Shihni burimin për Naurua

{{KUTIANaurua}}

'''Naurua''' , zyrtarisht '''Republika e Naurusë''', është një vend ishullor në [[Oqeani Paqësor|Oqeanin Paqësor]] [[Mikronezia]]n. Fqinji më i afërt është [[Ishulli Banaba]] në [[Kiribati]], 300&nbsp;km në lindje. Nauru është vendi më i vogël ishullor në Botë, duke mbuluar vetëm 21&nbsp;[[kilometër katror|km²]], Republika e pavarur më e vogël, dhe vendi i vetëm republikan në Botë pa një [[kryeqytet]] zyrtar .<ref name="CIA">[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/nr.html CIA World Fact Book] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080917160201/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/nr.html |date=17 shtator 2008 }} URL accessed 2006-05-02.</ref> Është anëtari më së paku i populluar i [[Kombet e Bashkuara|Kombeve të Bashkuara]].

Në fillim i populluar nga popujt Mikronezian and Polinezian, Nauru u aneksua dhe u emërua '[[koloni]]' nga [[Gjermania]] në shekullin e 19-të, dhe u bë territor i administruar nga [[Australia]], [[Zelanda e Re]], dhe [[Britania e Madhe]] pas [[Lufta e Parë Botërore|Luftës së parë Botërore]]. Ishulli u okupua [[Japonia]] gjatë [[Lufta e Dytë Botërore|Luftës së dytë Botërore]]. Naurua fitoi pavarësinë më 1968.

Naurua është [[Ishulli|Ishull]] nga [[guri fosfat]], dhe që prej vitit 1907 aktivite kryesor ekonomik ka pasur eksportimin e fosfatit.<ref name="UN">[http://www.un.int/nauru/overview.html Republic of Nauru Permanent Mission to the United Nations] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060818033559/http://www.un.int/nauru/overview.html |date=18 gusht 2006 }} URL Accessed 2006-05-10</ref></small>  Qeveria e Naurusë u kthye tek masat e jashtëzakonshme për të përfituar të ardhura. 
Në vitet e 90-ta, Naurua u bë parajsë taksash. Qysh nga viti 2001, ka pranuar ndihmë nga Qeveria [[Australia]]ne; si shkëmbim për këtë ndihmë, Naurua strehoi, deri në 2008, një qendër ndalimi që ndaloi dhe procesoi kërkuesit e azilit që donin të futeshin në [[Australi]]<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/7229764.stm BBC News: Australia ends 'Pacific Solution']</ref>.

== Politika ==
{{kryesor|Politika e Naurusë}}

Naurua është [[republikë]] me [[sistem parlamentar]] të qeverisjes. Presidenti është njëkohësisht kreu i shtetit dhe kryeministëri. Një parlament i përbërë prej 18 anëtarësh zgjidhet çdo tre vit. Parlamenti zgjedh presidentin nga anëtarët e tij, i cili përzgjedh një kabinet prej pesë deri në gjashtë anëtarë. Naurua nuk ka strukturë formale për parti politike; kandidatët qëndrojnë si të pavarur. 15 nga 18 anëtarë të parlamentit janë të pavarur, të gjitha aleancat brenda qeverisë shpesh formohen në baza të lidhjeve familjare.<ref name="DFAT">Australian Department of Foreign Affairs and Trade. [http://www.dfat.gov.au/geo/nauru/nauru_brief.html Republic of Nauru Country Brief - November 2005] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141006070651/http://www.dfat.gov.au/geo/nauru/nauru_brief.html |date=6 tetor 2014 }} URL accessed on 2006-05-02.</ref> Tri parti politike që kanë qenë aktive në politikën e Naurusë janë Partia Demokratike, Nauru në Fillim dhe Partia Qendrore.

