Shihni burimin për Ndërhyrja e NATO-s në Bosnje dhe Hercegovinë

'''Ndërhyrja e NATO-s në Bosnje dhe Hercegovinë''' ishte një seri veprimesh të ndërmarra nga [[NATO]],{{Infobox military conflict
| conflict          = Ndërhyrja e NATO-s në Bosnjë dhe Hercegovinë
| partof            = [[Lufta e Bosnjës]]
| date              = 16 korrik 1992 – 2 dhjetor 2004
| place             = [[Bosnjë dhe Hercegovinë]]
| result            = Fundi i [[Lufta e Bosnjës]]
| image             = EA-6B Prowler supporting Joint Endeavor from CVN-73.jpg
| image_size        = 250px
| caption           = Një avion [[Grumman EA-6B Prowler]] që fluturon në një mision I-FOR
| combatant1        = {{collapsible list
| bullets = yes
| title = {{Flag | NATO}}
| {{Flag | Netherlands}}
| {{Flag | Norway}}
| {{Flag | Denmark}}
| {{Flag | Germany}}
| {{Flag | Luxembourg}}
| {{Flagcountry | US}}
| {{Flag | Belgium}}
| {{Flag | Spain}}
| {{Flag | United Kingdom}}
| {{Flag | Italy}}
| {{Flag | Canada}}
| {{Flag | Turkey}}
| {{Flag | Portugal}}
| {{Flag | France|1974}}
}}
{{collapsible list
| bullets = yes
| title = {{Flags|the United Nations}} [[UN Protection Force]]
| {{Flag | France|1974}}
| {{Flag | United Kingdom}}
| {{Flag | India}}
| {{Flag | Sweden}}
| {{Flag | Canada}}
| {{Flag | Belgium}}
}}
{{Flagicon image|Flag of the Western European Union.svg}} [[Western European Union]] <small> (1993–1996) </small> <br/>
'''Supported Countries:''' <br/>
{{Flag | Croatia}} <br/>
{{Flag | Republic of Bosnia and Herzegovina}} <br/>
{{Flag | Croatian Republic of Herzeg-Bosnia}}
| combatant2        = {{Flag |Republika Srpska}} <br/>
{{Flag |Republic of Serbian Krajina}} <br/>
'''Supporting Countries:'''
{{Flag |FR Yugoslavia}}
| commander1        = {{flagicon|NATO}}/{{flagicon|Belgium}} [[Willy Claes]] <br/>
{{flagicon|NATO}}/{{flagicon|Germany}} [[Manfred Wörner]] <br/>
{{flagicon|NATO}}/{{flagicon|United States}} [[Wesley Clark]] <br/>
{{flagicon|NATO}}/{{flagicon|United States|1960}} [[Leighton W. Smith Jr.|Leighton Smith]] <br/>
{{flagicon|NATO}}/{{flagicon|United States}} [[Jeremy Michael Boorda | Jeremy Boorda]] <br/>
{{flagicon|NATO}}/{{flagicon|United Kingdom}} [[Stuart Peach]] <br/>
{{flagicon|NATO}}/{{flagicon|United States|1960}} [[Michael E. Ryan]] <br/>
{{flagicon|United Nations}}/{{flagicon|United Kingdom}} [[Rupert Smith]] <br/>
