Shihni burimin për Marin Barleti

{{Infobox writer
| name = Marin Barleci 
| image = [[Skeda:Marinbarleci.gif|200px|center]]
| caption = Busti i punuar nga [[Agim Rada]], 1979
| name i vërtetë = 
| birth_date = 1450
| birth_place = [[Shkodra]], [[Republika e Venedikut]]
| death_date = 1512/1513
| death_place = [[Padova]], Republika e Shën Markut
| pseudonym = 
| punësimi = 
| awards = 
| genre = Historian
| website = 
|citizenship=venedikas}}
'''Marinus Barletius''' ({{Lang-it|Marino Barlezio}}; {{Lang-sq|Marin Barleci ''ose'' Barleti}};<ref>{{Cite web |last=Zamputti |first=Injac |date=2011 |title=Barleti apo Barleci? |url=https://www.ceeol.com/search/article-detail?id=208017 |url-status=live |website=ceeol.com |language=sq}}</ref><ref>{{Cite web |last=Osmani |first=Tomorr |date=2007 |title=Humanisti Marin Barleci |url=http://www.bibliotekashkoder.com/mat.php?idr=29&idm=200&mod=1&lang=1 |url-status=dead |website=bibliotekashkoder.com |language=sq |access-date=30 maj 2022 |archive-date=19 dhjetor 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211219095506/http://bibliotekashkoder.com/mat.php?idr=29&idm=200&mod=1&lang=1 }}</ref> ~ 1450-[[1460]] – [[1512]]-[[1513]]) ka qenë historian dhe prift katolik nga [[Shkodra]]. Çmohet si historiani i parë dhe i vetëm shqiptar prej [[Rrethimi i Shkodrës (Marin Barleti)|dëshmisë okulare]] të rrethimit të Shkodrës më 1478. Barleti njihet më shumë për veprën e tij të dytë, një [[Historia e Skënderbeut|biografi]] e [[Skënderbeu]]t, përkthyer në disa gjuhë prej shek. XVI deri XX, që popullarizoi figurën e komandantit arbër së bashku me biografinë e [[Dhimitër Frangu|Frangut]].<ref>{{Cite book|last=Winter|first=Susanna|title=Venezia, l'altro e l'altrove: aspetti della percezione reciproca|publisher=Edizioni di storia e letteratura|year=2006|isbn=9788884983244|pages=31|language=it}}</ref>  

Nëse vite përpara ishte i qartë dallimi mes Barletit dhe [[Marin Beçikemi|Beçikemit]],<ref>{{Cite web|last=Babinger|first=Franz|date=1964|title=Barlezio, Marino|url=https://www.treccani.it/enciclopedia/marino-barlezio_(Dizionario-Biografico)|url-status=live|website=treccani.it|language=it}}</ref><ref name=":02">{{Cite web|last=Clough|first=Cecil H.|date=1970|title=Becichemo, Marino|url=https://www.treccani.it/enciclopedia/marino-becichemo_(Dizionario-Biografico)/|url-status=live|website=treccani.it|language=it}}</ref> sipas një studimi të rishtë, (ri)propozohet se këta dy humanistë janë i njëjti njeri.<ref name=":12">{{Cite web|last=Karanxha|first=Ilia|date=2 gusht 2018|title=Beçikemi larg gabimeve e fallsifikimeve|url=https://www.radiandradi.com/becikemi-larg-gabimeve-e-fallsifikimeve-nga-ilia-stavri-karanxha/|url-status=live|website=radiandradi.com|language=sq}}</ref> Frymëzues për punën e [[Gianmaria Biemmi|Biemmit]] dhe Spandounesit, Barleti është ende popullor mes historianëve romantikë dhe nacionalistë. Por tashmë kërkimi historiografik mbi Skënderbeun mbështetet më shumë mbi bazën dokumentore sesa mbi veprën e tij.<ref>{{Cite web|last=Omari|first=Jeton|date=2014|title=Scanderberg tra storia e storiografia|url=https://thesis.unipd.it/handle/20.500.12608/19122|url-status=live|website=thesis.unipd.it|language=it}}</ref>

