike e ishullit në Mesdheun Lindor, midis zemrës osmane të [[Anadolli|Anadollit]] dhe krahinave të fituara rishtas të Levantit dhe Egjiptit, e bëri atë një objektiv tërheqës për zgjerimin e ardhshëm osman.<ref>Setton (1984), p. 200</ref><ref name="Goffman155">Goffman (2002), p. 155</ref> Për më tepër, mbrojtja e ofruar nga autoritetet lokale venedikase për korrespondentët që ngacmonin transportin osman, përfshirë [[Haxhi|pelegrinët]] myslimanë për në [[Meka|Mekë]], u rendit me udhëheqjen osmane.<ref name="Finkel158">Finkel (2006), p. 158</ref><ref name="PC108">Cook (1976), p. 108</ref>
[[Skeda:Cyprus Ottoman.png|thumb|Një vendim i Divanit që i drejtohet kadiut të Uskudarit në lidhje me racionet para shpërthimit të luftës.]]

Pasi përfunduan një [[Luftërat Hapsburge-Osmane në Hungari (1526–1568)|luftë të zgjatur në Hungari]] me [[Monarkia Hapsburge|Hapsburgët]] në vitin 1568, osmanët ishin të lirë të tërhiqnin vëmendjen e tyre drejt Qipros.<ref name="Finkel160">Finkel (2006), p. 160</ref> Sulltan [[Selimi II]] e kishte bërë pushtimin e ishullit përparësinë e tij të parë tashmë para pranimit të tij në vitin 1566, duke shpërndarë ndihmën osmane në [[Rebelimi i Alpujarras (1568–71)|Kryengritjen e Morisco]] kundër Spanjës dhe [[Ballafaqimet osmano-portugez|sulmet kundër veprimtarive portugeze]] në Oqeanin Indian në një përparësi dytësore.<ref>Faroqhi (2004), pp. 38, 48</ref> Jo për çudi për një sundimtar të mbiquajtur "Sot", legjenda popullore ia atribuoi këtë vendosmëri dashurisë së tij për verërat qipriote,<ref name="Turnbull57"/> por nxitësja kryesore politike e konfliktit, sipas raporteve bashkëkohore, ishte [[Joseph Nasi]], një hebre portugez që ishte bërë një mik i afërt i Sulltanit, dhe i cili ishte emëruar tashmë në postin e [[Dukati i Arkipelagut|Dukes së Naxos]] pas pranimit të Selimit. Nasi kishte pakënaqësi ndaj Venecias dhe shpresonte në emërimin e tij si mbret të Qipros pas pushtimit të tij - ai tashmë kishte një kurorë dhe një flamur mbretëror të bërë për këtë qëllim.<ref>Abulafia (2012), pp. 444–446</ref>

Megjithë traktatin ekzistues të paqes me Venedikun, i ripërtërirë që në vitin 1567,<ref name="PC108"/><ref>Setton (1984), p. 923</ref> dhe kundërshtimi i një partie paqeje rreth [[Vizieri i Madh|vizierin e madh]] [[Sokollu Mehmed Pasha]], partia e luftës në gjykatën osmane mbizotëroi.<ref name="Finkel158"/> Një mendim i favorshëm juridik nga [[Shejh el-Islam]], i cili deklaroi se shkelja e traktatit ishte e justifikuar pasi Qipro ishte një "tokë e mëparshëm [[Islam]]e" (shkurtimisht në shekullin e 7-të) dhe duhej të zmbrapset.<ref name="PC108"/><ref>Finkel (2006), pp. 158–159</ref><ref>Abulafia (2012), pp. 446–447</ref> Paratë për fushatën u grumbulluan nga konfiskimi dhe rishitja e manastireve dhe kishave të [[Kisha Ortodokse Greke|Kishës Ortodokse Greke]].<ref>Finkel (2006), p. 159</ref> Tutori i vjetër i Sulltanit, [[Lala Mustafa Pasha]], u emërua si komandant i forcave tokësore të ekspeditës.<ref name="Goffman156">Goffman (2002), p. 156</ref> [[Myezinzade Ali Pasha]] u emërua si ''[[Kapedan Pasha|Kapudan Pasha]]''; duke qenë krejtësisht i papërvojë në çështjet detare, ai caktoi [[Piali Pasha]] të aftë dhe me përvojë si ndihmësin e tij kryesor.<ref>Finkel (2006), pp. 159–160</ref>