{{flagicon|United Nations}}/{{flagicon|India}} [[Satish Nambiar]] <br/>
{{flagicon|United Nations}} [[Las Eric Bahlgren]] <br/>
{{flagicon|United Nations}}/{{flagicon|France|1974}} [[Bernard Janvier]] <br/>
{{flagicon|United Nations}}/{{flagicon|United Kingdom}} [[Dick Applegate]] <br/>
----
{{flagdeco|Croatia}} [[Franjo Tuđman]] <br/>
{{flagdeco|Croatia}} [[Gojko Šušak]] <br/>
{{flagdeco|Croatia}} [[Janko Bobetko]] <br/>
{{flagdeco|Bosnia and Herzegovina | 1992}} [[Alija Izetbegović]] <br/>
{{flagdeco|Bosnia and Herzegovina | 1992}} [[Haris Silajdžić]] <br/>
{{flagdeco|Bosnia and Herzegovina | 1992}} [[Sefer Halilović]] <br/>
{{flagdeco|Bosnia and Herzegovina | 1992}} [[Rasim Delić]] <br/>
{{flagdeco|Croatian Republic of Herzeg-Bosnia}} [[Mate Boban]] <br/>
{{flagdeco|Croatian Republic of Herzeg-Bosnia}} [[Milivoj Petković]] <br/>
{{flagdeco|Croatian Republic of Herzeg-Bosnia}} [[Slobodan Praljak]]
| commander2        = {{flagdeco|Republika Srpska}} [[Radovan Karadžić]] <br/>
{{flagdeco|Republika Srpska}} [[Biljana Plavšić]] <br/>
{{flagdeco|Republika Srpska}} [[Ratko Mladić]] <br/>
{{flagdeco|Republika Srpska}} [[Dragomir Milošević]] <br/>
{{flagdeco|Republic of Serbian Krajina}} [[Milan Martić]] <br/>
{{flagdeco|Republic of Serbian Krajina}} [[Milan Babić]] <br/>
{{flagdeco|Republic of Serbian Krajina}} [[Goran Hadžić]] <br/>
{{flagdeco|Serbia and Montenegro}} [[Slobodan Milošević]] <br/>
{{flagdeco|Serbia and Montenegro}} [[Vojislav Koštunica]]<br/>
{{flagdeco|Serbia and Montenegro}} [[Zoran Đinđić]]
| strength1         = {{flagdeco | NATO}} 60,000 soldiers
| strength2         = {{flagicon image | Flag of the Republika Srpska.svg}} 50,000–100,000 soldiers
}}
qëllimi i deklaruar i të cilave ishte vendosja e paqes afatgjatë gjatë dhe pas [[Lufta e Bosnjës|Luftës së Bosnjës]].<ref>{{Cite book |last=Kay |first=Sean |url=https://books.google.com/books?id=5PmEQZKqRQIC&q=NATO+Bosnia+Herzegovina&pg=PA87 |title=NATO and the Future of European Security |date=1998-01-01 |publisher=Rowman & Littlefield |isbn=9780847690015 |pages=87 |language=en}}</ref> Ndërhyrja e NATO-s filloi kryesisht si politike dhe simbolike, por gradualisht u zgjerua për të përfshirë operacione ajrore në shkallë të gjerë dhe vendosjen e afërsisht 60,000 ushtarëve të [[Forca Zbatuese|Forcës Zbatuese]].