[[Skeda:Nauru-parliament.jpg|300px|thumb|left|Parlamenti Naurian]]

Qysh nga 1992, qeveria lokale ka qenë përgjegjësi e Këshillit Ishullor Nauruan  (KIN). KIN ka fuqi të limituara si këshilltar i qeverisë nacionale në qështje lokale. Roli i KIN është të koncentron përpjekjet në aktivitete lokale me rëndësi për Naurianët. Një anëtarë i Këshillit Ishullor të Naurusë nuk mundet që në të njëjtën kohë të jetë edhe anëtarë i parlamentit.<ref>Ogden, M.R. [https://web.archive.org/web/19991115114442/http://www2.hawaii.edu/~ogden/piir/pacific/nauru.html Republic of Nauru] URL Accessed 2006-05-02.</ref> Të gjithë Nauruanët kanë të drejta të caktuara në të gjithë tokën e ishullit, e cila është pronë e individëve dhe grupeve familjare; qeveria dhe koorporatat nuk zotërojnë  tokë dhe duhet të hyjnë në marrëveshjë me pronarët e tokave.  Jo-Naurianët nuk mund të zotërojnë toka.<ref name="UNCCD">Nauru Department of Economic Development and Environment. 2003 [http://www.unccd.int/cop/reports/asia/national/2002/nauru-eng.pdf First National Report To the United Nations Convention to Combat Desertification (UNCCD)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110722013720/http://www.unccd.int/cop/reports/asia/national/2002/nauru-eng.pdf |date=22 korrik 2011 }} URL Accessed 2006-05-03</ref>

Naurua ka një sistem kompleks legal juridik. Gjykata Supreme, e kryesuar nga Shefi i Drejtësisëe, is kryesore në qështje kushtetuese. Rastet e tjera mund të apelohen tek Gjyqi Apelor.  Parlamenti nuk mund të rrëzoj vendimet e gjykatës<ref>''Nauru (High Court Appeals)'' Act (Australia) 1976. [http://www.austlii.edu.au/au/legis/cth/consol_act/ncaa1976254 Australian Legal Information Institute] URL Accessed 2006-08-07</ref>. Gjykata më të ulëta përfshijnë gjykatën e qarkut dhe gjykatën familjare, që të dyja kryesohen nga një gjykatës specialist,  i cili gjithashtu kryeson Gjykatën Supreme.<ref name="State Department">[http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/16447.htm State Department Bureau of East Asian and Pacific Affairs September 2005] URL Accessed 2006-05-11</ref></small>

Naurua nuk ka forca të armatosura; sipas një marrveshjeje informale, mbrojtja është përgjegjësi e [[Australia]]së. Ekziston edhe njëforcë policore e vogël në kontroll civil.<ref name=gjeneruar_automatikisht1>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/nr.html CIA World Fact Book] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080917160201/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/nr.html |date=17 shtator 2008 }} URL Accessed 2006-05-02</ref></small>

== Njësit administrative ==
[[Skeda:Nauru map english.svg|thumb|right|300px|Harta e Naurusë]]
: '''''Artikulli kryesor : [[Njësit administrative - {{PAGENAME}}|Njësit administrative]]'''''
Naurua ndahet në katrëmbëdhjetë njësi administrative. Këto njësi janë :
{|
|- valign="top"
||
* [[Aiwo]]
* [[Anabar (Naurua)|Anabar]]
* [[Anetan]]
* [[Anibare]]
* [[Baiti]]
* [[Boe District|Boe]]
* [[Buada]]
||
* [[Denigomodu]]
* [[Njësia Ewa|Ewa]]
* [[Ijuw]]
* [[Meneng]]
* [[Nibok]]
* [[Uaboe]]
* [[Yaren]]
|}