Në anën venedikase, synimet osmane kishin qenë të qarta dhe një sulm kundër Qipros ishte parashikuar për ca kohë. Një frikë lufte ishte shpërthyer më 1564-1565, kur osmanët përfundimisht [[Rrethimi i Madh i Maltës|lundruan për në Maltë]] dhe u shqetësuan përsëri në fund të vitit 1567 dhe në fillim të vitit 1568, pasi shkalla e ngritjes detare osmane u bë e dukshme.<ref>Setton (1984), pp. 925–931</ref> Autoritetet venedikase u alarmuan më tej kur flota osmane vizitoi Qipron në shtator 1568 me Nasi në tërheqje, gjoja për një vizitë të vullnetit të mirë, por në realitet në një përpjekje jo shumë të fshehur për të spiunuar mbrojtjet e ishullit.<ref>Abulafia (2012), p. 446</ref> Mbrojtjet e Qipros, Kretës, [[Korfuzi]]t dhe zotërimeve të tjera venedikase u përmirësuan në vitet 1560, duke përdorur shërbimet e inxhinierit të përmendur ushtarak Sforza Pallavicini. Garnizonet e tyre u rritën dhe u bënë përpjekje që pronat e izoluara të Kretës dhe Qipros të bëheshin më të vetë-mjaftueshme me ndërtimin e shkritoreve dhe mullinjve të barutit.<ref>Setton (1984), pp. 907–908</ref> Sidoqoftë, u pranua gjerësisht që Qiproja nuk mund të mbajë një kohë të gjatë pa u mbështetur.<ref name="Finkel160"/> Vendndodhja e saj e ekspozuar dhe e izoluar deri tani nga Venediku, e rrethuar nga territori osman, e vendosi atë "në gojën e ujkut" siç shkruante një historian bashkëkohor.<ref name="Setton908">Setton (1984), p. 908</ref> Në këtë rast, mungesa e furnizimeve dhe madje edhe barutit do të luanin një rol kritik në rënien e kalatë veneciane për osmanët.<ref name="Setton908"/> Venediku gjithashtu nuk mund të mbështetet në ndihmën e fuqisë madhore të krishterë të Mesdheut, [[Spanja Hapsburge|Spanjës Hapsburge]], e cila u përfshi në shtypjen e [[Kryengritja holandeze|kryengritjes holandeze]] dhe në vend kundër Moriscos.<ref name="Abulafia447">Abulafia (2012), p. 447</ref> Një problem tjetër për venedikët ishte qëndrimi i popullatës së ishullit. Trajtimi i ashpër dhe taksimi shtypës i popullatës lokale greke ortodokse nga venedikasit katolikë kishin shkaktuar pakënaqësi të madhe, kështu që simpatitë e tyre përgjithësisht ishin me osmanët.<ref>Goffman (2002), pp. 155–156</ref>

Nga fillimi i vitit 1570, përgatitjet osmane dhe paralajmërimet e dërguara nga [[Bailo i Kostandinopojës|''bailo'' venedikase në Kostandinopojë]], [[Marcantonio Barbaro|Marco Antonio Barbaro]], kishin bindur ''Signoria'' se lufta ishte e afërt. Përforcimet dhe paratë u dërguan pas ngutjes në Kretë dhe Qipro.<ref>Setton (1984), pp. 945–946, 950</ref> Në mars të vitit 1570, një i dërguar osman u dërgua në Venedikë, duke mbajtur një ultimatum që kërkoi heqjen e menjëhershme të Qipros.<ref name="Finkel160"/> Megjithëse u ngritën disa zëra në ''[[Signoria e Venedikut|Singoria]]'' venedikase që mbronin lëshimin e ishullit në këmbim të tokës në [[Dalmacia|Dalmaci]] dhe privilegje të mëtejshme të tregtimit, shpresa e ndihmës nga shtetet e tjera të krishtera ngurtësoi vendosmërinë e Republikës dhe ultimatumi u refuzua kategorikisht.<ref name="PC109">Cook (1976), p. 109</ref>