== Përfshirja dhe monitorimi i hershëm ==
Përfshirja e [[NATO]]-s në [[Lufta e Bosnjës|Luftën e Bosnjës]] dhe në [[Luftërat në Jugosllavi|Luftërat Jugosllave]] në përgjithësi filloi në shkurt 1992, kur aleanca lëshoi një deklaratë duke u kërkuar të gjithë palëve ndërluftuese në konflikt të lejojnë vendosjen e [[Paqeruajtja e Kombeve të Bashkuara|paqeruajtësve të Kombeve të Bashkuara]]. Ndonëse ishte kryesisht simbolike, kjo deklaratë hapi rrugën për veprimet e mëvonshme të NATO-s.<ref name="afsouth">{{cite web |title=JFC Naples/AFSOUTH, 1951-2009: OVER FIFTY YEARS WORKING FOR PEACE AND STABILITY |url=http://www.afsouth.nato.int/JFCN_Factsheets/JFC_Naples_history.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110927185959/http://www.afsouth.nato.int/JFCN_Factsheets/JFC_Naples_history.html |archive-date=2011-09-27 |work=Allied Joint Forces Command Naples}}</ref>

Më 10 korrik 1992, në një takim në [[Helsinki]], ministrat e jashtëm të NATO-s ranë dakord të ndihmonin Kombet e Bashkuara në monitorimin e pajtueshmërisë me sanksionet e vendosura sipas rezolutës [[Rezoluta 713 e Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara|713]] (1991) dhe [[Rezoluta 757 e Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara|757]] (1992) të [[Këshilli i Sigurimit i Organizatës së Kombeve të Bashkuara|Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara]]. Kjo çoi në fillimin e [[Operacioni Monitorimi Detar|Operacionit Monitorimi Detar]] në brigjet e [[Mali i Zi|Malit të Zi]], i cili u koordinua me Operacionin e [[Bashkimi Evropian Perëndimor|Bashkimit Evropian Perëndimor]] [[Operacioni Roja i Mprehtë|Sharp Guard]] në [[Ngushtica e Otrantos|ngushticën e Otrantos]] më 16 korrik.<ref>{{cite web |title=Operation Maritime Monitor |url=http://www.globalsecurity.org/military/ops/maritime_monitor.htm |work=GlobalSecurity.org}}</ref> Më 9 tetor 1992, Këshilli i Sigurimit miratoi [[Rezoluta 781 e Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara|Rezolutën 781]], duke krijuar një [[Zona e ndalim-fluturimit]] mbi [[Bosnja dhe Hercegovina|Bosnje-Hercegovinë]]. Si përgjigje, më 16 tetor, NATO zgjeroi misionin e saj në zonë për të përfshirë [[Operacioni Monitorimi Ajror|Operacionin Monitorimi Ajror]], i cili monitoronte hapësirën ajrore të Bosnjës për fluturimet nga [[Serbia dhe Mali i Zi|Republika Federale e Jugosllavisë]].<ref>{{Cite web |date=30 maj 1992 |title=United Nations Resolution 757 (1992) |url=http://www.nato.int/IFOR/un/u920530a.htm |at=6.a.}}</ref>

== Zbatimi i përputhshmërisë 1992–1993 ==
Më 16 nëntor 1992, [[Këshilli i Sigurimit i Organizatës së Kombeve të Bashkuara|Këshilli i Sigurimit]] nxori [[Rezoluta 787 e Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara|Rezolutën 787]], e cila u bëri thirrje vendeve anëtare të "ndalonin të gjitha transportet detare brenda dhe jashtë për të inspektuar dhe verifikuar ngarkesat e tyre" për të siguruar respektimin e sanksioneve.<ref>{{cite web |title=Resolution 787 |url=http://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N92/723/03/IMG/N9272303.pdf?OpenElement |access-date=11 prill 2023 |archive-date=18 mars 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220318164713/https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N92/723/03/IMG/N9272303.pdf?OpenElement |url-status=dead }}</ref> Në përgjigje të kësaj rezolute, NATO çaktivizoi Maritime Monitor më 22 nëntor dhe e zëvendësoi atë me [[Operacioni Roja Detare|Operacionin Maritime Guard]], sipas të cilit forcat e NATO-s u autorizuan të ndalonin anijet dhe të inspektonin ngarkesat e tyre. Ndryshe nga Sky Monitor dhe Maritime Monitor, ky ishte një mision i vërtetë zbatimi, jo vetëm një mision monitorues.<ref name="afsouth3">{{cite web |title=JFC Naples/AFSOUTH, 1951-2009: OVER FIFTY YEARS WORKING FOR PEACE AND STABILITY |url=http://www.afsouth.nato.int/JFCN_Factsheets/JFC_Naples_history.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110927185959/http://www.afsouth.nato.int/JFCN_Factsheets/JFC_Naples_history.html |archive-date=2011-09-27 |work=Allied Joint Forces Command Naples}}</ref>