== Gjeografia ==
{{kryesor|Gjeografia e Naurusë}}
[[Skeda:Nauru satellite.jpg|left|300px|thumb|Pamje Satelitore e Ishullit]]
Naurua është një ishull i vogël, në formë ovale në pjesën perëndimore të Oqeanit paqësor, 42&nbsp;km (26&nbsp;mi.) në jug të [[Ekuatori]]t.Ishulli është i rrethuar nga shkëmbinjë koralorë nënujorë, i ekspozuar në baticë të ulët . Shkëmbinjët koralorë nga ana e detit janë të kufizuara me ujë të thellë, dhe nga brenda me plazh me rërë. Prezenca e këtyre shkëmbinjve e ka bërë të pamundur krijimin e një [[Port Detar|porti detar]], ndonëse gjashtëmbëdhjetë kanale artificiale janë krijuar në këta shkëmbinjë për të lejuar hyrjen e barkave në ishull. Një rrip bregdetar pjellor 150–300m i gjërë shtrihet në nga plazha në drejtim të tokës. Shkëmbinjë koralorë rrethojnë plateun qendror, i cili njihet në ishull si "Topside" . Pika më e lartë e plateut është 65m mbi nivelin e detit. Zonat e vetme pjellore janë rripat e ngushtë bregdetar, ku lulëzojnë palmat e kokosit. Toka e cila rrethon [[Buada Lagoon]]nën përkrah [[banane]]t dhe [[ananas]]ët; perimet gjithashtu kultivohen. Popullsia e ishullit është e përqendruar në këtë rrip bregdetar.

Naurua është një nga tre ishujt [[fosfat]]e në [[Oqeani Paqësor|Oqeanin Paqësorë]] (dy të tjerat janë Banaba (Ishull Oqeanik) në [[Kiribati]] dhe Makatea në [[Polinezia Franceze|Polinezinë franceze]]); sidoqoftë, rezervat e fosfatit pothuajse janë mbaruar. Minimi i fosfaiti në plateun qendror ka lënë një tokë jo-pjellore me maja guri gëlqeror të dhëmbëzuara deri në 15m lartësi. Një shekull minimi ka zhveshur dhe shkretuar katër të pestat(4/5) e sipërfaqes. Minimi gjithashtu ka pasur impakt nëZonën Ekskluzive Ekonomike që e rrethon <ref name = "climate">Republic of Nauru. 1999. [http://unfccc.int/resource/docs/natc/naunc1.pdf Climate Change Response Under the United Nations Framework Convention on Climate Change] URL accessed 2006-05-03.</ref>

Në Nauru ka ujë të freskët natural të kufizuar. Rezervuarët mbledhin ujin e shiut. Klima e naurusë është e ngrohtë dhe tepër e lagësht gjatë tërë vitit, për shkak të [[Ekuatori]]t dhe Oqeanit . Ishulli është i influencuar nga shirat monsunike mes nëntorit dhe shkurtit. Shiu vjetor është shumë i ndryshueshëm, me disa thatësira të shënuara.<ref name=gjeneruar_automatikisht2>Nauru Department of Economic Development and Environment. 2003. [http://www.unccd.int/cop/reports/asia/national/2002/nauru-eng.pdf First National Report To the United Nations Convention to Combat Desertification (UNCCD)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110722013720/http://www.unccd.int/cop/reports/asia/national/2002/nauru-eng.pdf |date=22 korrik 2011 }} URL Accessed 2006-05-03</ref> Temperaturat mbërrijnë nga 26 dhe 35&nbsp;°C (79 dhe 95&nbsp;°F) gjatë ditës dhe mes 25 dhe 28&nbsp;°C (77 dhe 82&nbsp;°F) gjatë natës. Si një vand Ishullor Nauru është i prekshëm nga [[Ndryshimet Klimatike]] dhe niveli i ndryshueshëm i detit, por se në çfarë shkalle është vështirë për ta parashikuar;të paktën 80% e sipërfaqes së naurusë është mjaft e ngritur, por kjo zonë do të jetë e pabanuar derisa të implementohen porgramet për rehabilitimin e minimit.<ref name=gjeneruar_automatikisht3>Republic of Nauru. 1999. [http://unfccc.int/resource/docs/natc/naunc1.pdf Climate Change Response Under the United Nations Framework Convention on Climate Change] URL Accessed 2006-05-03</ref>

== Demografia ==

{{kryesor|Demografia e Naurusë}}

Ishulli kishte një popullatë prej 9256 në fund të vitit 2006, dhe 96% flisnin Nauruanisht në shtëpi. Pupollsia ishte më e madhe por në 2006 diku rreth 1500 persona u larguan nga ishulli gjatë një riatdhesimi të punëtorëve imigrantë nga [[Kiribati]] dhe [[Tuvalu]].  Riatdhesimi ishte i motivuar nga një numë i madh i reduktimeve në industrinë e fosfatit. Gjuha zyrtare është [[Nauranisht]], një gjuhë e dalluar pacifike ishullore. [[Anglishtja]] flitet gjerësisht dhe është gjuha e qeverisë dhe tregtisë.