== Biografia ==
Barleti u lind dhe u rrit në Shkodër, atëherë pjesë e [[Republika e Venedikut|Republikës së Venedikut]]. Në veprat e tij e quan veten ''scodrensis'' (''shkodran''), ku më pas barazon të qenit shkodran me të qenit ''epirotas''.<ref name=":3">{{Cite book|last=Hosaflook|first=David|url=https://books.google.al/books?id=zeZ963q3ok0C&pg=PR29&lpg=PR29&dq=ducellier+Shkodra&source=bl&ots=IXSUOlHptU&sig=ACfU3U0VbidQ9y6O_ydxaBMN1aVcHs113A&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwjCrL2claX4AhXDSPEDHYL8Bh8Q6AF6BAgdEAM#v=onepage&q=ducellier%20Shkodra&f=false|title=The Siege of Shkodra: Albania's Courageous Stand Against Ottoman Conquest, 1478|publisher=Onufri|year=2012|isbn=9789995687779|pages=xxix|language=en|chapter=Reader's orientation}}</ref> Për nevojat historiografike termi ''epirotas'' nëpër përkthime dhe tekste divulgative është bërë ''arbër'' ose ''shqiptar''.<ref name=":2">{{Cite book|last=Dani|first=Doan|title=Shpikja e Mesjetës|publisher=Pika pa sipërfaqe|year=2016|isbn=9789928185303|location=Tiranë|pages=41, 45|language=sq}}</ref> Studjuesit në mënyrë të larmishme e kanë vlerësuar që për nga etnia ka qenë italian ([[Charles du Fresne, sieur du Cange|Du Cange]], [[Nikolla Jorga|Iorga]], [[Alain Ducellier|Ducellier]], [[Peter Bartl|Bartl]]) nga Barletta e [[Pulia|Puljes]],<ref name=":1">{{Cite journal|last=Bartl|first=Peter|author-link=Peter Bartl|date=1974|title=Barletius, Marinus|url=https://www.biolex.ios-regensburg.de/BioLexViewview.php?ID=517|journal=Biographisches Lexikon zur Geschichte Südosteuropas|language=de|volume=1|pages=138-139}}</ref> dalmat ([[Paolo Giovio|Giovio]], [[Dávid Czvittinger|Czwittinger]], [[Johann Albert Fabricius|Fabricius]]), ose arbër ([[Apostolo Zeno|Zeno]], [[Jakob Filip Falmerajer|Fallmerayer]], [[Konstantin Jireçek|Jireček]]) nga Balezo (Balezi,<ref>Cordignano F., ''L'Albania a traverso l'opera e li scritti di un grande Missionario italiano: il P. Domenico Pasi S.I. (1847-1914),'' Roma: Instituto per l'Europa Orientale, 1934, fq. 26.</ref> Baleci ose Ballëza, në Rrjoll).<ref name=":3" />

Më 1474 Barleti mori pjesë në mbrojtjen e Shkodrës në rrethimin e parë nga [[ushtria osmane]], ashtu si edhe në të dytin për të cilin shkroi një libër. Prindërit e tij u vranë gjatë rrethimeve. Kur [[Venediku]] ia lëshoi Shkodrën [[Perandoria Osmane|Perandorisë Osmane]] më 1479 me [[Traktati i Konstandinopojës (1479)|traktatin e Kostandinopojës]], Barleti vajti në Venedik, ku u bë studjues i historisë, letërsisë klasike dhe i gjuhës latine.

Me të mbërritur në [[Venedik]], iu dha një pension prej dy dykatësh dhe një tezgë kasapi në mishtoren e Rialtos si një burim i përkohshëm të ardhurash. Meqë kjo tezgë u pretendua nga Andrea Pezaro po atë vit, "noteri i gjykatës së lartë", Ludovik Xukoli, ndërhyri dhe këshilloi "djaloshin e sjellshëm" Barleti që të kërkonte "një punë tjetër të përshtatshme për të".<ref>{{Cite book|last=Nadin|first=Lucia|title=Mërgim e integrim: Shqiptarët në Venedik 1479-1552|publisher=55|year=2008|isbn=9789994356416|location=Tiranë|pages=40|language=sq|translator=[[Pëllumb Xhufi]]|trans-title=Migrazioni e integrazione: il caso degli Albanesi a Venezia (1479-1552)|authorlink=Lucia Nadin}}</ref> Më 1494 u priftërua pas studimeve teologjike në Venedik dhe [[Padova]], dhe u emërua famullitar në kishën e Shën Shtjefnit në Piovene.

== Veprat ==
=== Rrethimi i Shkodrës ===
Vepra e parë e Barletit është "[[Rrethimi i Shkodrës (Marin Barleti)|Rrethimi i Shkodrës]]" e shkruar në gjuhën latine (''De obsidione Scondrensi, ad Serenissimum Leonardum Lauretanum aristocratiae Venetae principem, conciones variae Meumethae Turearum principe et ex aliis militae praefectis artificiose Compositae)'', botuar në Venedik për herë të parë më 1504.<ref name=":1" /> U rishtyp disa herë në gjuhën italiane, frënge, polake dhe angleze. Në shqip u përkthye nga latinisti [[Henrik Lacaj]].