Misioni ajror i NATO-s gjithashtu kaloi nga monitorimi në zbatim. Këshilli i Sigurimit nxori [[Rezoluta 816 e Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara|Rezolutën 816]], e cila autorizonte shtetet të përdorin masa "për të garantuar respektimin" me zonën e ndalim-fluturimit mbi [[Bosnja dhe Hercegovina|Bosnje]].<ref name="unscres816">{{cite web |title=Resolution 816 |url=http://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N93/187/17/IMG/N9318717.pdf?OpenElement |access-date=2009-02-17 |work=United Nations Security Council Resolutions |publisher=UN Security Council |archive-date=25 mars 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220325104225/https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N93/187/17/IMG/N9318717.pdf?OpenElement |url-status=dead }}</ref> Si kundërpërgjigje, më 12 prill 1993, NATO-ja nisi [[Operacioni Ndalo Fluturimin|Operacionin Deny Flight]], i cili kishte për detyrë të zbatonte zonën e ndalim-fluturimit, duke përdorur avionë luftarakë me bazë në rajon.<ref>Beale, Michael. ''Bombs over Bosnia: The Role of Airpower in Bosnia-Herzegovina''. [[Air University Press]], 1997. p. 19</ref>

Gjatë gjithë vitit 1993, roli i forcave të [[NATO]]-s në Bosnje u rrit gradualisht. Më 10 qershor 1993, NATO dhe OKB ranë dakord që avionët që vepronin nën Fluturimin e Refuzimit do të ofronin [[Mbështetja e afërt ajrore|mbështetje të afërt ajrore]] për [[UNPROFOR]]-in me kërkesë të OKB-së. Më 15 qershor, NATO integroi Operacionin Rojë i Mprehtë dhe aktivitetet detare të Bashkimit Evropian Perëndimor në rajon në [[Operacioni Roja i Mprehtë|Operacionin Rojë i Mprehtë]] dhe zgjeroi rolin e saj për të përfshirë fuqi më të mëdha zbatuese.

== Roli në rritje i fuqisë ajrore 1994 ==
Më 28 shkurt 1994, shtrirja e përfshirjes së NATO-s në Bosnje u rrit në mënyrë dramatike. Në një [[Incidenti i Banja Lukës|incident pranë Banja Lukës]], luftëtarët e NATO-s që vepronin nën Deny Flight rrëzuan katër avionë serbë. Ky ishte operacioni i parë luftarak në historinë e NATO-s dhe hapi derën për një prani të NATO-s në rritje të vazhdueshme në Bosnje.<ref>Beale, Michael. ''Bombs over Bosnia: The Role of Airpower in Bosnia-Herzegovina''. Air University Press, 1997. p. 2-3</ref> Në prill, prania e fuqisë ajrore të NATO-s vazhdoi të rritet gjatë një sulmi serb në [[Gorazhda|Gorazhde]]. Si përgjigje, NATO nisi misionin e saj të parë të mbështetjes së ngushtë ajrore më 10 prill 1994, duke bombarduar disa objektiva serbë me kërkesë të komandantëve të OKB-së.<ref name="gordon2">{{cite news |last=Gordon |first=Michael |date=11 prill 1994 |title=Conflict in the Balkans: NATO; Modest Air Operation in Bosnia Crosses a Major Political Frontier |work=The New York Times |url=https://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=940DE2D6153EF932A25757C0A962958260 |access-date=17 shkurt 2009}}</ref>

== Operacionet në 1995 dhe Operacioni Deliberate Force ==
NATO vazhdoi operacionet e saj ajrore mbi Bosnje në gjysmën e parë të vitit 1995. Gjatë kësaj periudhe, piloti amerikan [[Scott O'Grady]] u rrëzua mbi Bosnje nga një [[Raketa tokë-ajër|raketë tokë-ajër]] e lëshuar nga ushtarët serbë të Bosnjës. Ai përfundimisht u shpëtua shëndoshë e mirë, por rrëzimi i tij shkaktoi shqetësim në Shtetet e Bashkuara dhe vendet e tjera të NATO-s për [[Epërsia ajrore|epërsinë ajrore]] të NATO-s në Bosnje dhe nxiti disa thirrje për veprime më agresive të NATO-s për të eliminuar aftësitë kundërajrore serbe.