==Pushtimi osman i Qipros==
{{Main|Qiproja osmane|Rrethimi i Famagustës}}
[[Skeda:Nicossia - Camocio Giovanni Francesco - 1574.jpg|thumb|right|250px|Harta e Rrethimit të Nikosisë nga [[Giovanni Camoccio]], 1574]]
Më 27 qershor, forca pushtuese, rreth 350-400 anije dhe 60,000-100,000 burra, nisën lundrimin për në Qipro. Ai u ul i paprekur në Salines, afër [[Larnaka]] në bregun jugor të ishullit më 3 korrik dhe marshoi drejt kryeqytetit, [[Nikosia]].<ref name="Turnbull57">Turnbull (2003), p. 57</ref><ref name="Abulafia447"/> Venedikasit kishin debatuar për të kundërshtuar zbarkimin, por përballë artilerisë superiore otomane dhe faktit që një humbje do të thoshte asgjësimin e forcës mbrojtëse të ishullit, u vendos që të tërhiqeshin në kalatë dhe të mbaheshin jashtë derisa të mbërrinin përforcimet. Rrethimi i Nikosisë filloi më 22 korrik dhe zgjati shtatë javë, deri më 9 shtator.<ref name="Turnbull57"/> ''Trace italienne'' me gjurmë të ndërtuara rishtas të qytetit të mbushur, i rezistuan mirë bombardimeve osmane. Osmanët, nën Lala Mustafa Pashës, gërmuan llogore drejt mureve dhe gradualisht mbushnin gropën përreth, ndërsa vëllime të vazhdueshme të zjarrit të [[arkebus]]it mbulonin punën e sappers.<ref name="Turnbull58">Turnbull (2003), p. 58</ref> Më në fund, pas rreth 45 ditësh rrethimi, më 9 shtator, sulmi i 15-të arriti të shkelë muret<ref name="Setton995">Setton (1976), p.995</ref> pasi mbrojtësit kishin shteruar municionet e tyre. Pasoi një masakër e 20,000 banorëve të qytetit.<ref name="Hopkins82">Hopkins (2007), p. 82</ref> Edhe derrat e qytetit, të konsideruar si të papastër nga [[mysliman]]ët, u vranë, dhe vetëm gratë dhe djemtë që u kapën për t’u shitur si skllevër u kursyen.<ref name="Turnbull58"/> Një flotë e krishterë e kombinuar me 200 anije, e përbërë nga skuadrone venedikase (nën Girolamo Zane), Papale (nën [[Marcantonio Colonna]]) dhe napolitane / gjenueze / spanjolle (nën [[Giovanni Andrea Doria]]) që ishin mbledhur me vonesë në [[Gjiriti nën Perandorinë Osmane|Kretë]] ([[Gjiriti]]) dhe po lundronte drejt Qipros, u kthye mbrapa kur mori lajmin për rënien e Nikosisë.<ref name="PC109"/><ref>Setton (1984), pp. 981–985</ref>

Pas rënies së Nikosisë, kalaja e [[Kyrenia]] në veri u dorëzua pa rezistencë, dhe më 15 shtator, kalorësia turke u shfaq para fortesës së fundit venedikase, [[Famagusta]]. Në këtë pikë tashmë, humbjet e përgjithshme venedikase (përfshirë popullsinë lokale) u vlerësuan nga bashkëkohësit në 56,000 të vrarë ose të burgosur.<ref name="Setton990">Setton (1984), p. 990</ref> Mbrojtësit venedikas të Famagustës numëruan rreth 8,500 burra me 90 pjesë artilerie dhe u komanduan nga [[Marco Antonio Bragadin]]. Ata do të qëndronin për 11 muaj kundër një force që do të arrinte në 200,000 burra, me 145 armë,<ref>Turnbull (2003), pp. 58–59</ref> duke siguruar kohën e nevojshme nga Papa për të grumbulluar së bashku një ligë antiosmane nga shtetet e krishtera evropiane.<ref>Hopkins (2007), pp. 87–89</ref> Osmanët vendosën armët e tyre më 1 shtator.<ref name="Hopkins82"/> Gjatë muajve në vijim, ata filluan të gërmojnë një rrjet të madh llogore kryqëzimi për një thellësi prej tre milje rreth kalasë, e cila siguroi strehim për trupat osmane. Ndërsa llogoret e rrethimit afruan kështjellën dhe u futën brenda diapazonit të mureve, u ngritën dhjetë kalatë druri dhe toka e mbushur dhe balena pambuku.<ref name="Famagusta"/> Osmanët megjithatë kishin mungesë të forcës detare për të bllokuar plotësisht qytetin nga deti, dhe venedikasit ishin në gjendje ta rigjenin atë dhe të sillnin përforcime. Pasi që lajmet për një rifillim të tillë në janar arritën te Sulltani, ai kujtoi Piyale Pasha dhe la Lala Mustafën vetëm në krye të rrethimit.<ref>Hopkins (2007), pp. 82–83</ref> Në të njëjtën kohë, një iniciativë e Sokollu Mehmed Pasha për të arritur një paqe të veçantë me Venecian, themeluese. Grand Vizier ofroi të lëshojë një stacion tregtar në Famagusta nëse Republika do të heqë dorë nga ishulli, por venedikasit, të inkurajuar nga kapja e tyre e fundit e [[Durrësi|Durazzo]] në [[Shqipëria|Shqipëri]] dhe negociatat e vazhdueshme për formimin e një ligë të krishterë (shih më poshtë), nuk pranuan.<ref name="Abulafia447"/><ref>Hopkins (2007), pp. 83–84</ref> Kështu, më 12 maj 1571, filloi bombardimi intensiv i fortifikimeve të Famagustës, dhe më 1 gusht, me municion dhe furnizime të rraskapitura, garnizoni u dorëzua në qytet.<ref name="Famagusta">Turnbull (2003), pp. 59–60</ref> [[Rrethimi i Famagustës]] u kushtoi osmanëve rreth 50,000 viktima.<ref>Goffman (2002), p. 158</ref> Osmanët i lejuan banorët e krishterë dhe ushtarët e mbijetuar venedikas të linin paqësisht Famagustën por kur Lala Mustafa mësoi se disa të burgosur [[Myslyman|myslimanë]] ishin vrarë gjatë rrethimit, ai Bragadin e gjymtoi dhe flakëroi i gjallë, ndërsa shokët e tij u ekzekutuan. Lëkura e Bragadin u shëtit më pas rreth ishullit, përpara se të dërgohej në Kostandinopojë.<ref>Abulafia (2012), pp. 448–449</ref>