Feja kryesore është [[Krishterizmi]] (dy të tretat [[Protestant]], një e treta [[Kisha Katolike Romake|Katolik]]). Gjithashtu është edhe një numër [[Bahá'í]] (10 përqind e popullsisë) si dhe [[Budizmi]] (3%). Kushtetuta garanton liri besimi; sidoqoftë, qeveria e ndalon këtë liri në disa rrethana.

Rritja e standartit të jetesës pas pavarsimit pati efekte negative në popullatë. Nauruanët janë ndër popujt më të dhjamuar në botë, me 90% të të rriturve në mbipeshë.<ref>[http://www.wpro.who.int/NR/rdonlyres/B924BFA6-A061-43AE-8DCA-0AE82A8F66D2/0/obesityinthepacific.pdf Obesity in the Pacific: too big to ignore] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110927001310/http://www.wpro.who.int/NR/rdonlyres/B924BFA6-A061-43AE-8DCA-0AE82A8F66D2/0/obesityinthepacific.pdf |date=27 shtator 2011 }}. 2002. Secretariat of the Pacific Community ISBN 982-203-925-5</ref> Naurua ka nivelin më të lartë në botë me llojin 2 të diabetit, me mbi 40% të pupullatës të prekur.<ref>King, H. and Rewers M. 1993. Diabetes in adults is now a Third World problem. [[World Health Organization]] Ad Hoc Diabetes Reporting Group. ''Ethnicity & Disease'' 3:S67–74.</ref> Probleme tjera domethënëse të lidhura me dietën në Naurua përfshijnë, ndër të tjera, edhe sëmundje në Zemër. Mesatarja e jetesës është 58.0 vjet për meshkuj dhe 65.0 vjet për femra.<ref>WHO The world health report 2005. [http://www.who.int/countries/nru/en/index.html Nauru] URL Accessed 2006-05-02</ref>

Literatura në vend është 97%, edukimi është i obligueshëm për fëmijët nga 5 deri në 15 vjeç, si dhe mësohen edhe dy vite të pa-obligueshme (Vitet 11 dhe 12).<ref>Waqa, B. 1999. [http://www2.unesco.org/wef/countryreports/nauru/contents.html UNESCO Education for all Assessment Country report 1999 Country: Nauru] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060525060901/http://www2.unesco.org/wef/countryreports/nauru/contents.html |date=25 maj 2006 }} URL Accessed 2006-05-02.</ref> Një kamp i Universitetit të Paqësorit Jugor gjendet në ishull

== Burime të dhënash ==
{{reflist}}

== Shih edhe ==

== Lidhje të jashtme ==
{{Commonskat|Nauru|{{PAGENAME}}}}
{{Commonsart|Nauru|{{PAGENAME}}}}
* [http://www.vanuatu.usp.ac.fj/paclawmat/Nauru_legislation/Nauru_Constitution.html The Nauru Constitution ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050527081829/http://www.vanuatu.usp.ac.fj/paclawmat/Nauru_legislation/Nauru_Constitution.html |date=27 maj 2005 }} - {{en}}
* [http://www.spc.int Sekretariati i Komietit te Pacifikut] - {{en}}
* [http://www.cenpac.net.nr CenPacNet], the country's Internet service provider] - {{en}}
* [https://web.archive.org/web/20050404023414/http://travel.state.gov/travel/cis_pa_tw/cis/cis_979.html Consular Information Sheet] - {{en}}

{{VendeOqeania}}
{{authority control}}
[[Kategoria:Nauru|*]]