=== Historia e jetës dhe e bëmave të Skënderbeut ===
Vepra e dytë dhe më e plotë e Barletit, me të cilën u bë i famshëm, është "[[Historia e Skënderbeut]]" po në latinisht, me titullin e plotë ''Mbi sjelljet e jetës dhe punët, veçanërisht kundrejt [[Turqit|turqve]], bëmat e Gjergj Kastriotit, princi i shkëlqyer i epirotëve, i mbiquajtur Skanderbeg për veprat e tij, ndryshe Aleksandri i Madh. Shkruar prej Marin Barlet Shkodranit'' (lat. ''De Vita Moribus Ac Rebus Praecipue Aduersus Turcas, Gestis, Georgii Castrioti, Clarissimi Epirotarum Principis, qui propter celeberrima facinora, Scanderbegus, hoc est, Alexander Magnus, cognominatus fuit, libri Tredecim, per Marinum Barletium Scodrensem conscripti)''. Vepra u bë burim i një literature të gjerë, të shkruar në gjuhë të ndryshme të botës si portugalishtja, spanjishtja, gjermanishtja më 1533,<ref name=":1" /> frëngjishtja, anglishtja, serbishtja, greqishtja e deri në japonisht. Ndryshe prej ''Rrethimit'', për këtë vepër Barleti u mbështet tek dëshmitë e të tjerëve.

Është cilësuar nga [[Konstantin Jireçek|Jireçek]] si burimi kryesor i historisë së Skënderbeut.<ref name=":0">{{Cite book|last=Thalloczy|first=Ludwig|title=Vëzhgime iliro-shqiptare|publisher=Camaj-Pipa|year=2004|isbn=99927-56-34-9|location=Shkodër|pages=22|language=sq|trans-title=Illyrisch-Albanische Forschungen|authorlink=Lajos Thallóczy|origyear=1916}}</ref>

=== Histori e shkurtër e jetëve të Papave dhe Perandorëve ===
Një vepër e tretë i mvishet Barletit, ''Histori e shkurtër e jetëve të Papave dhe Perandorëve'' (''Compendium vitarum pontificum et imperatorum'', Venecie, 1555).<ref name=":1" /> Por kërkimet e reja vërtetojnë që është vepër e Giovanni Stella, botuar nga Bernardino de Vitali.

== Mbiemri ==
* [[Mustafa Kruja]] në përkthimin e vëllimit "Vëzhgime iliro-shqiptare" të përpiluar nga [[Lajos Thallóczy|Thalloczy]] i radhit tre variante të tejshkruara mbiemrit: Barleci, Barlleci, Bardheci.<ref name=":0" /> [[Eqrem Çabej|Çabej]] e shpjegon emrin ''Barletius'' nga një ''Bardheci'', ''Barlleci'' etj., emër që vijon si emër familjesh në Shqipërinë e Veriut.<ref>''Studime filologjike'', Tiranë: Akademia e Shkencave e RPSSH, Instituti i Gjuhësisë dje i Letërsisë, 1984, fq. 143.</ref> Në tre botimet e para të "Rrethimit të Shkodrës" me përkthimin e Lacajt, shënohet ''Barleci''.<ref>Barleci M., ''Rrethimi i Shkodrës'', Tiranë: Universiteti Shtetëror i Tiranës, Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë, 1967. </ref> Përkthyesi i "Historisë së Skënderbeut", Stefan Prifti, radhit në parathënien e përkthimit se në [[Puka|Pukë]] ndodhet toponimi ''Bardheti'', emër lumi, prej të cilit ai mbron më drejt shqiptimin ''Barleti'' kundrejt variantit ''Barleci''.<ref>{{Cite book|last=Prifti|first=Stefan|title=Hyrje: Disa shënime për jetën, veprën dhe vlerën e Barletit si historian|publisher=Shtëpia botuese "Naim Frashëri"|year=1967|editor-last=Lacaj|editor-first=Henrik|location=Tiranë|pages=6|language=sq|trans-title=Marin Barleti, Historia e Skënderbeut|oclc=8991403}}</ref>

== Literatura ==
* [[Zija Xholi]]: Pesë mendimtarët më të vjetër të kulturës sonë kombëtare: M. Barleti, [[Gjon Buzuku]], [[Pjetër Budi]], [[Frang Bardhi]], [[Pjetër Bogdani]] Tiranë 2003. <nowiki>ISBN 99927-901-1-3</nowiki>.

== Referime ==
{{reflist|2}}

[[Kategoria:Lindje 1450]]
[[Kategoria:Historianë shqiptarë]]
[[Kategoria:Humanistë shqiptarë]]
[[Kategoria:Njerëz nga Shkodra]]
[[Kategoria:Priftërij katolikë shqiptarë]]
[[Kategoria:Venedikas arbërorë]]