==Lidhja e Shenjtë==
Ndërsa ushtria osmane bëri fushatë në Qipro, Venediku u përpoq të gjente aleatë. [[Perandori i Shenjtë Romak]], sapo kishte përfunduar paqen me osmanët, nuk ishte i prirur ta prishte atë. Franca ishte [[Aleanca franko-osmane|tradicionalisht në kushte miqësore]] me osmanët dhe armiqësor ndaj spanjollëve, dhe polakët u shqetësuan nga [[Duka i Madh i Moskës|Muscovy]].<ref>Setton (1984), p. 963</ref> Hapsburgët spanjollë, fuqia më e madhe e krishterë në Mesdhe, fillimisht nuk ishin të interesuar të ndihmojnë Republikën dhe të pakënaqur për refuzimin e Venedikut për të dërguar ndihmë gjatë rrethimit të Maltës në vitin 1565.<ref name="Finkel160"/><ref>Setton (1984), pp. 941–943</ref> Përveç kësaj, [[Filipi II i Spanjës]] dëshironte të përqendronte forcën e tij kundër [[Bregdeti barbar|shteteve barbare]] të [[Afrika veriore|Afrikës së Veriut]]. Dëshira spanjolle për tu angazhuar në anën e Republikës, së bashku me hezitimin e Doria për të rrezikuar flotën e tij, tashmë kishte vonuar në mënyrë katastrofike përpjekjen e përbashkët detare në 1570.<ref name="Setton990"/> Sidoqoftë, me ndërmjetësimin energjik të Papës [[Piu V]], një aleancë kundër osmanëve, etj. "[[Lidhja e Shenjtë (1571)|Lidhja e Shenjtë]]", u përmbyll më 15 maj 1571, e cila përcaktonte montimin e një flote me 200 galione, 100 anije furnizimi dhe një forcë prej 50,000 burrash. Për të siguruar pëlqimin Spanjoll, traktati përfshinte gjithashtu një premtim venecian për të ndihmuar Spanjën në Afrikën e Veriut.<ref name="Finkel160"/><ref name="PC109"/><ref>Hopkins (2007), pp. 84–85</ref>

Sipas kushteve të aleancës së re, gjatë fundit të verës, flota e krishterë u mblodh në [[Mesina]], nën komandën e [[Gjoni i Austrisë|Don Gjonit të Austrisë]], i cili arriti më 23 gusht. Megjithatë, deri në atë kohë, Famagusta kishte rënë, dhe çdo përpjekje për të shpëtuar Qipron ishte e pakuptimtë.<ref name="PC109"/> Para se të lundronte për në lindje, Don Gjonit iu desh të merrej me mosbesimin dhe armiqësinë e ndërsjellë midis kontigjentëve të ndryshëm, veçanërisht midis venedikasëve dhe gjenuezëve. Admirali spanjoll e trajtoi problemin duke thyer kontigjentë të ndryshëm lart dhe duke përzier anije nga shtete të ndryshme. Doria mori përsipër komandën e krahut të djathtë, Don Juan mbajti qendrën, venedikasi [[Agostino Barbarigo (admiral)|Agostino Barbarigo]] mori të majtën, dhe spanjolli [[Álvaro de Bazán]] rezervën.<ref>Guilmartin (2002), pp. 138–140</ref> Në dijeni të fatit të Famagustës, flota aleate u largua nga Mesina më 16 shtator, dhe dhjetë ditë më vonë mbërriti në Korfuz, ku mësoi për fitoren osmane. Flota osmane, e komanduar nga [[Myezinzade Ali Pasha]], ishte ankoruar në Lepant ([[Epahtoi]]), afër hyrjes së [[Gjiri i Korintit|Gjirit të Korintit]].<ref>Turnbull (2003), p. 60</ref><ref>Guilmartin (2002), pp. 140–141</ref>

==Beteja e Lepantit==
{{Main|Beteja e Lepantit}}

==Shënimet==
{{Reflist|30em}}

[[Kategoria:Konflikte të viteve 1570]]
[[Kategoria:Luftërat osmano-venedikas|1570-1573]]
[[Kategoria:Qiproja osmane]]
[[Kategoria:Qiproja venedikase]]