=== Srebrenica dhe Konferenca e Londrës ===
Në korrik 1995, serbët e Bosnjës filluan një sulm në qytetin boshnjak të [[Srebrenica|Srebrenicës]], duke përfunduar me vdekjen e rreth 8,000 civilëve në [[Gjenocidi i Srebrenicës|masakrën e Srebrenicës]]. Pas ngjarjeve në Srebrenicë, 16 vende u takuan në Konferencën e Londrës, duke filluar më 21 korrik 1995, për të shqyrtuar opsionet e reja për Bosnjën. Si rezultat i konferencës, Sekretari i Përgjithshëm i OKB-së [[Boutros Boutros-Ghali]] i dha gjeneralit [[Bernard Janvier]], komandantit ushtarak të OKB-së, autoritetin për të kërkuar sulme ajrore të NATO-s pa u konsultuar me zyrtarët civilë të OKB-së, si një mënyrë për të përmirësuar procesin.<ref>Beale, Michael. ''Bombs over Bosnia: The Role of Airpower in Bosnia-Herzegovina''. Air University Press, 1997. p. 34</ref> Si rezultat i konferencës, [[Këshilli i Atlantikut të Veriut]] dhe OKB-ja ranë dakord gjithashtu të përdorin sulmet ajrore të NATO-s në përgjigje të sulmeve në ndonjë nga zonat e tjera të sigurta në Bosnje. Pjesëmarrësit në konferencë ranë dakord gjithashtu në parim për përdorimin e sulmeve ajrore në shkallë të gjerë të NATO-s si përgjigje ndaj akteve të ardhshme të agresionit nga serbët.<ref>Bucknam, Mark. ''Responsibility of Command''. Air University Press, 2003. {{ISBN|1-58566-115-5}} p. 253</ref>

=== Operacioni Forca e Qëllimshme ===
Pas Konferencës së Londrës, NATO planifikoi një fushatë të re ajrore agresive kundër serbëve të Bosnjës. Më 28 gusht 1995, forcat [[Masakrat e Markales|serbe hodhën një predhë mortaje në tregun e Sarajevës]] duke vrarë 37 njerëz. Admirali [[Leighton Smith]], komandanti i NATO-s rekomandoi që NATO të nisë sulme ajrore hakmarrëse nën [[Operacioni Forca e Qëllimshme|Operacionin Forca e Qëllimshme]].<ref>Davis, Bradley.  "The Planning Background".  ''Deliberate Force''.  Air University Press, 2000.  {{ISBN|1-58566-076-0}}</ref> Më 30 gusht 1995, NATO nisi zyrtarisht Operacionin Deliberate Force me bombardime në shkallë të gjerë të caqeve serbe. Sulmet ajrore zgjatën deri më 20 shtator 1995 dhe përfshinin sulme në 338 objektiva individualë.

== Marrëveshjet e Dejtonit dhe IFOR ==
Kryesisht si rezultat i bombardimeve nën [[Operacioni Forca e Qëllimshme|Operacionin Forca e Qëllimshme]] dhe ndryshimeve në situatën në fushën e betejës, luftëtarët në Luftën e Bosnjës u takuan në [[Dejtoni|Dejton]], [[Ohaio]] në nëntor 1995 dhe nënshkruan [[Marrëveshja e Dejtonit|Marrëveshjen e Dejtonit]], një traktat paqeje. Si pjesë e marrëveshjeve, NATO ra dakord të sigurojë 60,000 trupa për t'u dislokuar në rajon, si pjesë e [[Forca Zbatuese|Forcës Zbatuese]] (IFOR), përcaktimi i SHBA-së Operacioni Përpjekja e Përbashkët. Këto forca qëndruan të dislokuara deri në dhjetor 1996, kur ato që mbetën në rajon u transferuan në [[Forca e Stabilizimit në Bosnjë dhe Hercegovinë|Forcën e Stabilizimit]] (SFOR). Paqeruajtësit e SFOR-it qëndruan në Bosnje deri në vitin 2004.

== Shiko edhe ==

== Referime ==
<references group="" responsive="1"></references>
[[Kategoria:Luftërat jugosllave]]
[[Kategoria:Bosnje dhe Hercegovinë]]